Ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης /Αγιαλένης: Κορώνη Μεσσηνίας ( απόσπασμα εθνογραφικού ημερολόγιου επιτόπιας έρευνας, Αύγουστος 2001)

Ελένη Ψυχογιού 

 Η Παναγία "Ελεήστρια" στην Κορώνη

(απόσπασμα χειρόγραφου εθνογραφικού ημερολόγιου, τετράδιο αρ. 1, σ.  157 κ.ε.)

Για τον εντοπισμό της Ελένης/Αγιαλένης σε όλη τη Μεσσηνία, βλ.

 https://fiestaperpetua.blogspot.com/2017/03/blog-post.html   

(οι φωτ. της γράφουσας, Ε.Ψ.)

17/8/2001

“ …Την επομένη ξεκίνησα για να δουλέψω μέσα στην πόλη της Κορώνης….

Είχα μια σχετική ταραχή γιατί ήθελα να προσεγγίσω την «Παναγία Ελενίστρα» κατά τις προφορικές μαρτυρίες που είχε καταγράψει, από ντόπιες γυναίκες η σημαντική, Μεσσήνια  λαογράφος  Γεωργία Ταρσούλη το 1938, που είχε πραγματοποιήσει επιτόπια έρευνα στην περιοχή. Σήμερα στην καμαρωτή, μεταλλική επιγραφή πάνω από την είσοδο του περίβολου του ναού κάτω από τη ΒΔ πύλη του κάστρου της Κορώνης, διάβασα «Παναγία η Ελεήστρια». Γνωστό προσκύνημα με εικόνα  θεωρούμενη ως θαυματουργή, συγκεντρώνει πλήθος προσκυνητών τοπικά και από όλη τη Μεσσηνία οπότε ο χώρος είναι φροντισμένος και η επιγραφή «Παναγία Ελεήστρια» αναρτημένη σε πολλά σημεία, προτρέπει για το σεβασμό του χώρου, εντυπώνοντας και το προσηγορικό «Ελεήστρια» στους προσκυνητές και στους επισκέπτες…

Κορώνη, 17/8/2001.  Ο ναός της "Παναγίας Ελεήστριας" κάτω από το κάστρο. 

Αναρωτιόμουν γιατί αυτή η αλλαγή από το «Ελενίστρα» της αξιόπιστης καταγραφέα  Γ. Ταρσούλη σε προπολεμική εποχή που η προφορική παράδοση ήταν περισσότερο ακμαία ακόμα, σε «Ελεήστρια».  Η λέξη «Ελεήστρια» είναι περίεργη. Συνήθως το επίθετο που αποδίδει  την ιδιότητα του ελέους, δηλαδή της καλοσύνης, της συγγνώμης, στην Παναγία, είναι το «Ελεούσα». Η κατάληξη –ίστρια ή –ίστρα παραπέμπει σε επάγγελμα θηλυκού γένους (τραγουδίστρια , μοδίστρα π.χ.) και όχι σε συναισθηματική ιδιότητα. Μου φαινόταν κάπως «φτιαχτό» από το χριστιανικό ιερατείο αυτό το «Ελεήστρια», ωσάν να ήθελε να παραλλάξει το παλιό, παραδοσιακό «Ελενίστρα» που παρέπεμπε σε σχέση τοπική και μυθική με προηγηθείσα ιερή μορφή τοπικά με το όνομα  «Ελένη»-Μητέρα-Γη, όπως υποστηρίζω, οπότε η χριστιανική  Μητέρα Παναγία ονομάστηκε τοπικά, στην προφορικότητα,   «Ελενίστρα»  (και όχι «Ελεήστρια»), δηλαδή αυτή-που-φέρει-τις-ιδιότητες-της-Ελένης,  θεϊκές και μητρικές, εις μνήμην εσαεί της προηγηθείσας σε αυτή την ιεροτοπία (και τοπικό αγιωνύμιο)  ανάλογης Μητέρας θεάς  Ελένης… Παρόλ’ αυτά αναρωτιόμουν μήπως είχα κάνει εγώ λάθος διαβάζοντας το χειρόγραφο της Γ. Ταρσούλη στο αρχείο του ΚΕΕΛ, μήπως δηλαδή έγραφε και εκεί «Ελεήστρια» και όχι «Ελενίστρα», αν και ήμουν σίγουρη ότι το είχα διαβάσει προσεκτικά, εξάλλου δεν αναφέρεται μόνο μια φορά το όνομα στο χειρόγραφό της.

Ο ναός, περιποιημένος,  τοιχογραφημένος πλήρως με αγιογραφίες, στις οποίες περιλαμβάνεται και μία με τους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη και δίπλα της ακριβώς η «τριάδα» με τους νέο-αγίους Ραφαήλ και Νικόλαο και τη νεαρή κόρη Ειρήνη ανάμεσά τους που κάτ΄εμέ παραπέμπει εικονικά στην «τριάδα» Διόσκουροι με την Ελένη ανάμεσά τους, ενώ στον απέναντι τοίχο εικονίζονται δίπλα-δίπλα ωσεί «δίδυμοι» οι καβαλάρηδες άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος. Εικονικές συνθέσεις που υποστηρίζω ότι παραπέμπουν στο μύθο της Ελένης… (βλ. σχετικά  https://fiestaperpetua.blogspot.com/2014/10/icons-of-saints-constantine-and-helen_27.html). Οι εν λόγω εικόνες, ως πολιτισμική/λατρευτική μνήμη (κοινωνικό και θρησκευτικό “habitus”),  ενίσχυαν  την επωνυμία «Ελενίστρα», κάτ’ εμέ. Εξάλλου η Κορώνη ταυτίζεται με την αρχαία Ασίνη και το κάστρο της έχει ερείπια αρχαίου ναού γυναικείας θεότητας, της Αθηνάς  (ή του Απόλλωνα). 

 Κατέβηκα στο σπηλαιώδη ναΐσκο της «Εύρεσης» της εικόνας της Παναγίας που είναι κάτω από τον κυρίως ναό και πάνω από τη θάλασσα στην κάθετη, βραχώδη πλαγιά .  Το σπηλαιώδες του υπόγειου, μικρού ναού που δηλώνει ως  χθόνια την ιερή μορφή που λατρεύεται εκεί, καθώς και η   εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και μέσα σε αυτό τον ναΐσκο που περιέχει λίγες εικόνες, ενίσχυσε τις προηγηθείσες σκέψεις μου.  Περίεργη και πρωτότυπη μου φάνηκε εδώ η εικόνα της «Εύρεσης» μέσα σε περίτεχνη, μεγάλη κορνίζα με μεταλλικά «τάματα»  κρεμασμένα πάνω της, με την επιγραφή «ΕΛΕΗΣΤΡΙΑ» στην κορυφή.  Αντί για την «προτομή» της βρεφοκρατούσας Μητέρας Παναγίας, φέρει στο πάνω μέρος  τον Εσταυρωμένο Χριστό ανάμεσα σε λευκά νέφη και στο κάτω την Παναγία ένθρονη  βρεφοκρατούσα ανάμεσα σε δύο ανδρικές, άγιες μορφές, όλα δυσδιάκριτα.

Κορώνη, 17/8/2001.  Σπηλαιώδες παρεκκλήσι "Εύρεσης" της εικόνας της Παναγίας. Η εικόνα.

Ρώτησα την  ντόπια φίλη που με συνόδευε στην περιήγηση πώς ονομάζουν την Παναγία στην οικογένειά της, όταν αναφέρονται σε αυτήν και μου απάντησε «Ελεήστρια». Το βρήκα φυσικό να έχει ξεχαστεί πλέον το «Ελενίστρα» μετά από τόσο μακροχρόνια πλέον και επίμονη χρήση από το ιερατείο του «Ελεήστρια» που παραπέμπει και στο έλεος, κάτι πιο κατανοητό σήμερα στους πιστούς από το ακατανόητο, πλέον, «Ελενίστρα»…

Ανηφορίσαμε προς τη βορειοδυτική πύλη του ενετικού κάστρου της Κορώνης και μπήκαμε στο κυρίως φρούριο, που περιέχει το νεκροταφείο  της κωμόπολης, χριστιανικούς ναούς (αγ. Χαραλάμπους, Νικολάου, αγίας Σοφίας) όσο και προχριστιανικό ναό (Αθηνάς) και παλαιοχριστιανικό μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου.  Προχωρήσαμε προς το τελευταίο όπου η φίλη μου σύχναζε από παιδί, καθώς το σπίτι της βρίσκεται πολύ κοντά στο κάστρο, ενώ η μητέρα της είχε φιλία με μια υπέργηρη μοναχή, και της ήταν οικείο το αυστηρό, «κλειστό» σε τυχαίους επισκέπτες  μοναστήρι. Ήταν πλέον μεσημέρι και ο τόπος έβραζε από τη ζέστη.

Ανοίξαμε τη μικρή πόρτα του περίβολου της μονής και μπήκαμε σε ένα αραιοφυτεμένο περιβόλι με «ξινά» εσπεριδοειδή, πορτοκαλιές και λεμονιές, που έδειχναν παμπάλαια. Τα πέτρινα φιλιατρά ενός «πηγαδιού» σε αυτό το ύψόμετρο δήλωναν την ύπαρξη στέρνας μάλλον. Η θέα γύρω από εκεί επάνω ήταν μαγευτική, καθώς η μονή βρίσκεται ακριβώς στην κορυφή του κάστρου, αν και περίκλειστη μέσα στα τείχη του.

Μπήκαμε, με την οικειότητα που είχε η φίλη, στη μισοσκότεινη  αίθουσα-«αρχονταρίκι»-καθιστικό της μονής όπου καθόντουσαν δύο γηραιές, ευτραφείς μοναχές με ξεθωριασμένα μαύρα ράσα. Η μία είχε εμπρός της ένα εκκλησιαστικό βιβλίο και διάβαζε,  η άλλη είχε τα χέρια της απασχολημένα με κάποια δουλειά.  Ήταν πολύ επιφυλακτικές, σχεδόν εχθρικές, απέναντί μας, παρόλο που η φίλη τους είπε ότι είχε μεγαλώσει εκεί μέσα, κλπ. Δεν θέλησαν να απαντήσουν σε ερωτήσεις μου και αρνήθηκαν κατηγορηματικά να μου ανοίξουν το καθολικό της μονής, για να δω τις εικόνες, ούτε μου απάντησαν όταν ρώτησα αν περιέχει εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, με τη δικαιολογία ότι δεν θυμούνταν. Ξεκινήσαμε να φύγουμε, όταν περιφέροντας το βλέμμα μου στο χώρο, είδα μια τεράστια εικόνα των δύο αυτών αγίων αναρτημένη στον τοίχο, πάνω από τη μεγάλη, «μοναστηριακή» τραπεζαρία! Καμιά άλλη εικόνα δεν υπήρχε στο χώρο. Καθώς δεν υπήρχε περίπτωση να μου απαντήσουν στο γιατί μια τόσο μεγάλη εικόνα των δύο αγίων εκεί, ούτε να την φωτογραφίσω βέβαια, βγήκαμε από το αρχονταρίκι (δεν μας κέρασαν, βέβαια, ως είθισται στις μονές), εγώ ταραγμένη από το νέο, τόσο έντονο,  «σημάδι» της Ελένης/Αγιαλένης τόσο κοντά στην «Ελενίστρα» ή «Ελεήστρια».  Η φίλη μου βλέποντας στην αυλή την γερόντισσα παλιά φίλη της μητέρας της, την πλησίασε και της έπιασε κουβέντα. Μας είπε ότι δεν μπορούσε να μας βοηθήσει, γιατί είναι πολύ αυστηρά στη μονή, δεν ανοίγονται στον κόσμο, αφού και την ίδια, μετά από εξήντα χρόνια που ζούσε στη μονή και βοηθούσε ως υπηρετικό προσωπικό, «διακόνισσα», εδώ και εξήντα χρόνια, μόλις τώρα πρόσφατα την είχαν χρίσει «μοναχή»!

Κορώνη, 17/8/2001. Ενετικό κάστρο. Αριστερά ο βυζαντινός ναός της αγίας Σοφίας. Δεξιά κατάλοιπα του αρχαίου ναού της Αθηνάς (ή του Απόλλωνα) Σ.το βάθος δεξιά ο νός του αγίου ΧΨαραλάμπους.

Περπατήσαμε λίγο στον χώρο που καιγόταν από τη ζέστη και επισκεφθήκαμε τον τρουλωτό, μικρό σχετικά,  βυζαντινό ναό της αγίας Σοφίας που ήταν κλειστός  και ακριβώς δίπλα της τον αρχαίο ναό της Αθηνάς (ή του Απόλλωνα), θηλυκές ιερές μορφές, αμφότερες, αν και η αγία Σοφία εκκλησιαστικά δεν αποτελεί πρόσωπο, αλλά «την του θεού Σοφία» αλλά οι πιστοί την προσλαμβάνουν ως αγία. 

Κορώνη, 17/8/2001. Ο κοιμητηριακός ναός του αγίου Χαραλάμπους μέσα στο κάστρο. Στη βάση του καμπαναριού διακρίνεται η αρχή του μιναρέ, όταν ο ναός είχε μετατραπεί σε τζαμί.

Κορώνη, 17/8/2001. Ο κοιμητηριακός ναός του αγίου Χαραλάμπους μέσα στο κάστρο. Η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης πάνω στο τέμπλο.

Μετά από διακοπή για μεσημεριανό φαγητό επέστρεψα στο κάστρο το απόγευμα για να προλάβω ανοιχτό τον κοιμητηριακό  ναό του αγίου Χαραλάμπους, όπου θα λάβαινε χώρα ΄λειτουργία του εσπερινού. Ο ναός είχε μετατραπεί σε τζαμί την περίοδο της Τουρκοκρατίας, και η βάση του μιναρέ του υπάρχει εμφανής στη βάση του χριστιανικού καμπαναριού. Στο εσωτερικό του , άλλο ένα «σημάδι» της Ελένης/Αγιαλένης»: μια μεγάλη εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης πάνω στο τέμπλο και μια μικρή στο εικονικό διάζωμα με το Δωδεκάορτο πάνω από το τέμπλο. Αυτή του τέμπλου, καλοφτιαγμένη, με τους δύο αγίους, μητέρα και γιο με πολυτελείς,  αυτοκρατορικές ενδυμασίες ωσάν συνομήλικους. Η αγία Ελένη με  πορφυρό ιμάτιο και διάφανη καλύπτρα κεφαλής στολισμένη  με πολύτιμες πέτρες στους ώμους, εικονίζεται στο αριστερό πλευρό του σταυρού αντί στο δεξί, όπως είναι στις περισσότερες εικόνες τους, θέση που δίνει έμφαση στην μητρική της ιδιότητα, όσο και στο ρόλο της στην "Εύρεση" του Σταυρού.  Το  πρόσωπο της αγίας αυστηρό, με ίσια κάθετη μύτη και πυκνά, σμιχτά φρύδια να σκέπουν τα μαύρα μάτια της με το πολύ έντονο βλέμμα…

Κορώνη, 17/8/2001. Ο κοιμητηριακός ναός του αγίου Χαραλάμπους μέσα στο κάστρο. Η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης πάνω στο τέμπλο, λεπτομέρεια με τη μορφή της αγίας Ελένης.

Η Κορώνη, με κορυφαίο τον παλιό προσδιορισμό της Παναγίας ως «Ελενίστρας» και την πιθανή χριστιανική μετατροπή του  σε «Ελεήστρια»,  το σπήλαιο της «Εύρεσης» όσο και τις  εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης σε περίοπτες θέσεις μέσα στους ναούς του κάστρου  και στην παλαιοημερολογίτικη μονή, μου είχε δώσει, μεταξύ των άλλων, και  ισχυρά τα "σημάδια"   της «λησμονημένης» θεάς…."

Για το κάστρο της Κορώνης βλ.https://koroni-messinias.gr/index.php/peri-koronhs/koroni-castle (ανάκτηση 11/10/ 2025)