Περιηγητικά-ταξιδιωτικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: Κόρινθος, Ανατολική Αργολίδα, ο «γιατρός» άγιος Λεωνίδης και ο Ασκληπιός (ημερολόγιο επιτόπιας έρευνας) Epidaurus, st. Leonidis, Aesculapius , Mother-Earth

Ελένη Ψυχογιού 

[Πρώτη δημοσίευση. Οι φωτογραφίες τραβηγμένες από την γράφουσα, Ελένη Ψυχογιού, εκτός κι αν αναφέρεται διαφορετικά].

Προλεγόμενα


Καθώς η έρευνά μου για την Ελένη-Αγιαλένη κρατάει πάνω από είκοσι χρόνια τώρα ―και συνεχίζεται― είναι πλέον πολλά τα επιμέρους δημοσιεύματά μου σχετικά με αυτήν, είτε ως επιστημονικά άρθρα και δοκίμια, είτε ως εθνογραφικά ημερολόγια της  επιτόπιας  έρευνας. Αναρωτιέμαι λοιπόν (όπως ίσως και οι τυχόν αναγνώστες της δουλειάς μου) μήπως κινδυνεύω να αποκτήσω, ή και μην έχω ήδη αποκτήσει, κάποια μονομανία ή και ιδεοληψία σχετικά με το αυτό το θέμα.  Αρχίζοντας όμως στις αρχές της δεκαετίας του 1990 να συγκροτώ αυτή την ερευνητική υπόθεση, δεν  φανταζόμουν το πόσο εκτεταμένη θα προέκυπτε, ούτε ως προς την τοπική έκταση, ούτε ως προς το χρόνο (τόσο ως προς τη διάρκεια της έρευνας όσο και ως προς το χρονικό βάθος των δεδομένων),  ούτε ως προς την πολιτισμική ευρύτητα και ποικιλία των εθνογραφικών και των γραπτών ευρημάτων που οδηγούν τα βήματά μου. Δεδομένης δε και της  ολισθηρότητας της ερμηνείας των μυθικών και των συμβολικών θεμάτων, ιδιαίτερα όταν άπτεται της σχέσης τους με τη διαχρονική διάρκεια των πολιτισμικών φαινομένων, γίνεται ιδιαίτερα δυσχερής η τεκμηρίωση της ερευνητικής υπόθεσης. Για να μπορεί λοιπόν να δομηθεί και να γίνει τεκμαρτή η ερευνητική μου υπόθεση, χρειάζεται το «δείγμα» του φαινόμενου Ελένη/Αγιαλένη να είναι όχι μόνον επαναλαμβανόμενο και εκτεταμένο αλλά και να αφορά τις  πολλές όψεις και πτυχές του, δηλαδή τα χωροταξικά, τοπωνυμικά, ιστορικά, αρχαιολογικά, συμβολικά, μυθικά, αφηγηματικά, συναισθηματικά, παραγωγικά και άλλα ευρήματα που εκτιμώ ότι το δομούν ως τέτοιο. βλ. και http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg



 Μέσα από αυτό το πρίσμα, η  έρευνα για την Ελένη/Αγιαλένη έχει καταστεί  για μένα μακρόχρονη, συναρπαστική περιηγητική και πατριδογνωστική περιπέτεια γεμάτη εκπλήξεις, «θαύματα» και κινδύνους και ταυτόχρονα ένα είδος εθνογραφικού θρίλερ, μια παρακινδυνευμένη όσο και γοητευτική/γητευτική περιπλάνηση στον τόπο, στο χρόνο, στην προφορική παράδοση,  στους μύθους και στα σύμβολα, στα παραδοσιακά τραγούδια, στις τελετουργίες, στις παραγωγικές διαδικασίες, στις κατά τόπους κοινότητες. Κατόπιν αυτών, επιλέγοντας από το πολυποίκιλο υλικό της έρευνας δημοσιεύω τα επιμέρους σχετικά άρθρα και κείμενα (έντυπα αλλά κυρίως ηλεκτρονικά πλέον, υποκύπτοντας στις σειρήνες της μπλογκόσφαιρας) παράλληλα με την εθνογραφική επιτόπια όσο και τη βιβλιογραφική έρευνά μου, επιδιώκοντας να  συγκροτώ  συντωχρόνω την ερευνητική μου υπόθεση και να επιχειρώ σταδιακά την «ανάγνωση» και ερμηνεία των συμβολικών, μυθικών και τελετουργικών ευρημάτων (διασταυρώνοντας τεκμηριωτικά ή αναιρώντας), συνδυαστικά και με τα διαφορετικά πολιτισμικά πεδία που εκτιμώ ότι την αφορούν (κυρίως αυτά που έχουν σχέση με το θάνατο), θέτοντας, κατά την κρίση μου,  νέα ερωτήματα.  Οι επιμέρους αυτές δημοσιεύσεις με εμμονή στην Ελένη/Αγιαλένη αποσκοπούν λοιπόν στο  να αναδεικνύω και να μοιράζομαι τις ποικίλες επιμέρους πτυχές της εκτεταμένης τοπικά και χρονικά αυτής έρευνας και μακρόχρονης εμπειρίας, εφόσον είναι και δύσκολη η ―ευκταία, πλην ανέφικτη μάλλον― συνολική τους δημοσίευση σε έντυπη μορφή. Επιμένω λοιπόν κατά τις δυνάμεις μου,   εφόσον εκτιμώ (όσο αυτό  είναι αντικειμενικά δυνατόν, κυρίως από τον αριθμό  των βιβλιογραφικών αναφορών σε αυτά όσο και από τις επισκέψεις στις ηλεκτρονικές μηχανές αναζήτησης), ότι τα εν λόγω δημοσιεύματα, προς το παρόν τουλάχιστον, προκαλούν κάποιο ενδιαφέρον.
 Ακόμα κι αν η ερευνητική μου υπόθεση θεωρηθεί αστήρικτη,  μέσα από αυτές τις αναρτήσεις πέρα από τα ερωτήματα που τίθενται προς απάντηση, διασώζονται και φωτογραφίες από ναούς,  ξωκλήσια, εικόνες,  οικισμούς, ανθρώπους  και δράσεις, πολλά από τα οποία είναι και ίσως να παρέμεναν άγνωστα στο ευρύ κοινό ή και να αλλάξουν ή  να χαθούν στο πέρασμα του χρόνου.

(Βλ. Σχετικά με την Ελένη/Αγιαλένη και  τις άλλες ταξιδιωτικές περιπλανήσεις και τις  λαογραφικές/ανθρωπολογικές μελέτες μου   σε αυτήν εδώ την ιστοσελίδα)

Κορινθία και  Αργολίδα

Το Σεπτέμβρη του 2004 περιηγήθηκα την Κορινθία και την Αργολίδα,  περιοχή με βαρύ ιστορικό και αρχαιολογικό πλαίσιο και χρονικό βάθος, με πολλά  ίχνη του ιστορικού της παρελθόντος δομημένα στο τοπίο.  Θα επιχειρούσα να ανακαλύψω κατά πόσο αυτά τα ίχνη αποτελούν και μέρος της μνήμης,  της προφορικής αφήγησης όσο και του βίου των ντόπιων και με ποιους τρόπους. Φιλοδοξούσα να «ξεψαχνίσω» ως προς την ερευνητική μου υπόθεση αυτή τη διευρυμένη περιοχή στο ολιγοήμερο χρονικό περιθώριο που μου παρείχε η εντεταλμένη από την Ακαδημία Αθηνών «λαογραφική αποστολή» μου. Ωστόσο δεν ξεκινούσα στα τυφλά, αφού ως κορμό της περιήγησης στο χάρτη είχα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης, όπως αυτά είχαν αποτυπωθεί στις απαντήσεις  που μου είχαν αποστείλει οι ιερείς για ναούς και ξωκλήσια των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης ή της «Αγιαλένης» μόνης. Πέραν αυτών, γνώριζα ότι θα επισκεπτόμουν και άλλους ναούς, μονές  και ξωκλήσια που θα ανακάλυπτα καθ’ οδόν ότι σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την έρευνά μου  και που το εξειδικευμένο ερωτηματολόγιο που είχα στείλει μέσω των Μητροπόλεων, δεν ήταν δυνατόν να τα περιλαμβάνει. Η περιήγηση θα περιλάμβανε επίσης αρχαιολογικούς χώρους, οικισμούς,  επιτηδευματικές, γεωργικές,   κοινωνικές, λατρευτικές  και άλλες ασχολίες και δράσεις των ανθρώπων που θα συναντούσα στο δρόμο μου και θα μου τραβούσαν το ενδιαφέρον, πάντα σε σχέση με την ερευνητική μου υπόθεση.

Είχα ήδη κατά τα προηγούμενα έξι χρόνια περιηγηθεί λεπτομερώς σχετικά με  το ζήτημα  της Ελένης/Αγιαλένης  τους νομούς Μεσσηνίας (2001), Λακωνίας (2002), Αρκαδίας (2003), Ηλείας (1998,1999,2000) και ενδιάμεσα όσο και αποσπασματικά το νομό Αχαΐας, οπότε με αυτή την περιήγηση θα συμπληρωνόταν η επιτόπια έρευνα όλης της Πελοποννήσου. Η ερευνητική μου υπόθεση είχε πλέον αποκτήσει γερές βάσεις και εκτιμώ ότι ήμουν αρκούντως ικανή να αναγνωρίζω και να εντοπίζω τα «ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης», όσο έμμεσα και λανθάνοντα κι αν προέκυπταν, είτε στο τοπίο, είτε στην προφορικότητα, εικονική,  τελετουργική, αφηγηματική, ανεξαρτήτως της εθνολογικής σύστασης του πληθυσμού της Πελοποννήσου, στη διαχρονία. Παρακάτω καταθέτω ημερολογιακά μέρος αυτής της επιτόπιας έρευνας ως απομνημόνευμα και διατύπωση προβληματισμών, που βασίζεται σε λεπτομερείς σημειώσεις, μαγνητοφωνήσεις, φωτογραφίες και video που κατέγραψα σε εκείνη τη "λαογραφική αποστολή" και που αφορά τοπικά ένα κομμάτι της ανατολικής πλευράς της Αργολίδας. Επιφυλάσσομαι να αναρτήσω εν καιρώ και άλλα κομμάτια της ενδιαφέρουσας αυτής επιτόπιας έρευνας στην Κορινθία και Αργολίδα. 

Χάρτης μέρους της ανατολικής Αργολίδας, φθαρμένος από τη χρήση  κατά την επιτόπια έρευνα. Σε κύκλο μερικά από τα σημεία της έρευνας.

Ημερολογιακή κατάθεση επιτόπιας έρευνας 

19/9/2004  

Δήμαινα Επιδαύρου 

[...] Ενέταξα στο δρομολόγιό μου και τη Δήμαινα του Δήμου Ασκληπιείου (με τον Καποδιστριακό νόμο), ημιορεινό χωριό  ανάμεσα στην Παλιά και τη Νέα  Επίδαυρο.  Είχα πληροφορία ότι σε αυτό το χωριό υπάρχει ναός του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] αλλά πέραν αυτού με είχε προκαλέσει και το όνομα του χωριού που αν και φαινόταν να είναι ανδρωνυμικό (Δήμαινα = η γυναίκα του Δήμου, υποκοριστικό του Δημήτρης) εμένα μου   φαινόταν να είναι παλιό και να σχετίζεται τοπωνυμικά  με τη γη (Δη-μαινα, όπως το Δη-μήτηρ =γη μητέρα), καθώς την κατάληξη -ενα ή -αινα τη συναντάμε και σε ονόματα οικισμών στην Πελοπόννησο (π.χ. Κρέσταινα, Ώλενα, κ.ά).  Το γεγονός δε ότι η Δήμαινα βρίσκεται κοντά στην αρχαία Επίδαυρο (στις ΝΑ υπώρειες του γεμάτου με αρβανίτικα τοπωνύμια, όρους Αραχναίο), ενίσχυε αυτή την υποψία και αναρωτιόμουν αν, πέραν του ναού του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] θα εύρισκα τυχόν και άλλα ίχνη της Αγιαλένης  εκεί.

Δήμαινα Αργολίδας, 19/9/2004.  Φούρνος σε σπίτι 

Έφτασα στο χωριό λίγο πριν το μεσημέρι, αφού είχα περιηγηθεί την Αρχαία Κόρινθο και τον Ακροκόρινθο με έμμεσα, πλην πολύ ενδιαφέροντα, ως προς την ερευνητική μου υπόθεση, ευρήματα. Μπήκα με το αυτοκίνητο στα στενά δρομάκια του χωριού, αναζητώντας κάποιον να με πληροφορήσει πού θα βρω το ναό του άγιου Κωνσταντίνου (τον οποίο και δεν διέκρινα  κάπου) και να με συνοδεύσει ως εκεί ώστε να μου ανοίξει και την εκκλησία. Σταμάτησα δίπλα σε ένα σπίτι στην ισόγεια «πιλοτή» του οποίου καθόταν κατάχαμα μια μέσης ηλικίας γυναίκα και έπλεκε κρεμμύδια σε πλεξούδες (κάτι συνηθισμένο στα χωριά αυτή την εποχή του χρόνου). Την καλημέρισα μέσα από το παράθυρο του αυτοκινήτου και τη ρώτησα σχετικά με τα παραπάνω. «Ε, τι, μέσα από το αυτοκίνητο θα τα λέμε; Κατέβα κάτω να σου φτιάξω καφέ και να τα πούμε!» μου απάντησε.  Κατέβηκα αμέσως –και κάπως ντροπιασμένη που της είχα μιλήσει μέσα από το αυτοκίνητο–  οπότε κάθισα και εγώ κοντά της και πιάσαμε την κουβέντα, μετά το κέρασμα καφέ και γλυκού σταφύλι. Αφού της εξήγησα όσο μπορούσα καλύτερα ποια είμαι και τι δουλειά έχω να ψάχνω τον άγιο Κωνσταντίνο, η κυρά-Παγώνα, όπως μου συστήθηκε, με ενημέρωσε ότι ο άγιος Κωνσταντίνος είναι πολύ παλιά εκκλησία, η ενοριακή πριν χρόνια  του χωριού αλλά  και «μάντρα», δηλαδή το νεκροταφείο. Ότι τώρα όμως έχει χτιστεί καινούρια, μεγάλη εκκλησία ως ενοριακή, αφιερωμένη στην Υπαπαντή και ότι το νεκροταφείο έχει μεταφερθεί αλλού. Έτσι ο άγιος Κωνσταντίνος είναι πλέον παρεκκλήσι, που το προσέχουν όμως και το σέβονται πολύ,  και ότι μάλιστα στη γιορτή του αγίου Κωνσταντίνου γίνεται και τώρα το πανηγύρι του χωριού που συγκεντρώνει πολύ κόσμο και από τα γύρω χωριά.   Την ρώτησα αν το χωριό έχει παραγωγή σε σιτηρά και μου απάντησε ότι βεβαίως και σήμερα ακόμα αλλά παλιότερα πολύ μεγάλη παραγωγή και συμπλήρωσε –σαν για του λόγου το αληθές- ότι εμπρός από την εκκλησία του αγίου Κωνσταντίνου υπήρχε αλώνι αλλά τώρα είναι σαν πλατεία το μέρος εκεί  γιατί έχουν χτιστεί σπίτια τριγύρω και δεν γίνεται αντιληπτό ότι ήταν αλώνι.

 Είχα ήδη πάρει τα σημάδια της Ελένης/Αγιαλένης! Παλιός ναός «αγιοκωσταντίνος», νεκροταφείο (=χθονιότητα), σιτηρά και αλώνι κοντά στην εκκλησία! Την παρακάλεσα να με πάει στην εκκλησία να την δω. Εκείνη όμως μου απάντησε ότι ναι μεν θα με πάει και θα μου ανοίξει την εκκλησία γιατί ήξερε πού είναι το κλειδί, αλλά πρόσθεσε, «αφού σε ενδιαφέρουν τα παλιά, πρέπει να πας και στο “ιατρείο”». Ιατρείο; Παραξενεύτηκα εγώ, τι να κάνω στο ιατρείο; «Στο ιατρείο του άγιου Λεωνίδη, στο μοναστήρι!» μου απάντησε. «Τι είναι αυτό;» ξαναρωτάω. «Δεν ξέρεις τον άγιο Λεωνίδη, το γιατρό;», μου λέει, «εμείς τον έχουμε πολύ θαυματουργό, εδώ!»

Όχι, δεν τον ήξερα. Ωστόσο χίλια καμπανάκια άρχισαν να χτυπάνε στο κεφάλι μου: μετά τον άγιο Κωνσταντίνο, το νεκροταφείο και το αλώνι του, τώρα να και ένας –άγνωστός μου– ιερός «Λεωνίδης» εδώ και μάλιστα «γιατρός» με «ιατρείο» τόσο κοντά στο αρχαίο Ασκληπιείο της Επιδαύρου; 

Η κυρά-Παγώνα συνέχισε με συγκίνηση την αφήγηση σχετικά με το «ιατρείο» του αγίου Λεωνίδη, τον οποίο, εν τη ρύμη του λόγου της τον ονομάτιζε και «Λενίδη» ,  και τις θεραπευτικές-λατρευτικές πρακτικές που επιτελούνται εκεί από τους πιστούς: ότι προσφέρουν λαμπάδες και αφιερώματα,  τον δε άρρωστο άνθρωπο (ή το ζώο), τον περιφέρουν  τρεις φορές γύρω από την εκκλησία, μετά του βγάζουν τα ρούχα που φοράει, τα αφήνουν στο «ιατρείο» και φορώντας του άλλα ρούχα, τον παίρνουν και φεύγουν, χωρίς να γυρίσουν να κοιτάξουν πίσω, και γίνεται καλά! Συμπλήρωσε ότι η μονή/«ιατρείο», αν και είναι αφιερωμένη στον άγιο Λεωνίδη,  πανηγυρίζει στις 23 Αυγούστου, στα Εννιάμερα της Παναγίας. Άλλο «καμπανάκι» χτύπησε για μένα στην αναφορά αυτής της γιορτής, που συμβολικά και σημειολογικά παραπέμπει σε χθόνια θηλυκή γυναικεία μορφή, αφού εδώ πρόκειται για μνημόσυνο της θανούσης Μητέρας Παναγίας και μάλιστα σε πένθιμη γιορτή μνήμης (στην οποία είναι αφιερωμένες πολλές και μάλιστα από τις πλέον παλαιές μονές της Παναγίας) που από τους πιστούς συμβολικά ταυτίζεται με την παραδοσιακή επιμνημόσυνη τελετουργία που επιτελείται  στις εννέα ημέρες από το θάνατο θνητών εκλιπόντων, προσλαμβάνοντας έτσι περισσότερο λαϊκά («’νιάμερα») χαρακτηριστικά της προφορικής λατρευτικής παράδοσης παρά δογματικά χριστιανικά[1].  Διέκρινα λοιπόν ένα συγκερασμό ιερών μορφών στο «ιατρείο»-μονή: μια θηλυκή υποχθόνια μορφή ταυτιζόμενη με την Μητέρα Παναγία και έναν αρσενικό άγιο Λεωνίδη, με ιαματικές ιδιότητες.

Εκείνη τη στιγμή ήλθε ένας νεαρός άντρας, γιος της συνομιλήτριας, όπως με ενημέρωσε, και διέκοψε τη συζήτησή μας. Μετά από τις συστάσεις και τις εξηγήσεις για το ποια είμαι κ.λπ., η κυρά-Παγώνα είπε στο  γιο της να μου εξηγήσει καλύτερα τα περί του «ιατρείου». Μου εξήγησε λοιπόν ο γιος ότι πρόκειται για τον άγιο Λεωνίδη  και τις επτά παρθένες αδελφές του, χριστιανούς,  που αφού μαρτύρησαν φρικτά για την πίστη τους στην Κόρινθο, τους έριξαν  οι ειδωλολάτρες στη θάλασσα μέσα σε ένα βαρέλι και ότι το κύμα τους έβγαλε στην Νέα Επίδαυρο, στην παραλία. Ότι εκεί το βαρέλι ήταν χωμένο για πολλά χρόνια, μέχρι που κάποιος ντόπιος είδε όνειρο ότι οι μαρτυρήσαντες, ο άγιος Λεωνίδης και οι εφτά παρθένες αδελφές του, ήταν θαμμένοι στην παραλία της Νέας Επιδαύρου. Έσκαψαν λοιπόν και βρήκαν οχτώ  σκελετούς οπότε κατάλαβαν ότι είναι ο άγιος και οι εφτά παρθένες αδελφές του και έτσι έχτισαν μεγάλη εκκλησία, κάτω στη Νέα Επίδαυρο, προς τιμήν τους. Ότι έχτισαν και εδώ λίγο πιο ψηλά από τη Δήμαινα το μοναστήρι στη μνήμη του αη-Λεωνίδη και το λένε «ιατρείο» γιατί πάνε  εκεί οι άρρωστοι (άνθρωποι ή ζώα) και γίνονται καλά, τους γιατρεύει ο άγιος. Ότι ο άγιος «τρίζει» (η εικόνα του), «μιλάει», και ότι  τον ονειρεύονται πολλοί, βοσκοί και άλλοι, για τη θεραπεία τους. Ότι ο άγιος  είναι «παρών» στην καθημερινή  ζωή των κατοίκων της περιοχής, ότι θεραπεύει πολλούς.  Συμπλήρωσε δε ότι «εκεί που είναι τώρα το μοναστήρι, λένε ότι ήτανε αρχαίος ναός, δεν ξέρω ποιος ακριβώς, κάποιοι λένε της θεάς Αρτέμιδας, και λένε πως ήταν εκεί, στον αρχαίο  ναό,  πολλές, κάπου πενήντα, γυναίκες». «Πόρνες  ήτανε αυτές», συμπλήρωσε με βεβαιότητα  η μάνα του, η κυρά-Παγώνα.

Αργολίδα, Δήμαινα, 19/9/2004. Ο άγιος Λεωνίδης, τοιχογραφία  στο νότιο τοίχο του  πρώην νεκροταφειακού ναού του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]

Είχα μείνει άναυδη, καθώς πρώτη φορά άκουγα για τον άγιο και τις εφτά παρθένες «αδελφές» του. Αναρωτιόμουν, με το νου μου φουρτουνιασμένο, πώς άραγε, με βάση ποια πολιτισμική λατρευτική μνήμη,  να προέκυψε αυτός ο «γιατρός»  άγιος τόσο κοντά στο αρχαίο Ασκληπιείο της Επιδαύρου και να  ιδρύθηκε  μονή-«ιατρείο»  σε αυτόν, μαζί με τις «αδελφές» του, πάνω σε αρχαίο  ναό όπου διακόνευαν στην Αρχαιότητα  πολλές γυναίκες-πόρνες, ιερόδουλες, αν όντως ήταν έτσι τα πράγματα; Επίσης τι μπορεί να συνέδεε, επί του προκειμένου, πολιτισμικά και θρησκευτικά την Κόρινθο με την Επίδαυρο ώστε τα λείψανα των αγίων που μαρτύρησαν στην Κόρινθο να καταλήξουν στην παραλία της Επιδαύρου και όχι κάπου αλλού;[2] Το γεγονός πάντως ότι οι ντόπιοι αφηγούνταν αυτή την ιστορία, ως μέρος της τοπικής προφορικής παράδοσης, είχε ούτως ή άλλως το ενδιαφέρον και τη σημασία του.

Τους παρακάλεσα, αναστατωμένη,  μετά τον άγιο Κωνσταντίνο, να με οδηγήσουν  και στο «ιατρείο». Μου είπαν ότι δεν γίνεται, γιατί τα κλειδιά τα έχει κάποιος επίτροπος της εκκλησίας του άγιου στη Νέα Επίδαυρο.

Αργολίδα, Δήμαινα, 19/9/2004. Ο πρώην νεκροταφειακός ναός του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης], νότια πλευρά.

Πήγαμε λοιπόν με την κυρά-Παγώνα στην εκκλησία του άγιου Κωνσταντίνου. Φτάνοντας, πριν μπούμε στο χτιστό, χαμηλό περίβολό της (την πρώην «μάντρα» που φιλοξενούσε τα μνήματα) μου έδειξε τον ανοιχτό χώρο εμπρός από την αυλόπορτα, που ήταν πριν αλώνι.  Η εκκλησία πέτρινη, χαμηλή, όχι πολύ μεγάλη, φαινόταν παλιά αλλά ήταν καλο-συντηρημένη, όπως έδειχναν και οι φρέσκοι σχετικά αρμοί ανάμεσα στις πέτρες της τοιχοποιίας του. Η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης πάνω από το τοξωτό υπέρθυρο της νότιας, κύριας πόρτας δηλώνει την αφιέρωση στους δύο αγίους. Στην ευρύχωρη τώρα αυλή, το πρώην νεκροταφείο, είχε και μια χτιστή βρύση, όπου είναι εντοιχισμένος μαρμάρινος αρχαίος κιονίσκος. Από πού να προήλθε άραγε, σκέφτηκα. Να προϋπήρχε άραγε αρχαίο κτίσμα εδώ ή να τον μετέφεραν από τυχόν οικοδομικά ίχνη του αρχαίου ναού στο «ιατρείο» του άγιου Λεωνίδη; Η κυρά-Παγώνα δεν ήξερε να μου πει, ούτε είχε δώσει πριν κάποια ιδιαίτερη προσοχή σε αυτό το κολωνάκι. 

Αργολίδα, Δήμαινα, 19/9/2004. Τεχνητή βρύση στο προαύλιο  του πρώην νεκροταφειακού ναού του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Δεξιά ογκόλιθος από προηγούμενη αρχιτεκτονική χρήση

Μέσα η εκκλησία φαινόταν επίσης φρεσκοβαμμένη, με πρόσφατες τοιχογραφίες και περιποιημένη. Η ιστόρηση είναι και πάνω σε κινητές εικόνες, μεγάλες και μικρές,  κατά κύριο λόγο των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, διαφόρων εποχών και τεχνοτροπίας. Εδώ «γνωρίστηκα» και με τον άγιο Λεωνίδη, μόνο του, σε μια μεγάλη, νεότερη  τοιχογραφία πάνω στο νότιο τοίχο, δίπλα σε μια μεγάλη προσκυνηματική εικόνα των  αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, πάνω σε στασίδι. Μαζί με την ίδιου μεγέθους τοιχογραφία του αγίου Γερασίμου πάνω στον ίδιο τοίχο στην άλλη πλευρά  αυτής της εικόνας, την πλαισιώνουν αμφότεροι ωσεί «δίδυμες» ιερές μορφές, ένθεν και ένθεν. 

Αργολίδα, Δήμαινα, 19/9/2004. Ο πρώην νεκροταφειακός ναός του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Eσωτερικό, το τέμπλο με την αφιερωματική εικόνα των δύο αγίων. Αριστερά, στο βόρει τοίχο μετά το παράθυρο, και τοιχογραφία των ίδιων αγίων

Αργολίδα, Δήμαινα, 19/9/2004. Ο πρώην νεκροταφειακός ναός του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Νότιος τοίχος με την προσκυνηματική εικόνα των δύο αγίων. Πάνω στον τοίχο ιστορούνται αριστερά ο άγιος Γεράσιμος και δεξιά ο άγιος Λεωνίδης

                                    

Αργολίδα, Δήμαινα, 19/9/2004. Ο πρώην νεκροταφειακός ναός του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Δύο εικόνες των αγίων Κ+Ε, τοποθετημένες πάνω στο στασίδι , εμπρός από την προσκυνηματική εικόνα

Όταν τελείωσε η επίσκεψη και η φωτογάφιση της εκκλησίας, παρά τις παρακλήσεις της συνομιλήτριάς μου να μείνω για φαγητό  καθώς είχε πλέον περάσει το μεσημέρι, έφυγα από το χωριό για την Παλαιά Επίδαυρο, γιατί ήθελα να προλάβω τον αρχαιολογικό χώρο του Ασκληπιείου ανοιχτό. Παρά τη λαχτάρα μου, ανέβαλα για άλλη μέρα την επίσκεψη στο «ιατρείο» αφού τέτοια ώρα λόγω φαγητού και μεσημεριανού ύπνου, δεν θα εύρισκα κανέναν στη Νέα Επίδαυρο να με πληροφορήσει σχετικά.

Οδηγώντας προς το Λυγουριό, είδα λίγο πριν από το χωριό στην άκρη του δρόμου μια πολύ παλιά εκκλησία, όπως φαινόταν,  και σταμάτησα να δω σε ποιον άγιο είναι αφιερωμένη, αν τυχόν ήταν ανοιχτή.

Αργολίδα, 19/9/2004. στο δρόμο λίγο πριν το Λυγουριό. Βυζαντινός ναός του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, ΒΔ όψη.

Αργολίδα, 19/9/2004. Στο δρόμο λίγο πριν το Λυγουριό. Βυζαντινός ναός του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Το τέμπλο. Αριστερά της δεσποτικής εικόνας της Παναγίας, μικρή εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.

 Ήταν όντως ανοιχτή και διαπίστωσα από την αφιερωματική εικόνα του τέμπλου ότι είναι αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Παρατηρώντας τις μικρές σχετικά, κινητές δεσποτικές εικόνες που είναι κρεμασμένες πάνω στον τοίχο του  χτιστού τέμπλου,  διέκρινα και μια μικρή εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, κρεμασμένης στ’ αριστερά της δεσποτικής εικόνας της Παναγίας. Επειδή η θέση της εκεί είναι τυπικά παράταιρη όσο και εξέχουσα ωστόσο, διείδα (συνδυαστικά και με το ναό τους που είχα μόλις επισκεφθεί στη Δήμαινα) να αποδίδεται μια ιδιαίτερη τιμή στους δύο αγίους στην περιοχή.

Δεν  σταμάτησα στο Λυγουριό, καθώς  και δεν είχα κάποια πληροφορία σχετική με την έρευνά μου εκεί,  αλλά σκοπεύοντας ωστόσο  να επιστρέψω για φαγητό όταν θα τελείωνα με το Ασκληπιείο, αφού λόγω του αρχαίου θεάτρου και των εκεί παραστάσεων όσο και του τουρισμού φημίζεται για τα πολλά του εστιατόρια.

Αρχαιολογικός χώρος Ασκληπιείου Επιδαύρου

Αργολίδα 19/9/2004. Επίδαυρος, Ασκληπιείο. Ενημερωτική ταμπέλα  της αρχαιολογικής υπηρεσίας για το ιερό, την ιστορία του και τα οικοδομικά ερείπια

Πρόλαβα τον αρχαιολογικό χώρο της Επιδαύρου ανοιχτό, με αρκετό χρόνο στη διάθεσή μου να τον περιηγηθώ. Είχα πάρα πολλά χρόνια να τον επισκεφθώ αλλά έτσι κι αλλιώς ήθελα τώρα να τον δω και υπό το πρίσμα της έρευνάς μου και αν τυχόν θα μπορούσε να προκύψει κάτι σχετικό. Περιηγήθηκα πολλή ώρα  το μουσείο με τον οδηγό στο χέρι και καθώς μυούμουν για το Ασκληπιείο, τον «γιατρό» Ασκληπιό και τις θεραπείες του, τις ιερές θαυματουργές  εγκοιμήσεις και τα ενύπνια, τα «τάματα» που του αφιέρωναν,  τον υποχθόνιο μαντικό/θεραπευτικό θάλαμο ("καταγώγιο") , μου ερχόταν συνεχώς στο μυαλό και ό «άγιος»  και «γιατρός» Λεωνίδης που είχα μόλις πριν λίγο μάθει την ύπαρξή του στην περιοχή. 

Αρχαία Επίδαυρος. Ασκληπιείο: αναπαράσταση πρόσοψης του ναού του Ασκληπιού  και κάτοψη (G. Roux) (πηγή: Νίκος Παπαχατζής, Μυκήνες –  Επίδαυρος – Τίρυνθα – Ναύπλιο – Ηραίο του Άργους –  Άργος – Ασίνη –  Λέρνα –  Τροιζηνία, εκδόσεις Κλειώ, 1978, σ. 140, 143, 144-45)

Σαν να είχε προκύψει μια αποκάλυψη μέσα στο μυαλό μου, συλλογιζόμουν μήπως πάνω στον άγιο προβάλλονται από τους ντόπιους, ερήμην των ιστορικών και των αρχαιολόγων, μνήμες από αυτό εδώ το αρχαίο ιατρείο και τον θεό-γιατρό του, μετατοπισμένα λίγα μόλις χιλιόμετρα παραπέρα; Και μάλιστα σε ένα χωριό με το όνομα Δη-μαινα με πολλά σιτηρά και με τους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη (δηλαδή στη Μητέρα-Γη-Ελένη) δίπλα σε αλώνι και σε νεκροταφείο;  Και γιατί το  όνομα Λεωνίδης;  Κατά την περιήγησή μου τον Αύγουστο του 2002 στη Λακωνία, πάλι «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης», είχα πάει και στο πανηγύρι της Παναγίας  Έλωνας, στην Κυνουρία. Εκεί είχα με βάση τοπικά, εθνογραφικά, ιστορικά, συμβολικά και ετυμολογικά ευρήματα υποθέσει ότι το δυσερμήνευτο (από θεολόγους, μητροπολίτες, φιλολόγους και άλλους) όνομα «Έλωνα»  δεν πρέπει να έχει σχέση με το λακωνικό Έλος, όπως προτείνουν οι περισσότεροι, αλλά  μάλλον  να μην είναι άλλο από το όνομα Ελένη της αρχαίας λακωνικής και προ-δωρικής Θεάς.  Στην υπόθεση αυτή είχε συμβάλει και το γεγονός ότι οι κάτοικοι του χωριού Λεωνίδιο της Κυνουρίας που βρίσκεται πολύ κοντά στη μονή της Έλωνας, στην καθομιλουμένη προφέρουν το όνομα του χωριού τους ως «Λενίδι» και όχι Λεωνίδιο, όνομα που υποψιάστηκα ότι μπορεί τελικά να έχει σχέση με το Ελένη (Λένη/Λενίδι, δεδομένου ότι στη διάλεκτο της Τσακωνιάς, όπου ανήκει και το Λεωνίδιο/Λενίδι, υπάρχει το όνομα Λένη, ως υποκοριστικό του Ελένη). Αυτή η δεδομένη ονομασία του Λεωνίδιου στη ντοπιολαλιά ως Λενίδι ενίσχυσε για μένα αμφίδρομα την υποτιθέμενη  σχέση του ονόματος  Έλωνα με την Ελένη. Να λοιπόν που εμφανιζόταν τώρα και πάλι το όνομα Λεωνίδης (και όχι Λεωνίδας) με ιαματικές ιδιότητες, σε τόπο όπου σχετίζεται με την Αγιαλένη, και με πολύ σημαντικό αρχαίο ιαματικό ιερό.  Η κατάληξη –ίδης εκτός από πατρωνυμικό (ο γιος του Λεωνίδα) αποδίδει και κάποια ιδιότητα, όπως π. χ. ευπατρίδης.  Συλλογίστηκα λοιπόν, με βάση και τα παραπάνω, να είναι άραγε το όνομα Λεωνίδης από το Λεωνίδας ή μήπως έχει σχέση με το Ελένη (Ελενίδης/Λενίδης);  Κι αν είναι έτσι, μήπως υπονοεί ιερό πρόσωπο/διάκονο ή σύνευνο της θεάς  Ελένης ως μητέρας-Γης (ως επίθετο ίσως και του ίδιου του Ασκληπιού); Μήπως η  άσκηση της ιατρικής  και το υπόγειο όρυγμα ("καταγώγιο") στο ναό του Ασκληπιού υποδηλώνουν εδώ, στο Ασκληπιείο,  κάποια άρρητη, μυστική λατρεία της «γιάτρισσας» Μητέρας-Γης-Ελένης με ιερείς αποκαλούμενους Ελενίδες[/Λενίδες] των οποίων η μνήμη να διέλαθε των γραπτών πηγών και μέσω της προφορικής παράδοσης να διασώζεται στη λαϊκή μνήμη και να προβάλλεται σήμερα στον «γιατρό» άγιο Λεωνίδη/Λενίδη; Θυμήθηκα δε ότι και στην ακρόπολη της αρχαίας Αλίφειρας ΄στην Ηλεία όπου υπάρχει το τοπωνύμιο (παλιότερα και ασκεπής μικρός ναός) Αγιαλένη υπάρχει ναός αφιερωμένος στον Ασκληπιό, ενώ το ίδιο συμβαίνει και στο χωριό Βούτσης της Αρκαδίας (βλ. Ψυχογιού 2009). Η Ελένη εξάλλου πέρα από τις μαγικές πρακτικές που αναφέρεται να επιτελεί ως ένα είδος "φαρμακεύτρας" στην Οδύσσεια φαίνεται  να είναι γενικότερα συνδεδεμένη και με θεραπευτικές πρακτικές ως θεά, καθώς ο ναός και η λατρεία της  μαρτυρούνται στη Θεράπνη. Άσχετα από τις διενέξεις των αρχαιολόγων για το πόσες Θεράπνες υπήρχαν και για τη θέση του οικισμού, το σημαντικό είναι ότι το όνομα δηλώνει τόπο όπου επιτελείται θεραπεία, συνδεδεμένο λατρευτικά με την Ελένη (βλ. και Ψυχογιού 2008, Σπυρόπουλος 2013, σ. 42-54).  Δεν είναι επίσης άσχετο με την Ελένη/θεραπεύτρια,  το ότι ένα φαρμακευτικό και θεραπευτικό φυτό ονομαζόταν Ελένιον ( Radix Helenii, s inulae ή inula helenium, βλ. Αλέξανδρος Ν. Λέτσας, Μυθολογία της Γεωργίας, Θεσσαλονίκη 1952, τ. ΙΙΙ, σ. 335-336). Στην υπόθεση ότι ο Λεωνίδης/Λενίδης πιθανόν να ήταν ιερατικό αξίωμα (ή μυθικό πρόσωπο) συνδεδεμένο με την θεά Ελένη,  μπορεί  να συμβάλει και το ότι μαρτυρείται σε αρχαίες πηγές το όνομα Έλενος να αφορά ιερείς με μαντικές ιδιότητες και αρμοδιότητες[3]. Το Ελενίδης/Λενίδης δεν είναι τόσο μακριά από το Έλενος ώστε να εκλάβουμε ως εντελώς απίθανο αυτό το συσχετισμό, τόσο ετυμολογικά, όσο και λατρευτικά. Είναι σημαντικό δε να αναφερθεί σχετικά, ότι το Ελενη- χρησιμοποιείται, κατά τις αρχαίες γραπτές μαρτυρίες,  ως πρώτο συνθετικό λατρευτικών πρακτικών και τελετουργιών που αφορούσαν την Ελένη ως θεά στις Αμύκλες και στη Σπάρτη: Ελένεια, Ελενη-φόρεια. Δεν είναι λοιπόν απίθανο οι ιερείς που διακονούσαν στα μαρτυρημένα ή άρρητα ιερά και στη (μυστική ή άρρητη κατά τα φαινόμενα στις επίσημες αναφορές) λατρεία της θεάς Ελένης να έφεραν και τον τίτλο Ελενίδης [/Λενίδης], έστω και αν δεν έχουμε γραπτή μαρτυρία. 

Αργολίδα 19/9/2004. Επίδαυρος, Ασκληπιείο. Γερανός σε λειτουργία για την αναστήλωση της αρχαίας Θόλου 

Βγήκα έξω από το μουσείο παραζαλισμένη, και συνήλθα κάπως, θεωρώντας ότι έχω τρελαθεί και ότι με καλπάζουσα φαντασία και Ελενο-ιδεοληψία κάνω αυθαίρετες και ατεκμηρίωτες υποθέσεις, βασισμένη σε μια μαρτυρία και μάλιστα χωρίς να ξέρω καλά όλα όσα αφορούν τον άγιο Λεωνίδη ούτε το Ασκληπιείο και τις σχετικές αρχαιολογικές έρευνες.

Προχώρησα μέσα στα ερείπια του αρχαιολογικού χώρου, παρόλη τη ζέστη. Ένας πελώριος γερανός είχε μόλις αρχίσει να αναστηλώνει τους κίονες της «θόλου» και δούλευε ανασηκώνοντας τα οικοδομικά αρχαία κομμάτια από κάτω.  Διάβαζα με προσοχή τις λεπτομερείς ενημερωτικές ταμπέλες της αρχαιολογικής  υπηρεσίας εμπρός από τα σύνολα των ερειπίων, προσπαθώντας να ταυτίσω τα επιμέρους κτίσματα  με τους αριθμούς πάνω στα ταμπλό και σκεφτόμουν τι γέλια θα έκαναν οι αρχαιολόγοι (και πολλοί ανθρωπολόγοι, βεβαίως!), αν ήξεραν τι σκεφτόμουν μέσα στο μουσείο. Έχοντας και εγώ η ίδια πτυχίο αρχαιολογίας, τους κατανοώ και τους ζηλεύω για τις βεβαιότητές  τους, που στηρίζονται τόσο ακράδαντα στα ερείπια και στις αρχαίες γραπτές πηγές, συγγραφικές ή επιγραφικές. Παρόλ’ αυτά, ώρες-ώρες οι αρχαιολόγοι μου φαίνονται τόσο «αθώοι» και ανυποψίαστοι για το πόσα άρρητα  θα μπορούσαν να κρύβουν οι άφωνες πέτρινες ή οι εικονικές πηγές τους, ακόμα και οι γραπτές, συγγραφικές και επιγραφικές, καθώς συνήθως δεν τους απασχολεί να τις συσχετίσουν με το σημερινό ή και το διαχρονικό πολιτισμικό γίγνεσθαι γύρω από τις ανασκαφές τους, ούτε «ακούνε»  την προφορική παράδοση. Από την άλλη πόσο παρακινδυνευμένοι και ολισθηροί μπορεί να είναι οι συσχετισμοί πολιτισμικών φαινομένων που τα χωρίζουν (;) αιώνες μεταξύ τους από τους λαογράφους, ήδη «κριματισμένους» για τέτοιες ατεκμηρίωτες και εθνικιστικά «ύποπτες» συσχετίσεις και ερμηνείες (επίσης και οι αρχαιολόγοι, εξάλλου) [4]. Έβλεπα στην πινακίδα όσο και μπροστά μου  το Κυνόρτιον όρος όπου προϋπήρχε του Ασκληπιείου λατρεία προς τον Μαλεάτα, ταυτιζόμενο με τον Απόλλωνα ως θεραπευτή θεό  αλλά και ακόμα πιο παλιά λατρεία μάλλον σε γυναικεία θεότητα. Ποια άραγε, συλλογιζόμουν,  να ήταν αυτή αν όχι κάποια από τις όψεις της "γιάτρισσας" επίσης, χθόνιας Μητέρας-Γης;

Οι σύγχρονοι κάτοικοι του Μοριά/Πελοποννήσου (ακόμα και μέσα από τα δύο αυτά ονοματά του) βιώνουν  καθημερινά την ιστορική  διαχρονία του τόπου τους  (τις ιστορικά καθορισμένες –εν αγνοία των περισσότερων από τους κατοίκους–  ως Προϊστορική, Αρχαία Ελληνική, Ρωμαϊκή, Βυζαντινή, Φραγκική, Τουρκική, Ενετική, Μετεπαναστατική/Ελληνική περιόδους) ως θραύσματα μνήμης στο φυσικό και στο αστικό τοπίο και τα ενσωματώνουν με τον δικό τους, θετικό ή αρνητικό, άμεσο ή έμμεσο, συνειδητό ή μη, τρόπο, στην κοινωνική καθημερινότητα, στις αφηγήσεις, στα ονόματα, στα τοπωνύμια, στο συμβολικό και στο δομημένο περιβάλλον[5].  Δεν είναι λοιπόν δυνατόν να αγνοήσει ο λαογράφος ερευνητής αυτά τα μνημονικά θραύσματα πολιτισμού, υλικά και άυλα,  κατά την επιτόπια εθνογραφική έρευνα και να μην τα εντάξει, κριτικά όσο και αναπόφευκτα, στο τοπικό και στο πολιτισμικό πεδίο της μελέτης του, προσπαθώντας να κατανοήσει και να ερμηνεύσει  τη διαλεκτική σχέση  που για τους κατοίκους αυτού του τόπου μπορεί να συνδέει διαχρονικά το χθες με το σήμερα, συνειδητά ή μη, και τους τυχόν, ομαλούς ή συγκρουσιακούς, τρόπους που μπορεί να γίνεται αυτό[6]. Φτάνει βεβαίως να είναι νηφάλιος, κριτικός και αποστασιοποιημένος από τις προσωπικές του πεποιθήσεις,  πίστεις  ή ιδεοληψίες και να μην προσπαθεί να "κατασκευάσει" τέτοιες σχέσεις και μάλιστα για σκοπούς αλλότριους από αυτούς της επιστημονικής έρευνας.  
Από την άλλη, για το παρελθόν  μόνο  έμμεσες πληροφορίες μπορούμε να έχουμε για τα φαινόμενα του προφορικού  πολιτισμού, όπως αυτές παραδίδονται έμμεσα μόνον από τις γραπτές πηγές (επιγραφικές, αρχειακές, συγγραφικές) και από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Όσο όμως αξιόπιστες και αντικειμενικές και αν μπορεί να  θεωρούνται –και να είναι– οι γραπτές και οι αρχαιολογικές πηγές, δεν μπορούν ν’ αποδώσουν  πιστά την καθημερινότητα στο απώτερο παρελθόν και αυτό που αποκαλούμε «προφορικότητα» ή προφορικό πολιτισμό και μάλιστα για τόπους που δεν υπάρχουν επαρκείς τέτοιες πηγές,   παρόλη την άρρηκτη σχέση του τελευταίου με την εγγραμματοσύνη και την γραπτή παράδοση[7]. Έτσι μελετώντας τα διαχρονικά σημάδια της ιστορίας πάνω στη γη ως δομημένα ερείπια και τοπωνύμια όσο και ως μνημονικά ίχνη στην προφορική, αφηγηματική και τελετουργική, παράδοση των σημερινών ανθρώπων στη συγχρονία, να  μπορέσουμε  ίσως να εμπλουτίσουμε αμφίδρομα τις γνώσεις μας για αυτό το παρελθόν, αν βεβαίως είναι δυνατόν και  να τεκμηριώσουμε επιστημονικά κάτι τέτοιο.

Αργολίδα 19/9/2004. Επίδαυρος, Ασκληπιείο. Ενημερωτικό σχεδιάγραμμα της Αρχαιολογικής υπηρεσίας, όπoυ στ' αριστερά σημειώνεται ιερό αφιερωμένο στους Διόσκουρους.

Αργολίδα 19/9/2004. Επίδαυρος, Ασκληπιείο. Φωτογραφία  του σημείου  -κατά προσέγγιση- όπου το ιερό των Διοσκούρων

Μελετώντας μια πινακίδα λοιπόν, είδα ότι στο χώρο του Ασκληπιείου ταυτίζεται και ιερό των Διοσκούρων. Χτύπησε άλλο «καμπανάκι» αυτή η πληροφορία στις σκέψεις μου, γιατί έμμεσα οι Διόσκουροι με παρέπεμψαν στην αδελφή τους, την Ελένη του αρχαίου μύθου. Υποστηρίζω ότι ό,που λατρεύονται οι Διόσκουροι δεν είναι δυνατόν να λείπει και η λατρεία της Ελένης, έστω και αν δεν δηλώνεται άμεσα, αν την θεωρήσουμε, όπως και ήταν, χθόνια θεά, όψη της Μητέρας-Γης, που η λατρεία της ήταν εν πολλοίς μυστική και άρρητη[8]. Πόσο μάλλον σε ένα χώρο όπως το Ασκληπιείο, όπου ασκούνταν η ιατρική, που όπως είναι γνωστό, συνδεόταν άμεσα με τις χθόνιες ιαματικές δυνάμεις και ιδιότητες της γης, εξού και τα θεραπευτικά μαντεία είχαν και υπόγειους χώρους.  Να την λοιπόν εδώ, έμμεσα έστω, η θεά Ελένη, σκέφτηκα. Μήπως λοιπόν οι υποθέσεις μου δεν ήταν και τόσο απίθανες;
Είναι εξάλλου γνωστό ότι στην Επίδαυρο όσο και στη γειτονική Αίγινα λατρεύονταν με ειδικές ιεροτελεστίες, ως θεότητες της γης  και της αναπαραγωγής, οι θεές Αύξησις και Δαμία (δα μα = Δαμάτερ/Δήμητρα βλ. και το όνομα Δη-μαινα), δηλαδή η Δήμητρα και η Κόρη, όπως υποστηρίζει ο Α. Ν. Λέτσας (:Αλέξανδρος Ν. Λέτσας, Μυθολογία της Γεωργίας, Θεσσαλονίκη 1952, τ. ΙΙ, σ. 133-134).

πηγή: Αλέξανδρος Ν. Λέτσας, Μυθολογία της Γεωργίας, Θεσσαλονίκη 1952, τ. ΙΙ, σ. 134

Με δεδομένες τις παραπάνω υποθέσεις και την παρουσία των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης όσο και του άγιου Λεωνίδη[/Λενίδη;] στη Δήμαινα, ρώτησα έναν από τους φύλακες του αρχαιολογικού χώρου αν είναι ντόπιος. Μου απάντησε θετικά και τότε τον ρώτησα αν γνώριζε κάποια εκκλησία των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, ή της αγίας Ελένης μόνης στην περιοχή. Με κοίταξε παραξενεμένος και του είπα ότι είμαι λαογράφος και ότι κάνω έρευνα για αυτές τις εκκλησίες. «Έχει Αγιοκωσταντίνο  στο Λυγουριό, δεν τον είδες;» μου λέει.  «Όχι, πού είναι;» τον ρώτησα και μου εξήγησε πώς θα τον εύρισκα, πάνω στον κεντρικό δρόμο. Και μετά πρόσθεσε ότι «ένα κοντινό χωριό εδώ, μετά την Επίδαυρο, το λένε Αγία Ελένη και έχει εκκλησία του αγίου Κωνσταντίνου. Εκεί θα πάω άμα τελειώσω τη δουλειά, γιατί μένω εκεί με την οικογένειά μου». Κόκκαλο εγώ!  Όταν συνήλθα από την ευχάριστη έκπληξη, ρώτησα τον φύλακα αν είναι σίγουρος ότι το λένε έτσι το χωριό και αν το έλεγαν πάντα έτσι. Μου είπε ότι πριν το χωριό το έλεγαν «Μπάφι». Και γιατί το έβγαλαν «Αγία Ελένη», αφού η εκκλησία είναι «Αγιοκωσταντίνος»; Τον ρώτησα. «Το ίδιο δεν είναι;», μου λέει, «δεν ξέρω γιατί, πάντως το χωριό είναι Αγία Ελένη». Τον ρώτησα αν είναι πολύ μακριά και μου είπε ότι είναι κοντά, πίσω από το λόφο όπου το κοίλο του αρχαίου θεάτρου. Τον  ρώτησα επίσης αν  θα εύρισκα μετά από κάποια ώρα που θα πήγαινα εκεί, μετά το Λυγουριό, ανοιχτή την εκκλησία ή κάποιον να την ανοίξει και μου είπε ότι μάλλον είναι ανοιχτή, αλλά σε αντίθετη περίπτωση να τον αναζητούσα στο χωριό για να με βοηθήσει, αφού μου έδωσε τα στοιχεία του.

Λυγουριό

Τον ευχαρίστησα θερμά και έφυγα με κατεύθυνση το Λυγουριό. Πριν ξεκινήσω, κοίταξα στον λεπτομερή χάρτη μου και διαπίστωσα ότι όντως ένα κοντινό, μετά την Επίδαυρο,  χωριό, προς τα ΝΑ, έξω από τον εθνικό δρόμο προς Ναύπλιο-Άργος, είναι η Αγία Ελένη! Να την και αυτοπροσώπως, η «Αγιαλένη», σκέφτηκα. Ποια λατρευτική μνήμη να την έχει τοποθετήσει τόσο, μα τόσο κοντά στο Ασκληπιείο και γιατί άραγε;  Μήπως οι υποθέσεις μου δεν είναι και τόσο αστήρικτες;

Αργολίδα 19/9/2004. Λυγουριό, κεντρικός δρόμος. Βυζαντινή εκκλησία του "αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος", σύμφωνα με την ταμπέλα της αρχαιολογικής υπηρεσίας (στο άκρο αριστερά)

Στο Λυγουριό βρήκα εύκολα μια παλιά εκκλησία  στο κέντρο μιας πλατείας δίπλα στον κεντρικό δρόμο, που σύμφωνα με τις οδηγίες του φύλακα, πρέπει να ήταν ο Αγιοκωσταντίνος. Όμως μια ταμπέλα της αρχαιολογικής υπηρεσίας έξω από το ναό, έγραφε «Βυζαντινός ναός αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος».  Οπότε συνέχισα την αναζήτηση αλλά δεν βρήκα άλλη εκκλησία με τα χαρακτηριστικά που μου είχε δώσει ο φύλακας. Η ώρα κόντευε τέσσερις και δεν κυκλοφορούσε ψυχή στους δρόμους για να ρωτήσω.  Είδα ένα περίπτερο ανοιχτό και κατέβηκα από το αυτοκίνητο και πλησίασα. Μέσα ήταν ένα νέο παλικάρι, περίπου 18-20 χρονών. Τον ρώτησα αν γνώριζε την εκκλησία του «Αγιοκωσταντίνου» και πού ήταν. Μου απάντησε θετικά και μου έδωσε οδηγίες πώς να τον εντοπίσω. Οι πληροφορίες του ωστόσο, απ’ όσο καταλάβαινα,  οδηγούσαν πάλι στο ναό που είχα ήδη διαπιστώσει ότι ήταν του αγίου Ιωάννη του Ελεήμονα. Του το είπα και μου απάντησε, «ας γράφει του αγίου Ιωάννη, Αγιοκωσταντίνος είναι!» Δεδομένου και του νεαρού της ηλικίας του, τον ρώτησα μήπως μπερδεύει τους ναούς και κάνει λάθος. Με διαβεβαίωσε ότι αυτός είναι ο Αγιοκωσταντίνος, ας γράφει έτσι η επιγραφή, το γνωρίζει πολύ καλά, οι Λυγουριώτες έτσι τον λένε και γιορτάζουν  και στη γιορτή του! ‘Εφυγα κατάπληκτη αλλά όχι απόλυτα δύσπιστη, γιατί μου είχε ξανασυμβεί να βρω εκκλησάκι που έχει επισήμως σήμερα άλλο όνομα, αλλά που οι ντόπιοι επιμένουν να το λένε «Αγιαλένη» (αγιωνύμιο μαρτυρούμενο μάλιστα στη συγκεκριμένη περίπτωση και σε γραπτές μεσαιωνικές πηγές), οπότε δεν ήταν απίθανο να συμβαίνει και εδώ κάτι ανάλογο.

Αργολίδα 19/9/2004. Λυγουριό, κεντρικός δρόμος. Βυζαντινή εκκλησία του "αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος" ή "άγιου Κωσταντίνου" [και Ελένης], κατά τους ντόπιους. Από πάνω προς τα  κάτω: βορειοδυτική, δυτική, νότια, βορειοανατολική και ανατολική,  όψεις το ναού

Έφτασα στον «Άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα» και πάλι και κατέβηκα να δω αν ήταν ανοιχτός.  Ο ναός στέκεται στο κέντρο μιας μικρής πλατείας, πέτρινος, βυζαντινού ρυθμού, «σταυροειδής εγγεγραμμένος, μετά τρούλου», όπως μαθαίναμε στο μάθημα της  Βυζαντινής  Αρχαιολογίας.  Τον περιεργάστηκα εξωτερικά και τον φωτογράφιζα.  Είδα ότι τα περισσότερα από τα οικοδομικά υλικά του, κυρίως στο κάτω μέρος της τοιχοδομής, είναι από αρχαιότερες χρήσεις, σαν να προέρχονταν  από  αρχαία κτίσματα, μαρμάρινα τα περισσότερα: μερικοί εντοιχισμένοι κίονες και πλάκες  καθώς και κάτι ογκώδεις τετράπλευρες πέτρες σε συγκεκριμένα σημεία, κυρίως στις γωνίες.

Αργολίδα 19/9/2004. Λυγουριό, κεντρικός δρόμος. Βυζαντινή εκκλησία του "αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος" ή "άγιου Κωνσταντίνου" [και Ελένης] κατά τους ντόπιους. Πινακίδα με το ιστορικό του ναού, όπου δεν αναφέρεται αφιέρωση στον άγιο Κωνσταντίνο [και Ελένη]

  Ευτυχώς  ο ναός ήταν ανοιχτός, ως επισκέψιμο βυζαντινό μνημείο αλλά άδειος. Μέσα με υποδέχτηκε μια τυπωμένη επιγραφή σε κορνίζα, κρεμασμένη πάνω σε έναν από τους δύο πεσσούς που στηρίζουν στα δυτικά τον τρούλο, που ανέφερε το ιστορικό του ναού. Ότι είναι του «Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος»,  ότι πρόκειται για τον αρχαιότερο ναό της περιοχής, βυζαντινής εποχής,  χρονολογούμενο από τον βυζαντινολόγο Χαράλαμπο Μπούρα στα τέλη του 11^ου αι., εκτός από τον πρόναο, που θεωρείται λίγο μεταγενέστερος, του 12^ου αι.  Ότι η τοιχοδομία του είναι μεικτή, από πέτρες και τούβλα και ότι έχει εντοιχισμένο αρχαίο οικοδομικό  υλικό, μεταφερμένο εδώ από το ιερό της Επιδαύρου. Ωστόσο, ούτε κουβέντα για τον άγιο Κωνσταντίνο [και Ελένη].

Αργολίδα 19/9/2004. Λυγουριό, κεντρικός δρόμος. Βυζαντινή εκκλησία του "αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος" ή "άγιου Κωνσταντίνου" [και Ελένης] κατά τους ντόπιους, εσωτερικό.  Το χτιστό τέμπλο και οι αρχαίοι κίονες που υποβαστάζουν τον τρούλο στα ανατολικά

Αργολίδα 19/9/2004. Λυγουριό, κεντρικός δρόμος. Βυζαντινή εκκλησία του "αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος" ή "άγιου Κωνσταντίνου" [και Ελένης] κατά τους ντόπιους, εσωτερικό. Από πάνω προς τα κάτω: Το προσκυνητάρι με την εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης,  το μανουάλι για τα κεριά και τα  αφιερώματα, στο βόρειο τοίχο. 

Όμως πάνω στο βόρειο τοίχο και πίσω από τη βόρεια  αρχαία κολόνα (την μία από τις δύο που  στηρίζουν τον τρούλο στ’ ανατολικά), σε γωνία με το τέμπλο, την είδα: ωσάν σε ιδιαίτερο παρεκκλήσι μέσα στο ναό, είναι τοποθετημένη σε εσοχή του τοίχου μια ευμεγέθης εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, πλαισιωμένη με λευκή, πολυτελή «εικονισματοποδιά» και με αναρτημένα μεταλλικά αφιερώματα από τάματα πιστών. Ένα μανουάλι δίπλα της δηλώνει τον προσκυνηματικό της χαρακτήρα και τη λατρεία προς τους δύο αυτούς αγίους ωσάν, κατά τους πιστούς, σε αυτούς να είναι η αφιέρωση του ναού και όχι στον άγιο Ιωάννη, του οποίου  η εικόνα  βρίσκεται μεν πάνω στο τέμπλο, χωρίς όμως τις ιδιαίτερες λατρευτικές τιμές της εικόνας των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Να μια ακόμα περίπτωση που οι αρχαιολόγοι –βυζαντινολόγοι στην προκειμένη περίπτωση– όπως και η επίσημη Εκκλησία αλλά και οι τοπικές αρχές παραβλέπουν τη λαϊκή παράδοση, συλλογίστηκα,  η οποία παράδοση  για κάποιο λόγο (που δεν φαινόταν, με βάση την ενημερωτική ταμπέλα, να απασχολεί τους παραπάνω) επιμένει  να θεωρεί την παλιά αυτή εκκλησία αφιερωμένη στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη και να τους λατρεύει εδώ. Το ότι η παραδοσιακή αυτή ονομασία του ναού ήταν γνωστή και στον νεαρό που με καθοδήγησε  να την βρω, δήλωνε για μένα το πόσο έντονη είναι αυτή η πίστη ακόμα  στο Λυγουριό και ότι περνάει και στις νέες γενιές. Όσο περνούσε η ώρα, τα ευρήματα καθιστούσαν όλο και πιο έντονη τη συμβολική και λατρευτική παρουσία της «Αγιαλένης» στην ευρύτερη περιοχή της Επιδαύρου και ενίσχυαν τις υποθέσεις μου.

 



Αργολίδα 19/9/2004. Λυγουριό, κεντρικός δρόμος. Βυζαντινή εκκλησία του "αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος" ή "άγιου Κωνσταντίνου" [και Ελένης] κατά τους ντόπιους. Νότια (πάνω) και βόρεια όψη όπου φαίνεται η δόμηση με ογκόλιθους από παλαιότερη οικοδομική χρήση και το  "πανωσήκωμα" των τοίχων με διαφορετική τοιχοδομή

Βγήκα έξω και παρατήρησα και πάλι την τοιχοδομία του ναού. Γιατί άραγε να μπουν αυτοί που τον οικοδόμησαν στον κόπο να μεταφέρουν εδώ  αρχαίο οικοδομικό υλικό από το Ασκληπιείο και μάλιστα αυτούς τους  ογκώδεις λίθους που δεν έχουν και κάποια καλλιτεχνική, γλυπτή επεξεργασία ώστε να έχουν αισθητικό αποτέλεσμα στην τοιχοδομία;   Ο τρόπος που είναι δομημένα τα αρχαία κομμάτια μου φαινόταν να είναι κάπως ακανόνιστος μέσα στους τοίχους, όχι με κάποια διακοσμητική ή δομική αναγκαιότητα ή σκοπιμότητα. Το να μην είχαν δομικά υλικά στο Λυγουριό και να έπρεπε να τα μεταφέρουν από την Επίδαυρο, μου φαινόταν  περίεργο, γιατί  έχουν βρεθεί ίχνη και αρχαίου οικισμού στη θέση όπου το σημερινό Λυγουριό, από όπου ίσως θα μπορούσαν να έχουν προμηθευτεί αυτές τις αρχαίες πέτρες. Το δε βυζαντινό χτίσιμο με τις πέτρες και τα τούβλα,  υλικά πολύ περισσότερα από τα αρχαία, μου έμοιαζε σαν «πανωσήκωμα» σε προϋπάρχουσα, σταθερή βάση χτισμένη επιτόπου με τα αρχαία υλικά και σε μερικά σημεία σαν «παραγέμισμα» των αρχαίων αυτών πέτρινων δόμων, ό,που αυτοί άφηναν  κενά.

Δυτική και νότια όψη του ξωκλησιού της "Αγιαλένης", κατά τους ντόπιους (επίσημα Ζωοδόχου Πηγής) στη Θεισόα (πρώην Λάβδα) Ηλείας με ογκόλιθους χαμηλά στην τοιχοδομία. Εμπρός δεξιά, στη ΝΔ γωνία του ναού, διακρίνονται  λίθοι που φαίνεται να προϋπήρχαν αλλά δεν περιλήφθηκαν στην οικοδόμηση του μικρού ξωκλησιού (Απριλ. 2009)

Δυτική και βόρεια όψη του ξωκλησιού της "Αγιαλένης" κατά τους ντόπιους, (επίσημα Ζωοδόχου Πηγής), στη Θεισόα (πρώην Λάβδα) Ηλείας όπου φαίνονται οι ογκόλιθοι στο κάτω μέρος της τοιχοδομής και ως πλαίσιο της θύρας του (Απρ. 2009) 

 Όσο παρατηρούσα το περίεργο αυτό χτίσιμο, άρχισαν σιγά-σιγά να μου έρχονται στο νου εικόνες από  παρόμοια χτισίματα που συναντώ στην επιτόπια έρευνα. Ήρθε στο νου μου πρώτα το ξωκκλήσι της «Αγιαλένης» στη Θεισόα (πρώην Λάβδα) στα σύνορα Ηλείας–Αρκαδίας  καθώς και ο κοιμητηριακός ναός του αγίου Νικολάου στο Μαυρομάτι Μεσσηνίας, στην είσοδο  του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Μεσσήνης.  Αυτοί οι δύο ναοί αν και διαφορετικού ρυθμού και ίσως και χρονολόγησης, έχουν περίπου το ίδιο χτίσιμο: οι τοίχοι τους έχουν παρόμοιους ογκόλιθους στις γωνίες ή και αλλού στη βάση των τοίχων, πάνω στο έδαφος, αλλά και μέσα στους τοίχους, ενώ η νεότερη τοιχοδομία φαίνεται, κατά την κρίση μου,   να είναι «πανωσήκωμα» και παραγέμισμα του προηγούμενου αυτού δομημένου υλικού ώστε να συμπληρωθούν  και να σηκωθούν οι τοίχοι και να στεγαστεί ο ναός[9].

Κοιμητηριακός ναός του αγίου Νικολάου, στο Μαυρομάτι Μεσσηνίας, στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου της Αρχαίας Μεσσήνης. Βόρεια, νότια και δυτική όψη.  Φαίνονται οι ογκόλιθοι στο κάτω μέρος της τοιχοδομής και ως πλαίσιο της θύρας του ναού (Απρ. 2009) 

Κοιμητηριακός ναός του αγίου Νικολάου, στο Μαυρομάτι Μεσσηνίας, στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου της Αρχαίας Μεσσήνης, εσωτερικό 

Σε αυτή την υπόθεση οδηγήθηκα από το γεγονός  ότι έχω εντοπίσει στην έρευνα μερικές «Αγιαλένες» και ως υπαίθρια, δηλαδή ασκεπή, τετράπλευρα ιερά κτίσματα με χαμηλούς τοίχους και με παρόμοια κάτοψη και  έχω υποθέσει ότι και αυτά τα «περίεργα» κτίρια με τη συγκεκριμένη τοιχοποιία, δεδομένης και της αφιέρωσής τους στην «παραβατική» χριστιανικά Αγιαλένη όπως είχα ήδη διαπιστώσει στην έρευνα, πιθανόν να είναι προ-  ή μη χριστιανικά υπαίθρια, δηλαδή ασκεπή, ιερά  κορυφής (Αρχαία Αλίφειρα στην Ηλεία, Πλατάνια στον Αυλώνα Μεσσηνίας, Αρχαία Αίπυς στην Πλατιάνα Ηλείας)[10]. Επειδή δε η πλειονότητα των ξωκλησιών που παρουσιάζουν αυτό τον τρόπο δόμησης που προανέφερα, δηλαδή ωσάν να είναι «πανωσηκώματα» σε αρχαία δομημένη με περίεργο ωστόσο τρόπο, βάση, είναι αφιερωμένα επίσης στην «Αγιαλένη», συνδύασα υποθετικά (χωρίς να μπορώ να τα τεκμηριώσω διαφορετικά, παρά μόνον εθνογραφικά) αυτά τα ευρήματα και «διείδα» μέσα στη νεότερη τοιχοδομία τους τις παλαιότερες αυτές οικοδομικές φάσεις, δηλαδή τα υποτιθέμενα «υπαίθρια», άστεγα ιερά.  Αυτή την υπόθεση εκτιμώ ότι υποστηρίζει και το γεγονός ότι στους νότιους κυρίως τοίχους του  ναού του αγίου Νικολάου στη Μεσσήνη κάποιες πέτρες μπήκαν οριζόντια πάνω στις παλιότερες κάθετες, έτσι ώστε να σχηματίζουν σταυρό, «εκχριστιανίζοντας» δηλαδή το πρώην μη χριστιανικό, κατά τα φαινόμενα, κτίριο και με αυτό τον συμβολικό και δομικό τρόπο..

Βυζαντινή μονή Λέχοβας, Κορινθίας.  Πάνω και κάτω: Δυτική και βορειοδυτική όψη αρχαίου κτίσματος στην είσοδο της μονής  που οι μοναχές αποκαλούν "τάφο της Παναγίας" (17/9/2004)

 Κατά τις προηγούμενες δε ημέρες, σε αυτή την ίδια επιτόπια έρευνα, περιηγούμενη την Κορινθία, με είχε απασχολήσει, εντελώς συμπτωματικά και πάλι αυτό το ζήτημα. Είχα δηλαδή επισκεφθεί και τη βυζαντινή (10^ος αι.) μονή της Λέχοβας (17/9), στο φαράγγι του ποταμού Ελισσαίου, αφιερωμένης στην Παναγία.  Φτάνοντας στην ορεινή και απομονωμένη αυτή μονή, ακριβώς έξω από την είσοδο του περιβόλου της είδα ένα περίεργο, αλλόκοτο θα έλεγα,  κτίσμα. Ένα ασκεπές, τετράπλευρο κτίριο χτισμένο με μεγάλες, επιμήκεις αρχαίες, όπως έδειχναν, πέτρες σε ακανόνιστα ύψη και τοποθετημένες κάπως αραιά σε μερικά σημεία, με μια είσοδο  στη δυτική πλευρά, που θύμιζε κατά κάποιο τρόπο ένα είδος ντολμέν. Θα μου φαινόταν τυχαίο κατασκεύασμα, μισοτελειωμένο, δημιούργημα κάποιας κακόγουστης σύγχρονης παρέμβασης στο χώρο του μοναστηριού αλλά την είσοδό του  ορίζουν  δύο ισοϋψείς ογκόλιθοι, σαν αυτούς που βλέπω εντοιχισμένους στις «Αγιαλένες» και έβλεπα και τώρα στον «Αγιοκωσταντίνο» στο Λυγουριό.  Αυτοί οι ογκόλιθοι στο κτίσμα της Λέχοβας φέρουν και σκαλισμένα διακοσμητικά μοτίβα και ανθρώπινα κεφάλια, ανάγλυφα, που πιστοποιούν την αρχαιότητα αλλά ίσως και την ιερότητα του κτίσματος. Το εσωτερικό του ήταν κάπως απεριποίητο, με φυτρωμένα λίγα χορτάρια, λόγω και της έλλειψης στέγης.  Δεν υπήρχε κάποια επιγραφή  που να ενημερώνει για την ταυτότητα του περίεργου αυτού κτίσματος αλλά είχε γραμμένο πάνω σε μια από τις πέτρες του έναν αριθμό που δήλωνε ότι ήταν ίσως "σημειωμένος"  από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.  Ωστόσο, όσο το κοιτούσα και επειδή τα παραπάνω ασκεπή «εκκλησάκια» με είχαν προβληματίσει για χρόνια, «είδα» εν τέλει ότι αυτό το περίεργο κτίσμα  μοιάζει με τα εκκλησάκια της «Αγιαλένης» στη Θεισόα,  του αγίου Νικολάου στην αρχαία  Μεσσήνη, αλλά και του "Αγικωσταντίνου εδώ στο Λυγουριό, όμως όπως περίπου θα ήταν εάν δεν είχαν προστεθεί τα «πανωσηκώματα» και τα παραγεμίσματα στη βασική τοιχοδομία του αρχαίου, ογκώδους οικοδομικού υλικού.  Δεν πίστευα στα μάτια μου καθώς δεν είχα δει τέτοιο αρχαίο κτίριο ξανά και όταν μπήκα στη μονή ρώτησα αμέσως τις μοναχές τι ήταν αυτό το κτίριο.  Και εκείνες μου απάντησαν, «εμείς το λέμε Τάφο της Παναγίας», χωρίς να δίνουν περαιτέρω εξηγήσεις γιατί δεν γνώριζαν, όπως είπαν. Παρόλ’ αυτά, αυτή η ονομασία από μόνη της, σε συμβολικό επίπεδο παρέπεμπε σε χθόνια ιερή γυναικεία  μορφή και σε ιερό ταφικό μνημείο! 

Αυτό λοιπόν το κτίσμα περίπου έβλεπα και τώρα στον «Αγιοκωσταντίνο» στο Λυγουριό, αν του αφαιρούσα τα μεταγενέστερα, βυζαντινά  «πανωσηκώματα» και τα παραγεμίσματα ανάμεσα στους αρχαίους δόμους. Δεδομένων των σκέψεων που είχα κάνει πριν λίγο μέσα στο μουσείο του Ασκληπιείου, της άγνωστης, πανάρχαιας  γυναικείας θεότητας που πιθανολογείται να λατρευόταν  στο Κυνόρτιον όρος πριν τον Μαλεάτα και τον Ασκληπιό, και σήμερα στο συμφραζόμενο  της  έντονης παρουσίας της Ελένης/Αγιαλένης στην ευρύτερη περιοχή της Επιδαύρου, του αγίου και γιατρού Λεωνίδη [/Λενίδη]  όσο  και λόγω  της επιμονής των κατοίκων του Λυγουριού να λατρεύουν σε αυτό το ναό την Αγιαλένη (μαζί με τον άγιο Κωνσταντίνο), παρά την επίσημη αφιέρωσή του  στον άγιο Ιωάννη, αναρωτιόμουν, άραγε να  προϋπήρχε εδώ, στο Λυγουριό,  ένα τέτοιο πανάρχαιο –υποθέτω- υπαίθριο ιερό; Ιερό αφιερωμένο ίσως στην Ελένη-Γη-Μητέρα και λειτουργούμενο κατά τους προχριστιανικούς αιώνες με τη φροντίδα των ντόπιων, ίσως κυρίως των γυναικών, ωστόσο τοπικά, στον αρχαίο οικισμό  που προϋπήρχε εδώ του Λυγουριού, στο τοπικό, ιστορικό και λατρευτικό περιθώριο της επίσημης λατρείας του Ασκληπιού στο αρχαίο ιερό /ιατρικό κέντρο  της Επιδαύρου; Ο οποίος Ασκληπιός φαίνεται συντωχρόνω να πήρε ίσως τη θέση της λατρείας της Γης-Μητέρας-[Ελένης] στο Επιδαύριο ιερό ή αυτή να παρέμενε άρρητη και αυτονόητα παρούσα λατρευτικά για τους κατοίκους και τους επισκέπτες της Επιδαύρου.  Πηγαίνοντας παραπέρα τη σκέψη μου μέσα στο όλο τοπικό εδώ συμβολικό, θρησκευτικό, οικοδομικό/λατρευτικό και αφηγηματικό περικείμενο, αναρωτήθηκα επίσης μήπως επί  Βυζαντίου οι  Χριστιανοί  διατήρησαν τον αρχαίο αυτό  τόπο  λατρείας γιατί ίσως δεν ήταν δυνατόν να τον εξαφανίσουν  λόγω των  λατρευτικών πρακτικών  που οι ντόπιοι  ενδεχομένως να  επέμεναν  παραδοσιακά να επιτελούν σε αυτό το υπαίθριο ιερό και σχετικά αργά, τον 10ο - 11ο μ.Χ. αιώνα (χρονολογία που ιδρύονται και οι περισσότερες των βυζαντινών εκκλησιών), να μπόρεσαν ολοκληρώνοντας τη δόμηση και στεγάζοντάς τον, να τον ιδρύσουν ως βυζαντινή χριστιανική εκκλησία,  χωρίς ωστόσο να εξαφανίσουν εντελώς και την αρχαία δόμηση[11]; Και μήπως, προκειμένου να ξεχαστεί με την πάροδο του χρόνου η προηγούμενη, μη χριστιανική λατρεία στην Ελένη-Γη σε αυτόν, η τοπική ή άλλη Εκκλησία να άλλαξε και την αφιέρωση στην θηλυκή  ιερή μορφή που  λατρευόταν εδώ για αιώνες, αντικαθιστώντας την με αφιέρωση στον αρσενικό άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα; Τα εθνογραφικά ευρήματά μου πάντως εκτιμώ ότι δηλώνουν πως η  τοπική προφορική, συμβολική  και λατρευτική μνήμη και παράδοση που αφορά την Μητέρα-Ελένη είναι φαίνεται τόσο ισχυρή στην περιοχή της Επιδαύρου, ως habitus-κοινωνική και λατρευτική «έξη», ώστε η Ελένη-Γη να εξακολουθεί να λατρεύεται με λανθάνοντα, μη συνειδητό τρόπο  εδώ (όχι μόνο στο συγκεκριμένο ναό αλλά και σε όλη την περιοχή) μεταμορφωμένη (πέραν και της μητρικής μορφής της Παναγίας) ως  χριστιανική μητέρα και αγία Ελένη, καλυμμένη από τον γιο της άγιο Κωνσταντίνο (όπως οι πιστοί ονοματίζουν το συγκεκριμένο όσο και τους άλλους ομώνυμους τοπικούς ναούς) όσο επίσης και από τον  άγιο Λεωνίδη στο «ιατρείο» του,  όπως φαίνεται κάποτε να την κάλυψε και ο Ασκληπιός στο ιερό της Επιδαύρου (για υπαίθριο μυκηναϊκό ιερό, πιθανότατα αφιερωμένο σε ιερή θηλυκή μορφή κατά τους ανασκαφείς,  στο γειτονικό όρος Αραχναίο, που σώζεται, κατ' εμέ, και ως "ημιτελής εκκλησία",   βλ. Olga Psychoyos,  John karatzikos, Mycaenean cult on Mount Arachnaion in the Argolid στο:https://www.academia.edu/19690445/Mycenaean_cult_on_Mount_Arachnaion_in_the_Argolid?email_work_card=view-paper., Οκτ, 2019)

Σκοτισμένη και ταραγμένη από αυτές τις σκέψεις και με το στομάχι μου να γουργουρίζει από την πείνα, άφησα το ναό και τις παρακινδυνευμένες, υποθετικές ερμηνείες και αναγνώσεις των ευρημάτων μου. Παρόλ’ αυτά, «στη βράση κολλάει το σίδερο» συλλογιζόμουν, γιατί μόνον επιτόπου και συνδυαστικά με τις ζωντανές παρατηρήσεις και τις μαρτυρίες των ντόπιων μπροστά στα προκύπτοντα ευρήματα μπορεί να αναβλύσουν τέτοιοι συλλογισμοί και δέον να καταγραφούν άμεσα όσο παρακινδυνευμένοι κι αν είναι, πριν αυτές οι παρατηρήσεις έχουν  ή εξασθενήσει ή και ξεχαστεί κατόπιν, στο απομακρυσμένο από το πεδίο περιβάλλον του γραφείου και των βιβλιογραφικών αναζητήσεων.

Αγία Ελένη (Μπάφι)

Αναζήτησα εστιατόριο στο Λυγουριό αλλά λόγω της προχωρημένης ώρας και της παρωχημένης πλέον εποχής για καλοκαιρινούς τουρίστες, δεν βρήκα κάποιο  ανοιχτό. Έφυγα λοιπόν για το ημιορεινό χωριό Αγία Ελένη (πρώην Μπάφι). Επειδή η ενοριακή εκκλησία ήταν κλειστή, αναζήτησα τον φύλακα  και βρήκα ρωτώντας το σπίτι. Εκεί μου έδωσε σημαντικές πληροφορίες η πεθερά του φύλακα. Μου είπε λοιπόν ότι ο σημερινός ναός των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης είναι νεότερος, χτισμένος πάνω σε παλιότερο με την ίδια αφιέρωση, ο οποίος ήταν στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα ένα εικονοστάσι έξω από την εκκλησία. Ότι στα είκοσι μέτρα από το ναό, εκεί όπου σήμερα είναι μια μικρή πλατεία και παιδική χαρά, ήταν αλώνι. 

Αγία Ελένη (πρώην Μπάφι) Επιδαύρου. Ο ενοριακός ναός του άγιου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Δυτική όψη (πάνω) και  εσωτερικά με το βόρειο τμήμα του τέμπλου, την αφιερωματική εικόνα των δυο αγίων και στο άκρο αριστερά τον καβαλάρη άη-Γιώργη (19/9/2004)

Κατόπιν αυτού τη ρώτησα αν καλλιεργούσαν πολλά σιτηρά στο χωριό και μου απάντησε «ναι, πάρα πολλά μάλιστα και παλιά αλλά και σήμερα ακόμα». ‘Ότι στη θέση του παλιού χωριού εκεί όπου το ξωκλήσι της αγίας Τριάδας, υπάρχουν τούρκικα ερείπια και δίπλα χαλάσματα ενετικού κάστρου. Επίσης ότι υπάρχει και ξωκλήσι άη Γιάννης, στο οποίο υπάρχουν αρχαίες πέτρινες κολώνες. Ότι αυτό  το ξωκλήσι είναι κοντά  στον αρχαιολογικό χώρο της Επιδαύρου και ότι μάλιστα πριν «ανακαλυφθεί» και χρησιμοποιηθεί το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου για παραστάσεις και περιφραχτεί ο αρχαιολογικός χώρος, οι κάτοικοι του Μπάφι/Αγίας Ελένης ανέβαιναν στο λόφο όπου το θέατρο για να κόβουν ξύλα[12].

Αγία Ελένη (πρώην Μπάφι) Επιδαύρου. Ο ενοριακός ναός του άγιου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Ανάπτυγμα (από δύο φωτογραφίες) του τέμπλου του ναού, όπου φαίνεται η εραλδική τοποθέτηση, ένθεν και ένθεν του τέμπλου, των εικόνων των δύο καβαλάρηδων αγίων Γεωργίου και Δημητρίου, πάνω στο βόρειο και το νότιο τοίχο, αντίστοιχα,   ως "δίδυμων", πρακτική που συναντάται σε αρκετούς ναούς και της Αρκαδίας, της Μεσσηνίας και της Λακωνίας 

Μου άνοιξαν το ναό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Σχετικά καινούριος, δεν είχε κάτι το εξαιρετικό. Ωστόσο, ένθεν και ένθεν του τέμπλου δύο μεγάλες εικόνες των καβαλάρηδων αγίων  Δημητρίου και Γεωργίου, πάνω στους βόρειο και νότιο τοίχο, αντίστοιχα, τους καθιστούσε ωσεί «δίδυμους» και πάλι μέσα στο ναό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στο χωριό Αγία Ελένη![13] (για τους ως "δίδυμους" αγίους συνδυαστικά με τις εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, βλ. http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2014/10/icons-of-saints-constantine-and-helen_27.html).

Αγία Ελένη (πρώην Μπάφι) Επιδαύρου. Ξωκλήσι του άη Γιάννη. Φαίνονται ένας  αρχαίος μονόλιθος κίονας στη δυτική  είσοδο εξωτερικά  (πάνω) και τρία κομμάτια στο εσωτερικό του ίδιου τοίχου, μέσα στο ναό (κάτω)19/9/2004

Αγία Ελένη (πρώην Μπάφι) Επιδαύρου. Ξωκλήσι του άη Γιάννη, εσωτερικό. Αριστερά, πάνω στο βόρειο τοίχο, η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (19/9/2004) 

Αγία Ελένη (πρώην Μπάφι) Επιδαύρου. Ξωκλήσι αγίας Τριάδας, δυτική όψη (19/9/2004). 

Μετά την ξενάγησή μου στο ναό, ο γιος του φύλακα προθυμοποιήθηκε να έλθει μαζί μου για να με οδηγήσει στο ξωκλήσι του άη-Γιάννη. Εκεί, μέσα σε ένα κάπως άγριο τοπίο, ένα είδος φαραγγιού, το πέτρινο εκκλησάκι του άη-Γιάννη φαίνεται παλιό αλλά είναι καθαρό και περιποιημένο εξωτερικά. Στα αριστερά της δυτικής εισόδου του, στέκεται ένας γκρίζος μονόλιθος αρχαίος κίονας, ενώ μέσα στο ναό, στην ίδια περίπου θέση εσωτερικά, πάνω στο δυτικό στοίχο, άλλοι τρεις, λευκοί όμως, μάλλον ασβεστωμένοι μαζί με τον τοίχο. Οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη ήταν παρόντες   και εδώ σε μια μικρή μεν αλλά σε εξέχουσα θέση εικόνα πάνω στο βόρειο τοίχο, με έναν καβαλάρη άη-Δημήτρη δίπλα της. Μετά επισκεφθήκαμε και την αγία Τριάδα.

Είχε σχεδόν νυχτώσει πλέον και επειδή έπρεπε να επιστρέψω στην Κόρινθο όπου είχα τη βάση των καθημερινών μου εξορμήσεων, ευχαρίστησα θερμά τον φύλακα και την οικογένειά του,  τους αποχαιρέτισα  και πήρα κατάκοπη και λίγο αγχωμένη για την αρκετά δύσκολη διαδρομή, το δρόμο για την Κόρινθο […]

Αγία Ελένη (πρώην Μπάφι) Επιδαύρου. Εικονοστάσι σε σπίτι. Μεταξύ των εικονισμάτων και αυτό  των αγίων Κ+Ε και των ως "δίδυμων"  θεραπευτών αγίων Αναργύρων (19/9/2004)

21/9/2014

Νέα Επίδαυρος – «ιατρείο» αγίου Λεωνίδη

Ξεκίνησα πρωί-πρωί έχοντας ορίσει ως κορμό της περιήγησης τη διαδρομή που διατρέχει την ανατολική Αργολίδα, ανοιχτή ωστόσο σε εκτροπές, αν τυχόν η έρευνα με οδηγούσε και αλλού. Η έρευνα κυρίως στην Κορινθία  κατά τις  ημέρες που είχαν προηγηθεί,  είχε προσθέσει πολλά και ενδιαφέροντα ευρήματα που εκτιμώ ότι στηρίζουν την ερευνητική μου υπόθεση. 

Οδικό σήμα μνήμης για δύο σκοτωμένα αδέλφια, στην εθνικό οδό Κορίνθου-Επιδαύρου, απέναντι από τη μονή Αγνούντος (21/9/2004)

Η κύρια έγνοια μου σήμερα ήταν πώς θα βρω άνθρωπο στη Νέα Επίδαυρο για να με οδηγήσει και να μου ανοίξει τη μονή του άγιου Λεωνίδη. Ήδη είχαν περάσει λίγες ημέρες από την «ανακάλυψη» (από μένα) του αγίου στη Δήμαινα, καθώς άλλες προτεραιότητες και παρεκτροπές κατά την οικονομία και την πορεία της έρευνας, είχαν εμποδίσει την επίσκεψή μου  στη Νέα Επίδαυρο. Καθ’ οδόν έκανα πρώτα στάση στη βυζαντινή μονή Αγνούντος που βρίσκεται πάνω στο δρόμο, στα αριστερά. Απέναντι από την είσοδο στη μονή, στην άλλη πλευρά του δρόμου, είναι στημένο ένα εικονοστάσι-σήμα μνήμης για το θάνατο δύο «αδικοχαμένων», κατά την επιγραφή, αδελφών, 26 και 28 ετών, φοιτητών, που σου καίει την καρδιά.

Βυζαντινή μονή Αγνούντος  στο δρόμο Κορίνθου-Νέας Επιδαύρου. Δυτική εξωτερική όψη  (21/9/2004)

Βυζαντινή μονή Αγνούντος  στο δρόμο Κορίνθου-Νέας Επιδαύρου. εσωτερικό.  Πάνω η ΒΑ γωνία τυ ναού με τοιχογραφία των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο βόρειο τοίχο και κάτω  αριστερά προσκυνηματική εικόνα της Παναγίας. Στην κάτω εικόνα ο καβαλάρης άγιος Δημήτριος στη ΝΑ γωνία του  ναού   ( ιστορείται αντίστοιχα και  ο καβαλάρης άη-Γιώργης στον απέναντι τοίχο, 21/9/2004)

Το πέτρινο καθολικό της μονής (11^ου αι., σταυροειδής μετά τρούλου) ήταν ανοιχτό και επισκέψιμο. Ολοζωγράφιστη  εσωτερικά με τοιχογραφίες η εκκλησία, όμως από όσο μπορούσαν να κρίνω, διαφορετικής τεχνοτροπίας, εποχής και συντήρησης κατά ζώνη. Η πάνω, προς την οροφή, ζώνη ιστόρησης φαινόταν πιο παλιά ενώ η κάτω, η και κεντρική, νεότερη. Κύρια θέση πάνω στο βόρειο τοίχο, στην κάτω ζώνη, έχει η τοιχογραφία των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης με άνδρες αγίους ένθεν και ένθεν. Δύο επίσης μεγάλες τοιχογραφίες  των καβαλάρηδων αγίων Δημητρίου και Γεωργίου, αντωπούς στο νότιο και βόρειο τοίχο,  αντίστοιχα, σε διάταξη που υποβάλλει να τους  προσλαμβάνω, σε συνδυασμό και με τους αγίους Κ+Ε, ιστορημένους και εδώ ως «δίδυμους».

Νέα Επίδαυρος. Ναός αγίου Λεωνίδη (21/9/2004)

Συνέχισα προς τη Νέα Επίδαυρο. Στο καφενείο του χωριού, εξηγώντας ποια είμαι,  ρώτησα τους άνδρες που ήταν εκεί αν γνώριζαν πού είναι ο παπάς ή ποιος έχει τα κλειδιά τόσο του ναού του αγίου Λεωνίδη όσο και της μονής, της επωνομαζόμενης «ιατρείο».  Μου είπαν ότι ο παπάς έλειπε στην Αθήνα αλλά ότι έχει κλειδιά ο επίτροπος της εκκλησίας, ο Π.Β.,  και με καθοδήγησαν πώς να βρω το σπίτι του. Το σπίτι ήταν στην είσοδο του χωριού, κοντά στην εθνική οδό, σχεδόν απέναντι  από τον επιβλητικό ναό του αγίου Λεωνίδη. Φώναξα και βγήκε μια μεσόκοπη, συμπαθητική γυναίκα. Της εξήγησα τι θέλω και μου είπε ότι ο άντρας της που είχε και τα κλειδιά, έλειπε στα χτήματά τους που είναι μακριά και ότι μάλλον θα αργούσε πολύ να γυρίσει. Με κάλεσε μέσα στο σπίτι, μου έφτιαξε καφέ και πιάσαμε κουβέντα. Την ρώτησα σχετικά με τον άγιο Λεωνίδη. Οι πληροφορίες της συμφωνούσαν με αυτές που μου είχαν δώσει και  στη Δήμαινα: ότι τον θεωρούν «γιατρό», ότι θεραπεύει τον κόσμο, για το «ιατρείο», για το μαρτύριο μαζί με τις επτά παρθένες, για την εύρεση των οστών στην παραλία και την ίδρυση του ναού. Συμπλήρωσε ότι η ίδια έχει μεγάλη πίστη στον άγιο και στα θαύματά του, ότι είναι ο προστάτης του χωριού.

Το χωριό της νέας Επιδαύρου ανάμεσα σε λόφους, όπως φαίνεται από την εθνική οδό Κορίνθου-Επιδαύρου (21/9/2004)

                                 

Ο ναός του αγίου Λεωνίδη όπως φαίνεται από σπίτι του χωριού της Νέας Επιδαύρου (21/9/2004) 

  Ότι μάλιστα, συμπλήρωσε, καθώς το σπίτι της είναι απέναντι από την εκκλησία του, πολλές φορές, ενώ είναι κλειστή και σκοτεινή, η ίδια βλέπει να φωτίζεται εσωτερικά και τον άγιο να περπατάει μέσα σε αυτόν. Καθώς η ώρα περνούσε και ο άντρας της δεν ερχόταν, σηκώθηκα να φύγω, να την αφήσω να κάνει τις δουλειές της. Της είπα ωστόσο, ευχαριστώντας την για τις πληροφορίες και τον καφέ,  ότι θα πήγαινα στο καφενείο του χωριού να τον περιμένω και να του πει, όταν θα επέστρεφε,  ότι παρακαλώ να έλθει να με βρει εκεί.

Επέστρεψα στο καφενείο που είχε ακόμα  μερικούς ηλικιωμένους άνδρες θαμώνες. Έπιασα κουβέντα μαζί τους, πάλι για τον άγιο Λεωνίδη. Πήρα τις ίδιες πληροφορίες. Η ώρα ωστόσο περνούσε και ο επίτροπος δεν φαινόταν αλλά εγώ είχα αποφασίσει να τον περιμένω και το συζητούσα με τους γέροντες, οι οποίοι θαύμαζαν, απορημένοι,  την υπομονή μου να περιμένω. Κάποια στιγμή, ένοιωσα ένα χέρι να ακουμπάει στον ώμο μου και να με σκουντάει ελαφρά. Γύρισα και είδα έναν ηλικιωμένο άνδρα πίσω μου να μου κάνει νόημα να τον ακολουθήσω. «Πάρε και τα πράγματά σου», μου είπε σιγανά αλλά επιτακτικά. Τον ακολούθησα έξω από το καφενείο παραξενεμένη και τον ρώτησα τι ήθελε. «Εγώ θα σε πάω στο ιατρείο», μου είπε  συνωμοτικά, «δεν ήθελα να μας ακούσουν οι άλλοι ότι έχω τα κλειδιά, δεν το ξέρουν ότι τα έχω, με θεωρούν και κάπως περίεργο, θρησκόληπτο».  «Α», είπα εγώ, «σας ευχαριστώ πάρα πολύ, ελάτε στο αυτοκίνητο να πάμε».   «Όχι», μου λέει, «άσε το δικό σου αυτοκίνητο εδώ, θα πάμε με το ταξί μου, είμαι ταξιτζής εδώ». Μπήκαμε σε ένα παλιό μοντέλο ταξί, λιμουζίνα της δεκαετίας του ’50, από αυτές που έχουν ενιαίο, μονοκόμματο το μπροστινό κάθισμα, μεγάλο τιμόνι και τις ταχύτητες δίπλα σε αυτό. Κάθισα δίπλα του και ξεκινήσαμε για τη μονή του αγίου Λεωνίδη, το «ιατρείο», όπως το αποκαλούσε και αυτός.

Η μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, στην κορυφή λόφου ανάμεσα στη Νέα Επίδαυρο και στη Δήμαινα (21/9/2004) 

Στο δρόμο, καθώς οδηγούσε άρχισε να μου αφηγείται με μεγάλη συγκίνηση και τρεμάμενη φωνή την προσωπική του ιστορία που τον συνέδεε με τον άγιο Λεωνίδη: «Όταν  ήμουν νέος ήμουν ένα παλικάρι όπως όλα του χωριού, χωρίς να έχω ιδιαίτερη σχέση με τη θρησκεία και τους αγίους. Πήγαινα εκκλησία όπως όλοι οι χριστιανοί και τίποτα περισσότερο ούτε είχα κάποια σχέση με τον άγιο Λεωνίδη, κάτι ιδιαίτερο, ούτε για το μοναστήρι δεν ήξερα καλά-καλά. Ως νέος επίσης είχα πάει και με γυναίκες, είχα μάλιστα και σχέση με μια κοπέλα και ήμουν μια χαρά, καταλαβαίνεις τι θέλω να πω. Μετά  αρραβωνιάστηκα, όχι την κοπέλα που είχα σχέση, με  μια άλλη, με την οποία δεν είχαμε σαρκική επαφή πριν το γάμο. Έγινε ο γάμος και κοιμηθήκαμε με την γυναίκα μου αλλά εγώ…. τίποτα, καταλαβαίνεις. Ε, είπα είναι η πρώτη φορά μεταξύ μας, ο γάμος, η κούραση, το άγχος, δεν πειράζει. Τη δεύτερη νύχτα όμως, τα ίδια. Την τρίτη μέρα, την τέταρτη, τα ίδια. Να μη στα πολυλογώ, περνούσε ο καιρός και δεν γινόταν τίποτα, δεν μπορούσα. Άρχισα να πηγαίνω  σε γιατρούς, εδώ, δεν μου εύρισκαν τίποτα αλλά εγώ…. τίποτα, ανίκανος, πώς να σου το πω, καταλαβαίνεις. Μετά από καιρό, αφού δεν γινόταν τίποτα, ανέβηκα στην Αθήνα, όπου έμενε η αδελφή μου, να πάω σε γιατρούς και εκεί. Τίποτα, δεν εύρισκαν τίποτα παθολογικό οι εξετάσεις, ήμουν εντάξει. Μια μέρα, μου λέει η αδερφή μου, «αφού οι γιατροί δεν βρίσκουν τίποτα, δεν το ψάχνουμε και αλλιώς»;  «Πώς αλλιώς» δηλαδή»; Τη ρώτησα εγώ. «Θα πάμε σε μια μάντισσα»,  μου λέει, «να δούμε τι θα μας πει, τι έχουμε να χάσουμε;». Με τα πολλά, στην απελπισία μου, δέχτηκα και πήγαμε. Εκεί μου λέει η μάγισσα, «είσαι αμποδεμένος[14], κάποιο πρόσωπο μέσα στο χωριό σου σε έχει αμποδέσει, γυναίκα είναι, με την οποία είχες σχέση. Αλλά εσύ τι τρέχεις εδώ στην Αθήνα για γιατρούς; Εσύ έχεις μεγάλο γιατρό εκεί στο χωριό σου και αυτός μόνο θα σε κάνει καλά». «Γιατρό, στο χωριό μου;», τη ρώτησα εγώ, «δεν έχουμε γιατρό στο χωριό μας…».

Σε  αυτό το σημείο άρχισε ο συνομιλητής μου να κλαίει και συνέχισε την αφήγηση και την οδήγηση κλαίγοντας. Εγώ είχα ταραχτεί πολύ από την κατάστασή του, φοβήθηκα μην πάθει κάτι και τον ρώτησα μήπως ήθελε να σταματήσει την αφήγηση. «Όχι», απάντησε, «θα σου τα πω όλα, για να καταλάβεις τι χρωστάω στον άγιο και πόσο τον πιστεύω και τον σέβομαι και ας με κοροϊδεύουνε στο χωριό ότι είμαι υπερβολικός και θρησκόληπτος. Γι’ αυτό έχω βγάλει κρυφά κλειδί, να μπορώ να έρχομαι στο «ιατρείο» του, να το καθαρίζω, να βάζω λάδι και να ανάβω  τα καντήλια, το έχω τάμα. Λοιπόν, που λες,  μου λέει αυτή, η μάντισσα, και βέβαια έχεις στο χωριό σου  γιατρό, τον άγιο Λεωνίδη! Σε αυτόν να πας και θα σε κάνει καλά!   Ήρθα λοιπόν στο χωριό και ξεκίνησα  για το μοναστήρι  με λαμπάδα, προσκύνησα και παρακάλεσα τον άγιο να με κάνει καλά. Ε…., με γεια μου, με χαρά μου! Όλα εντάξει με τη γυναίκα μου, σώθηκα, κάναμε  και τέσσερα παιδιά!… Είναι να μην τον πιστεύω τον άγιο και να μην έρχομαι να φροντίζω το μοναστήρι;»


                                     

Η μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, στην κορυφή λόφου ανάμεσα στη Νέα Επίδαυρο και στη Δήμαινα (21/9/2004) 

Η μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο, το προαύλιο. Εμπρός  αριστερά διακρίνεται το στόμιο  του υπόγειου "αποθέτη" (21/9/2004)

Μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο. Το στόμιο του υπόγειου "αποθέτη" στο προαύλιο, όπου ρίχνουν οι άρρωστοι τα ρούχα (21/9/2004)

Εντωμεταξύ είχαμε φτάσει σε ένα ύψωμα και έβλεπα ένα κτίσμα στην κορυφή, ανάμεσα σε δέντρα. «Αυτό είναι το μοναστήρι;» τον ρώτησα. «Ναι, φτάσαμε», μου απάντησε σκουπίζοντας τα δάκρυά του και τη μύτη του από το κλάμα.  Το μοναστήρι/«ιατρείο» ήταν ένα σχετικά μικρό σύνολο κτισμάτων μέσα σε πέτρινο περίβολο. Ο κυρ-Γ., ο συνομιλητής μου, άνοιξε τη σιδερένια αυλόπορτα του περίβολου και μπήκαμε. Ο περίβολος φιλοξενεί ένα-δυο παμπάλαια κέδρα και κυπαρίσσια. Σε ένα κάπως υπερυψωμένο επίπεδο στα δεξιά της εισόδου, είδα κάτι σαν «φιλιατρά» πηγαδιού και ρώτησα τον κυρ-Γ. αν είναι πηγάδι ή στέρνα. «Ούτε το ένα, ούτε το άλλο», μου απάντησε, «εκεί μέσα ρίχνουν οι άρρωστοι τα ρούχα που φορούν όταν έρχονται στον άγιο για θεραπεία και μετά βάζουν άλλα». Μου φάνηκε εντυπωσιακό το ότι υπήρχε εκεί και ένα είδος υπόγειου «αποθέτη» για τα αποβαλλόμενα ρούχα, καθώς από άλλες ανάλογες περιπτώσεις θαυμάσιας ίασης  γνώριζα ότι τα αφήνουν εκτεθειμένα στα γύρω δέντρα ή στους θάμνους.

Μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο. Η είσοδος του κυρίως ναού,  στον πρόναο. Αριστερά, πάνω σε στασίδι, η προσκυνηματική εικόνα του άγιου Λεωνίδη με τις επτά παρθένες και η ίδια εικόνα, μεγαλύτερη, πάνω στον τοίχο, δεξιά. (21/9/2004)

Μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο. Λεπτομέρεια της παραπάνω φωτογραφίας. Η μεγάλη εικόνα του αγ. Λεωνίδη με τις επτά παρθένες που είναι αναρτημένη στα δεξιά της εισόδου στον κυρίως ναό (21/9/2004)

Μπήκαμε στον πρόναο της μικρής εκκλησίας του αγίου Λεωνίδη. Αριστερά της εισόδου στον κυρίως ναό πάνω σε στασίδι είναι η εικόνα του αγίου Λεωνίδη με τις επτά παρθένες/αδελφές του, που έβλεπα για πρώτη φορά σε αυτή τη σύνθεση. Λίγο πάνω και στ’ αριστερά αυτής της εικόνας, κρεμόταν πάνω στον τοίχο μια εικόνα της «τριάδας» άγιος Ραφαήλ-Νικόλαος-Ειρήνη, που τόσο συχνά συναντώ αναρτημένη από τους πιστούς μέσα στους ναούς.  Άλλη μία εικόνα του αγίου Λεωνίδη και των εφτά παρθένων, πολύ μεγαλύτερη,  βρισκόταν στα δεξιά, κρεμασμένη πάνω στον τοίχο. Ο άγιος ιστορείται ως γενειοφόρος γέροντας ενώ οι παρθένες/αδελφές του ως νεαρές και όμορφες κόρες (ηλικιακά μάλλον ως κόρες του ή εγγονές του παρά ως αδελφές του) με το όνομα της καθεμιάς γραμμένο πάνω από το κεφάλι της: Καλλίς, Νουνεχία, Χαρίεσσα, Βασίλισα, Νίκη, Γαλήνη, Θεοδώρα. Ονόματα που μου φαινόντουσαν «κατασκευασμένα» προκειμένου ν’ αποδώσουν όχι τα πραγματικά ονόματα αλλά θαυμάσιες ιδιότητες στις κορασίδες (ακόμα και τα γνωστά βαπτιστικά Θεοδώρα και Νίκη).  Ο κυρ-Γ., συγκινημένος ακόμα, προσκυνούσε και φιλούσε τις εικόνες και άναβε κεριά. Η εικόνα του σεβάσμιου άγιου  συνοδευόμενου από τις νεαρές παρθένες, μου έφερε πάλι στο νου τον Ασκληπιό, που σε κάποιες αναθηματικές, ανάγλυφες στήλες σε ιερά του εικονίζεται συνοδευόμενος από τις τρεις κόρες του: την Ιασώ, την Ακεσώ και την Πανάκεια αλλά και από  την Υγεία, που άλλοτε αναφέρεται ως σύζυγος και άλλοτε ως κόρη του,  Ονόματα που επίσης έχουν θρησκευτικό συμβολισμό που συνάδει με τις ιαματικές ιδιότητες του Ασκληπιού. 

Μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο. Εσωτερικό του κυρίως ναού. Το τέμπλο με εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο κάτω μέρος. Δεξιά, στη ΝΑ γωνία, η προσκυνηματική εικόνα του αγίου Λεωνίδη και των επτά παρθένων (21/9/2004)

Μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο. Λεπτομέρεια της παραπάνω φωτογραφίας. Η προσκυνηματική εικόνα του αγίου Λεωνίδη και των επτά παρθένων με τα αφιερώματα των πιστών, στη ΝΑ γωνία του ναού και κάτω αριστερά η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (21/9/2004)

Μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο. Λεπτομέρεια της παραπάνω εικόνας του αγίου Λεωνίδη και των επτά παρθένων  (21/9/2004)

Μπήκαμε μέσα στον κυρίως ναό, ένα μικρό σχετικά εκκλησάκι, με ασβεστωμένους τοίχους  και χτιστό τέμπλο.  Ιστορημένος με μικρές και μεγάλες, νεότερης κατασκευής στην πλειονότητα εικόνες, κρεμασμένες με καρφιά κυρίως προς το ανατολικό μέρος των βόρειου και νότιου τοίχων και στο τέμπλο. Όταν πλησιάσαμε στο τέμπλο, είδα ότι εκτός από τις δεσποτικές εικόνες του Χριστού, της Παναγίας, και του αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, υπήρχε στο βόρειο τμήμα του τυπικά και η αφιερωματική του αγίου Λεωνίδη και των παρθένων/αδελφών του. Μια ακόμα ίδια εικόνα, του άη-Λεωνίδη όμως μεγάλη και στολισμένη με γιρλάντα λουλουδιών αλλά και με πολλά μεταλλικά αφιερώματα πιστών, βρίσκεται στη ΝΑ γωνία, δίπλα στο τέμπλο, σε γωνία με την εικόνα του αγίου Ιωάννη. Αυτό όμως που με τάραξε, σχετικά με την ερευνητική μου υπόθεση, ήταν το ότι πάνω στο τέμπλο, χαμηλά, κάτω από τις εικόνες της Παναγίας, της αφιερωματικής του αγίου Λεωνίδη και του άη-Γιάννη, είναι αναρτημένες και μεγάλες εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης! Ωσάν δηλαδή ένα άλλο, παράλληλο λατρευτικό «τέμπλο» να ιστορείται κάτω από το τυπικά δεσποτικό, όμως με κύρια πρόσωπα λατρείας τους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη, συνδυαστικά με τον άγιο Λεωνίδη, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός. Γιατί να είναι τόσες, σε τέτοιο μέγεθος και σε τέτοια θέση οι εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο ναό του αγίου Λεωνίδη;

Μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο. Ναός αγίου Λεωνίδη, εσωτερικό, ΒΑ γωνία. Κάτω από τη δεσποτική εικόνα της Παναγίας στο τέμπλο, η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (21/9/2004)

Μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο. Λεπτομέρεια της παραπάνω εικόνας. Στο άκρο  δεξιά η αφιερωματική εικόνα του αγίου Λεωνίδη και των επτά παρθένων(21/9/2004)

 Έβλεπα μάλιστα μια ακόμα μικρή εικόνα του ζεύγους των αγίων, τοποθετημένη πάνω στο περβάζι του παράθυρου στο βόρειο τοίχο. Αυτή η λαϊκή ιστόρηση (αφού οι εικόνες των αγίων Κ+Ε είναι αφιερώματα των πιστών τοποθετημένες έτσι από αυτούς) που έβλεπα, εμφανιζόταν σαν ενισχυτική  της υπόθεσής μου περί του άγιου «Λενίδη» και της αρχαίας λατρείας της Ελένης-Γης στην περιοχή, σκέφτηκα, καθώς μου ήρθαν  πάλι στο νου  οι συλλογισμοί που είχα κάνει στη Δήμαινα και στο χώρο του Ασκληπιείου πριν λίγες ημέρες. Δεν έλειπαν ούτε οι ως «δίδυμοι» καβαλάρηδες και από εδώ, αν και όχι σε τόσο εμφανή σχέση μεταξύ τους. Είχα δίκιο λοιπόν που επέμενα τόσο πολύ να επισκεφθώ το «ιατρείο». Τον ρώτησα πότε γιορτάζει η μικρή αυτή μονή και ενώ περίμενα να ακούσω "¨τη γιορτή του αγίου Λεωνίδη", μου απάντησε, "στα Εννιάμερα της Παναγίας, στις 23 Αυγούστου", όπως με είχε πληροφορήσει και η κυρά-Παγώνα στη Δήμαινα. Στη λαϊκή λατρεία τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται εκ πρώτης όψεως, καθώς   εκτιμώ ότι η συγκεκριμένη επιμνημόσυνη γιορτή απηχεί γενικότερα παλιότερες, λανθάνουσες λαϊκές  λατρευτικές και νεκρικές πρακτικές προς την χθόνια Μητέρα... Φωτογράφισα και βγήκαμε έξω. Από τον περίβολο αγναντεύαμε τη Δήμαινα αλλά και πολλά σιταροχώραφα. Ο κυρ-Γ, πέρα από την καλλιέργεια των σιτηρών στην περιοχή,  μου επιβεβαίωσε και την παράδοση ότι στη θέση της μονής ήταν αρχαίος ναός και πρόσθεσε ότι σε όλη αυτή την περιοχή οι γεωργοί έβρισκαν και βρίσκουν συνεχώς αρχαία, τάφους και πέτρες από χτίσματα, μάρμαρα κ.ά. 

Μονή του άγιου Λεωνίδη ή "Ιατρείο" κατά τους ντόπιους, κοντά στη Νέα Επίδαυρο. Ο συνομιλητής μου δείχνει από τον περίβολο της μονής το χωριό Δήμαινα, που φαίνεται στο βάθος, κάτω από το χέρι του (21/9/2004)

Τροιζηνία-Μέθανα

Επιστρέψαμε με τον κυρ-Γ. στη Νέα Επίδαυρο, τον ευχαρίστησα θερμά για την τόσο ενδιαφέρουσα όσο και συγκινητική αφήγηση και ξενάγηση και τον παρακάλεσα να ενημερώσει τον επίτροπο ότι δεν τον ήθελα και να του ζητήσει συγγνώμη εκ μέρους μου, αν τελικά με είχε αναζητήσει. Συνέχισα την περιήγησή μου προς νότο. Σταμάτησα στο χωριό Καλλονή  για φαγητό. Ρώτησα  την γυναίκα που με σέρβιρε αν γνώριζε εκεί κοντά κάποια εκκλησία του αγίου Κωνσταντίνου ή της αγίας Ελένης, μόνης. Αμέσως μου απάντησε ότι υπάρχει μια εκκλησία που τη λένε «Αγία Ελένη», λίγο πιο κάτω, πάνω στο δρόμο, εκεί που στρίβει για τα Μέθανα.

Πάνω και κάτω: παρόδιο εικονοστάσι στην εθνική οδό  Επιδαύρου-Τροιζήνας (21/9/2004)

 

 Παρόδιο εικονοστάσι στην εθνική οδό Επιδαύρου-Τροιζήνας, εσωτερικό: στην πάνω φωτογραφία,  εικόνα με τον άγιο  Λεωνίδη και τις επτά παρθένες και στην  κάτω, στο κέντρο, η εικόνα της "Παναγίας του μύλου"  (21/9/2004)

Λίγο έξω από το χωριό, ένα ιδιότυπο εικονοστάσι στα αριστερά του δρόμου τράβηξε την προσοχή μου και με έκανε να σταματήσω. Πρόκειται για ένα περιποιημένο εικονοστάσι, που έχει φτιαχτεί με μεγάλες πέτρες με ακανόνιστη δόμηση, σε μίμηση  κωνικού βράχου.  Ήταν κάτασπρο, ασβεστωμένο και πολύ περιποιημένο, στολισμένο εξωτερικά με γιρλάντα από ψεύτικα λουλούδια,  με ένα γαλάζιο σταυρό στην κορυφή και μια μικρή ελληνική σημαία. Κατέβηκα από το αυτοκίνητο και πλησίασα να δω σε ποιον άγιο είναι αφιερωμένο. Πίσω από το τζάμι, ήταν τρεις εικόνες. Στην αριστερή  με περίμενε και πάλι ο άγιος Λεωνίδης με τις εφτά παρθένες του. Στο κέντρο μια αρκετά φθαρμένη εικόνα με την Παναγία στο κέντρο, γονατιστή, μαζί με την χριστιανικά δογματική «Αγία Τριάδα» (πατήρ-υιός-άγιο πνεύμα), σύνθεση που στο σύνολό της σχηματικά αναπαριστά ανθρωπόμορφη τριάδα (δύο ανδρικές μορφές και μια γυναικεία ανάμεσά τους). Στο κάτω μέρος της ίδιας εικόνας εικονίζεται ένα ορεινό τοπίο και ένα κτίσμα στ’ αριστερά. Πάνω στην κορνίζα,  στο κάτω μέρος της εικόνας, υπάρχει η επιγραφή «Παναγία του Μύλου» (!). Στα δεξιά, μια ακόμα εικόνα με την αγία Τριάδα, τυπικά ιστορημένη, χωρίς την Παναγία αυτή τη φορά.  Μου φάνηκε κάπως περίεργος αυτός ο συνδυασμός των εικόνων και των μορφών που ιστορούνται. Βέβαια στα οδικά εικονοστάσια δεν περιμένει κανείς να τηρείται κάποιο τυπικό της Ορθόδοξης Εκκλησίας αφού οι εικόνες αφιερώνονται από τους πιστούς, κυρίως τις γυναίκες, οι οποίες συνήθως και τα συντηρούν, ενώ  οι άγιοι  στις εικόνες αφορούν ονόματα των εκλιπόντων από δυστύχημα  στο σημείο όπου ιδρύεται το εικονοστάσι ή άλλων που επιθυμεί ή έχει κάνει τάμα ο αφιερωτής. Ακριβώς για αυτό το λόγο ωστόσο, μπορεί να είναι και πολύ ενδιαφέρουσα η σύνθεση των εικόνων που ανατίθενται σε αυτά, γιατί ίσως να ακολουθούν κάποιο λανθάνον, κατά παράδοση «τυπικό» που συνειδητά ή όχι, έχει κατά νου ο αφιερωττής/τρια, γιατί «έτσι πάει». Μέσα λοιπόν στο όλο αφηγηματικό και συμβολικό περιβάλλον που παρατηρούσα αυτές τις ημέρες να αφορά την Ελένη/Αγιαλένη, τους ως «δίδυμους» αγίους και τον άγιο Λεωνίδη/Λενίδη στην ευρύτερη αυτή περιοχή, καθώς και λαμβάνοντας υπόψη τη σχέση της Ελένης/Αγιαλένης με νερά και μύλους,  πήγε ο νους μου και εδώ σε «δίδυμους» αγίους και ιερές «τριάδες» δίδυμων και κόρης[15]. Η απουσία  εικόνας των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης καθιστούσε πολύ «τραβηγμένη από τα μαλλιά» αυτή την υπόθεση αλλά ακριβώς αν πίσω από τη μορφή της «Παναγίας του μύλου» μπορούσε να υπολανθάνει η Μητέρα και πίσω από τον Λεωνίδη/Λενίδη η Ελένη/Αγιαλένη, θα είχε ακόμα πιο μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε  το πόσο έμμεσα και με πόσο λανθάνοντα και άσχετο, εκ πρώτης όψεως, τρόπο μπορεί  να συγκροτούνται τέτοιες διαχρονικές αφηγήσεις… Έφυγα θεωρώντας ότι με τέτοιες σκέψεις ίσως να οδηγούμαι πλέον σε ιδεοληψία  σχετικά με την ερευνητική μου υπόθεση, ωστόσο ξεκίνησα να βρω μια ακόμα -ανύπαρκτη τυπικά για την Εκκλησία- Αγιαλένη…

Πάνω και κάτω: Το ξωκλήσι της "Αγιαλένης" ωσάν μέσα σε μικρό άλσος, δίπλα στον υγρότοπο Ψήφτα, στην Τροιζηνία (21/9/2004)

Το ξωκλήσι της "Αγιαλένης" στον υγρότοπο Ψήφτα, στην Τροιζηνία, εσωτερικό. Δεξιά η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και στ' αριστερά της, εικόνα με δύο ως "δίδυμους" αγίους  (21/9/2004)

Βρήκα το εκκλησάκι λίγο παρακάτω, όπως μου υπέδειξε η γυναίκα,  να στέκεται μοναχό μέσα σε ένα μικρό άλσος από κυπαρίσσια δεξιά του δρόμου. Είναι χτισμένη στη ΒΑ γωνία της τραπεζοειδούς χερσονήσου προέκταση της οποίας αποτελεί αυτή των Μεθάνων και δίπλα στον υγρότοπο της Ψήφτας, στην Τροιζηνία. Λίγο πριν το σημείο δηλαδή όπου αρχίζει ο «λαιμός» της χερσονήσου των Μεθάνων με τις ιαματικές πηγές.

Το ξωκλήσι της "Αγιαλένης" και στο βάθος ο υγρότοπος Ψήφτα, ενώ εμπρός κάτω διακρίνονται κάποιες σκόρπιες πέτρες ίσως από γκρεμισμένες ξερολιθιές για  σιταρο-πεζούλες (21/9/2004) 

Το ξωκλήσι της "Αγιαλένης" στον υγρότοπο Ψήφτα, στην Τροιζηνία. Στο βάθος η ταμπέλα της Νομαρχίας Πειραιά για την επικείμενη  διαχείριση του υγρότοπου (21/9/2004)

 Αν και το ξωκλήσι ήταν κλειδωμένο, δεν είχα αμφιβολία για την ταυτότητά του, γιατί μια επιγραφή ανέφερε ότι επρόκειτο για την αγία Ελένη. Το τοπίο υδατοβριθές, νοσηρός όσο και ζωοδότης υγρότοπος κοντά  στις ιαματικές πηγές των Μεθάνων, υποδήλωνε τους συμβολικούς λόγους της παρουσίας της «Αγιαλένης»[-Γης] μόνης, και εδώ: χθονιότητα, υδαρότητα, νοσηρότητα αλλά και ιαματικές δυνατότητες που προέρχονται από τη μάνα-Γη. Μου ήρθε πάλι στο νου η σχέση της Ελένης με τη Λάμια (βλ. στη βιβλιογραφία στο τέλος,στο Ψυχογιού 2013). Οι υγρότοποι εξάλλου και οι λίμνες θεωρούνται και ως είσοδοι στον κάτω κόσμο, ενώ η Τροιζηνία, γειτονική στην Επίδαυρο, είναι πλούσια σε διαχρονικές αρχαιότητες και με εξέχουσα θέση στην ελληνική  μυθολογία. Φωτογράφισα το εκκλησάκι εσωτερικά από το τζάμι του παράθυρου στο νότιο τοίχο και αναχώρησα για τα Μέθανα, τα οποία και δεν είχα επισκεφθεί ως τότε.

Ο υγρότοπος Ψήφτα, όπως φαίνεται από τον δρόμο προς τα Μέθανα (21/9/2014)

Ο περίπατός μου στην παραλιακή οδό της γνωστής ιαματικής λουτρόπολης δεν μου έδωσε περαιτέρω στοιχεία.  Όμως η ξεκούραση σε ένα παγκάκι της με βοήθησε να βάλω σε κάποια τάξη αυτή την πληθώρα πληροφοριών για την ερευνητική μου υπόθεση σε όλη αυτή την τόσο σημαντική περιοχή και τις σχετικές με αυτές  σκέψεις μου.  Να συνδυάσω εντέλει ακόμα περισσότερο την παρουσία της «Αγιαλένης»[-Γης] με τα προερχόμενα από τα έγκατα της ηφαιστειακής γης (και μάλιστα ηφαίστειου «εν ενεργεία»!) των Μεθάνων ιαματικά νερά, ιαματικά μεταξύ άλλων και για γυναικολογικές παθήσεις, όσο και για στειρότητα, που σχετίζονται συμβολικά με την Μητέρα και τη γονιμότητα [Και βέβαια  κάτι που βρήκα μετά και για το οποίο  δεν είχα τότε πληροφόρηση, εκτιμώ ότι υποστηρίζει  ακόμα περισσότερο αυτές τις σκέψεις:  «…Το 1990 βρέθηκε ιερό της μυκηναϊκής εποχής κοντά στην λουτρόπολη στη θέση «Άγιος Κωνσταντίνος..."  και δη ακριβώς κάτω από το ομώνυμο εκκλησάκι, που είναι χτισμένο πάνω σε αυτό το ιερό. Μέσα στο όλο συμβολικό περικείμενο της περιήγησης, αναρωτιέμαι λοιπόν,  γιατί άραγε να υπάρχει τέτοιο αγιωνύμιο και εκκλησάκι πάνω στο μυκηναϊκό ιερό (όπως εξάλλου συμβαίνει σε πάμπολλα αρχαία ιερά)  της σύγχρονης   λουτρόπολης  αν πίσω του δεν κρύβεται η μνήμη  του του χθόνιου εραστή/σύνευνου και της χθόνιας  Ελένης/ Αγιαλένης, η οποία ελάχιστα χιλιόμετρα παρακάτω, στον Ψήφτα, έχει εκκλησάκι αποκλειστικά στο όνομά της; Πόσο μάλλον που η ανασκαφέας και συγγραφέας του σχετικού άρθρου στο περιοδικό "Αρχαιολογία", Ελένη Κονσολάκη-Γιαννοπούλου  σημειώνει, εύστοχα: "... Ίσως, μάλιστα, να μην είναι απλή σύμπτωση το γεγονός ότι πάνω στα ερείπια εκείνου του ιερού κτίστηκε αργότερα μια χριστιανική εκκλησία αφιερωμένη σε δύο Αγίους, έναν άνδρα και μια γυναίκα, τον Άγιο Κωνσταντίνο και την Αγία Ελένη..."  (βλ. (http://arcadia.ceid.upatras.gr/pausanias/place.php?id=102, την 16.11.2014 και  το  άρθρο http://www.archaiologia.gr/blog/2016/03/28/%CF%84%CE%BF-%CE%BC%CF%85%CE%BA%CE%B7%CE%BD%CE%B1%CF%8A%CE%BA%CF%8C-%CE%B9%CE%B5%CF%81%CF%8C-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%AC%CE%B3%CE%B9%CE%BF-%CE%BA%CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF/) ]. 

Άγιος Κωνσταντίνος Τροιζήνας. Ο ενοριακός ναός του αγίου  Κωνσταντίνου [και Ελένης] (21/9/2003)

Άγιος Κωνσταντίνος Τροιζήνας. Ο ενοριακός ναός του αγίου  Κωνσταντίνου [και Ελένης], εσωτερικό: το τέμπλο (πάνω) με την εικόνα των αγίων Κ+Ε στα δεξιά και  κάτω η ΒΑ γωνία του ναού με τη δεσποτική εικόνα της Παναγίας (δεξιά) και την αφιερωματική των αγίων Κ+Ε πάνω στον τοίχο με εικόνα   του καβαλάρη άη-Γιώργη από πάνω της (21/9/2003)

Η πεδιάδα της Τροιζήνας με το όρος Δίδυμο στο φόντο, από το χωριό Άγιος Κωνσταντίνος (21/9/2004)

Μετά, καθώς δεν είχα κάποια μαρτυρία για ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης μέσα στην ίδια τη σημερινή κωμόπολη της Τροιζήνας,   κατευθύνθηκα προς το χωριό Άγιος Κωνσταντίνος Τροιζηνίας, που το προσέλαβα ως το «σημάδι» της ωστόσο και εδώ. Το μικρό αυτό χωριό βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα παρακάτω από το ξωκλήσι της Αγιαλένης και στον αντίποδά του, κατά ένα τρόπο, τοπικά (δηλαδή στη ΝΑ γωνία της τραπεζοειδούς χερσονήσου, προέκταση της οποίας αποτελεί αυτή των Μεθάνων), σε ένα λόφο ανατολικά που δεσπόζει πάνω από την κοιλάδα της Τροιζήνας. Η πόλη φαίνεται από εκεί στα δυτικά, απλωμένη στις ανατολικές υπώρειες του όρους Δίδυμο. Ο Άγιος Κωνσταντίνος μου φάνηκε κάπως νεότερο χωριό, υπέθεσα χτισμένο ίσως από τους παλιότερα παραχειμάζοντες στον κάμπο της Τροιζηνίας, πρώην μεταβατικούς κτηνοτρόφους. Εκεί βρήκα τον παπά και μου άνοιξε την ενοριακή εκκλησία την αφιερωμένη στον άγιο Κωνσταντίνο [και Ελένη], από τον οποίο φαίνεται να έχει πάρει και το όνομά του το χωριό. Η εκκλησία ήταν κάπως προχειροφτιαγμένη και  φτωχική. Για αυτή την φτώχεια του ναού απολογήθηκε σε μένα και ο ιερέας, ο οποίος μάλιστα μου επέτρεψε να φωτογραφίσω ώστε να δείξω τις φωτογραφίες στο υπουργείο όπου εργαζόμουν (όπως είχε καταλάβει) και να μεσολαβήσω για να στείλουν οικονομική βοήθεια για την ιστόρηση και τον εξωραϊσμό του.

Όρος Δίδυμο-Μονή Αβγό

Η κοιλάδα με καλλιέργειες σιτηρών, και στο κέντρο  η κωμόπολη Τραχειά, στην Αργολίδα (21/9/2004)

Αργολίδα, Τραχειά. Ο κεντρικός δρόμος με ταμπέλες ένθεν και ένθεν που διαφημίζουν την τοπική παρασκευή και πώληση ψωμιού στους ταξιδιώτες (21/9/2004)

  

Αναχωρώντας από τον Άγιο Κωνσταντίνο, συνέχισα την πορεία μου προς τα ΝΔ, κατευθυνόμενη προς την Τραχειά με τελικό προορισμό τη μονή «στο Αβγό» πάνω στο όρος Δίδυμο. Τόσο η ονομασία του βουνού «Δίδυμο» όσο και η ονομασία της χριστιανικής αυτής μονής «στο Αβγό» παραπέμπουν συμβολικά και στους γεννημένους από το ίδιο αβγό με την «ωραία» Ελένη («ωότοκοι»), δίδυμους αδελφούς της Διόσκουρους, και ως «τρίδυμους» μαζί με την ίδια την Ελένη.  Σε μια ευρύτερη περιοχή, αυτήν της Αργολιδοκορινθίας, που   την περιηγούμουν μέρες τώρα βρίσκοντας τόσα πολλά -κατά την εκτίμησή μου- ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης, ήθελα και στην περίπτωση αυτής της μονής  να παρατηρήσω με τα δικά μου ερευνητικά μάτια τυχόν ίχνη των  τριών αδελφιών, της Ελένης και των Διόσκουρων, σε αυτήν και πώς αυτά εκδηλώνονται, αν βεβαίως ίσχυε κάτι τέτοιο (βλ. και την ανάρτηση σε αυτήν εδώ την ιστοσελίδα: "Στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: οι εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και οι ως "δίδυμοι" άγιοι").

Μπαίνοντας στην κοιλάδα όπου βρίσκεται η Τραχειά, έβλεπα το τοπίο να έχει ως επί το πλείστον χρώμα χρυσαφί, χρώμα που δήλωνε θερισμένες καλαμιές σιτηρών, καθώς τέτοια εποχή, πριν τα πρωτοβρόχια, δεν είχε αρχίσει ακόμα το όργωμα των χωραφιών για τη νέα σπορά.  Αυτή την εικόνα της πληθώρας εδώ των Δημητριακών και συνειρμικά της Δήμητρας ως Γης-Μητέρας, ήρθαν να συμπληρώσουν αρκετές τεράστιες ταμπέλες πάνω στο δρόμο καθώς διέσχιζα  την κωμόπολη της Τραχειάς, που έβλεπα να διαφημίζουν, μεταξύ άλλων και τους τοπικούς φούρνους και το «χωριάτικο», προζυμένιο ψωμί που μπορούν οι διερχόμενοι ταξιδιώτες να προμηθευτούν από εκεί. Καθώς η λέξη ΨΩΜΙ-ΨΩΜΙ-ΨΩΜΙ με τεράστια γράμματα  περνούσε συνεχώς από τα μάτια μου, οι διαφημίσεις αυτές μου έφεραν επίσης στο νου, έμμεσα, την Αγία Ελένη. Γιατί την ημέρα της γιορτής της « Ύψωσης του τιμίου Σταυρού» που  παραδίδεται ότι έγινε από την Ρωμαία Αυγούστα και  αγία Ελένη, οι γυναίκες προσκομίζουν παραδοσιακά στην εκκλησία το σπόρο των σιτηρών που θα σπαρθεί, ενώ  χρησιμοποιούν φούντες από το φυτό βασιλικός ( που με τη μυρωδιά του συνέβαλε στην ανακάλυψη του Σταυρού), φυτό που ευλογείται εκείνη την ημέρα επίσης από τους ιερείς, ώστε να το χρησιμοποιήσουν για να «φουσκώσει» το πρώτο προζύμι της χρονιάς, από το οποίο στη συνέχεια θα προκύπτει κατ’ εξακολούθηση το προζύμι για το ζύμωμα του ψωμιού όλης της χρονιάς.  Καθώς λοιπόν πλησίαζα στο Δίδυμο και το «Αβγό» τα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης φαινόταν να  εξακολουθούν να συνοδεύουν, στέρεα κατά την εκτίμησή μου,  την πορεία μου.

Αργολίδα, Όρος Δίδυμο. Στο βάθος, με κίτρινο χρώμα, χωράφια  όπου καλλιεργούνται σιτηρά, κοντά στο χωριό Πελεή (δεξιά), κοντά στη μονή "Αβγό" (21/9/2004)

Το χωριό Πελεή, κοντά στη μονή "Αβγό" στο όρος Δίδυμο, στην Αργολίδα (21/9/2004)

Έφτασα στο ορεινό χωριό Πελεή και σταμάτησα  να ρωτήσω για το δρόμο που θα με οδηγούσε στη μονή αλλά και να ζητήσω πληροφορίες  σχετικά, μια που το χωριό γειτονεύει  με αυτή.  Μου φάνηκε ότι είχα βρεθεί ξαφνικά σε άλλη εποχή. Το μικρό, απομονωμένο  χωριό,  χτισμένο σε ένα είδος επικλινούς οροπέδιου μέσα στο βουνό, είναι  περιτριγυρισμένο επίσης από σιταροχώραφα. Με τα σπίτια του ισόγεια, πέτρινα, με πέτρινες χαμηλές μάντρες ξερολιθιά όσο και άλλα πέτρινα χτίσματα, μου έδινε  την όψη οικισμού νεολιθικής εποχής. Δεν έβλεπα άνθρωπο πουθενά, σκυλιά γαύγιζαν ενώ ακούγονταν και βελάσματα από κατσίκια και πρόβατα. Φοβούμενη τα σκυλιά, πάτησα την κόρνα του αυτοκινήτου  μήπως ακούσει κανείς  από τα κοντινά σπίτια και βγει έξω. Πράγματι, μια γυναίκα με δυο παιδιά πρόβαλαν ανασηκώνοντας μια ζωηρόχρωμη κουρτίνα  που κάλυπτε την πόρτα ενός σπιτιού για προστασία από τις μύγες. Με κοίταξαν παραξενεμένοι και με ρώτησαν τι θέλω. Εξήγησα τα δέοντα και ρώτησα για τη μονή. «Τι,  θα πας τέτοια ώρα γυναίκα  ολομόναχη στο Αβγό»; με ρώτησε κατάπληκτη η γυναίκα, προσθέτοντας «θα σε φάνε τα τσακάλια, δεν είναι κανένας εκεί»!  Κόντευε  βέβαια πλέον  να δύσει  ο ήλιος και οσονούπω θα  σουρούπωνε, κάτι που ανησυχούσε λίγο και εμένα την ίδια. Ωστόσο δεν είχα επιλογή, έπρεπε να πάω αφού είχα φτάσει ως εδώ, δεν θα είχα άλλη μέρα την ευκαιρία να το κάνω και θεωρούσα τη μονή σημαντικό τεκμήριο της έρευνάς μου. Όταν τη διαβεβαίωσα ότι θα πάω, είπε ότι θα ερχόταν μαζί μου για να μη με αφήσει μόνη μου αλλά ότι δεν γινόταν γιατί είχε επείγουσα δουλειά να κάνει, με τα ζώα. Μου έδωσε πληροφορίες για τη μονή, ότι  είναι αφιερωμένη στον άγιο Δημήτριο, ότι είναι πολύ σεβαστή σε όλη την Αργολίδα και πάει πολύς κόσμος αλλά ότι πλέον είναι έρημη, χωρίς καλογέρους. Με διαβεβαίωσε ότι αφού επιμένω και  δεν φοβάμαι να πάω εκεί μοναχή, θα την εύρισκα ανοιχτή, ότι δεν την κλειδώνουν και μου έδειξε το δρόμο.

                                  

Πάνω και κάτω: προσεγγίζοντας τη μονή "Αβγό" στο όρος Δίδυμο, στην Αργολίδα (21/9/2004)

Μετά από τις αποκαλύψεις όλης αυτής της ημέρας και τους προβληματισμούς, αντίκρισα με δέος την απομονωμένη, ιδρυμένη στα σπλάχνα του όρους με τη σημαίνουσα ονομασία «Δίδυμο», μονή, που είναι αφιερωμένη στον καβαλάρη άγιο Δημήτριο[17].  Σχεδόν αδιόρατη, δύσκολα ξεχωρίζει καθώς είναι χτισμένη με πέτρα πάνω σε ένα σπηλαιώδες κοίλωμα της πετρώδους επίσης  και απόκρημνης πλαγιάς του βουνού.  Μου φάνηκε  σαν να φυλάει την είσοδο ενός άγριου, βαθιού φαραγγιού που έβλεπα να ανοίγεται ανάμεσα στα βουνά, στα δυτικά της.  Γύρω απόλυτη ερημιά και ησυχία. Ο ήλιος κόντευε πλέον  να ακουμπήσει πάνω στην κορυφογραμμή στο βάθος του φαραγγιού  και έπρεπε να βιαστώ, πριν πέσει το σκοτάδι. Έσπρωξα το βαρύ ξύλινο θυρόφυλλο της  πόρτας στον εξωτερικό τοίχο, που υποχώρησε εύκολα και μπήκα στο σκοτεινό εσωτερικό. Δεν έβλεπα περίβολο αλλά ένα στενό πέρασμα που οδηγεί σε άλλα κτίρια. Προχώρησα προς μια άλλη πόρτα που έβλεπα και που άνοιξε επίσης, ανέβηκα κάτι σκάλες, μπερδεύτηκα σε διαδρόμους, πόρτες και άλλες σκάλες, μέχρι που τελικά, πίσω από μια ακόμα πόρτα, βρέθηκα μέσα στο σπηλαιώδες καθολικό της μονής, όπως φαινόταν.

Μονή Αβγό, στο όρος Δίδυμο, Αργολίδα, 21/9/2004. Εσωτερικό του "διπλού", καθολικού: ο  πρώτος στον εισερχόμενο, ναός, αφιερωμένος στους ως "δίδυμους" αγίους Θεοδώρους, το σπηλαιώδες  ιερό και το χτιστό τέμπλο. 

Μονή Αβγό, στο όρος Δίδυμο, Αργολίδα, 21/9/2004. Εσωτερικό του "διπλού", καθολικού: ο  πρώτος στον εισερχόμενο, ναός, αφιερωμένος στους ως "δίδυμους" αγίους Θεοδώρους. Ο  βόρειος τοίχος με πλήθος εικόνων του καβαλάρη αγίου Δημητρίου.

Μονή Αβγό, στο όρος Δίδυμο, Αργολίδα, 21/9/2004. Καθολικό. Ο αρχαίος κίονας και οι καμάρες που χωρίζουν τον ναό των "ως δίδυμων" καβαλάρηδων αγίων Θεοδώρων από τον κυρίως ναό, τον αφιερωμένο στον καβαλάρη άγιο Δημήτριο.

Μονή Αβγό, στο όρος Δίδυμο, Αργολίδα, 21/9/2004. Το κυρίως καθολικό, αφιερωμένο στον καβαλάρη άγιο Δημήτριο. Το τέμπλο. στην κορυφή του οποίου είναι τοποθετημένες εραλδικά οι ως "δίδυμες"  εικόνες του αγίου. Εμπρός δεξιά, πάνω στο στασίδι, εικόνα των ως "δίδυμων" αγίων Θεοδώρων

 Κάπως απεριποίητο, σκοτεινό  και αραχνιασμένο, επέτεινε κάποιο φόβο που ένιωσα ψάχνοντας μέσα από τα δαιδαλώδη, όπως μου είχαν φανεί, περάσματα να το βρω.   Είδα αμέσως ότι το  καθολικό δεν είναι ενιαίο αλλά σαν να αποτελείται από δύο σπηλαιώδεις ναούς, με χωριστά τέμπλα,  έναν αμέσως μετά την είσοδο, μικρότερο κάπως, και μετά έναν δεύτερο, να  είναι δηλαδή δισυπόστατο, αφιερωμένο σε δύο ιερές μορφές (δηλαδή «διπλό», «δίδυμο» κατά ένα τρόπο).  Οι δύο σπηλαιώδεις ναοί χωρίζονται -και ταυτόχρονα επικοινωνούν-  με μια διπλή καμάρα, τα δύο χτιστά, πέτρινα τόξα της οποίας στηρίζονται σε έναν αρχαίο, μαρμάρινο κίονα με ιωνικό κιονόκρανο.  Παρατηρώντας τις εικόνες πάνω στα  χτιστά τέμπλα των δύο ναών συμπέρανα  ότι ο μεν πρώτος είναι αφιερωμένος στους καβαλάρηδες (και εικονιζόμενους ως «δίδυμους») αγίους Θεοδώρους (αφιέρωση που είχε παραλείψει, ή δεν γνώριζε να μου πει η γυναίκα στην Πελεή), ενώ ο δεύτερος όντως στον άγιο Δημήτριο. Οι τοίχοι του σπηλαιώδους αυτού και διπλού καθολικού είναι κατάφορτοι σχεδόν αποκλειστικά από φτηνές, φορητές εικόνες του καβαλάρη αγίου Δημητρίου (λίγες και του αγίου Γεωργίου), που φαίνεται να έχουν προσφερθεί κατά συρροή και να έχουν αναρτηθεί εδώ από τους πιστούς. Οι πάμπολλες εικόνες του καβαλάρη αγίου Δημητρίου είναι σε αρκετές περιπτώσεις  τοποθετημένες σε «δίδυμη»,  αντωπή διάταξη, καθιστώντας τον ίδιο τον άγιο εικονικά «δίδυμο»,  ενώ υπάρχουν και πολλές εικόνες των «δίδυμων» αγίων καβαλάρηδων Θεοδώρων (αλλά και των ως  «δίδυμων» αγίων Αναργύρων). Βρισκόμουν λοιπόν ανάμεσα σε πλήθος από καβαλάρηδες αλλά  και πεζούς, «δίδυμους», αγίους! Αδιάφορο αν η μονή επίσημα  είναι αφιερωμένη στον άγιο Δημήτριο, η λαϊκή λατρεία φαινόταν να θέλει, με έντονο τρόπο, να  στήσει εδώ, μέσα στο χριστιανικό καθολικό, ένα ιερό  αφιερωμένο σε «δίδυμες» ιερές μορφές. Αυτή η αναγωγή σε «δίδυμες» ιερές μορφές, συχνή όπως έχω ήδη αναφέρει επανειλημμένα στα σχετικά  κειμενά μου, συνδυάζεται συνήθως με την εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, φέρνοντας αναπαραστατικά στο προσκήνιο τους ωότοκους «δίδυμους» Διόσκουρους συνδυαστικά με την ωότοκη επίσης, αδελφή τους Ελένη/Αγιαλένη,  όπως εκτιμώ. 

Μονή Αβγό, στο όρος Δίδυμο, Αργολίδα, 21/9/2004. Καθολικό. Πάνω: ναός των ως "διδυμων" καβαλάρηδων αγίων Θεοδώρων, το τέμπλο. Κάτω: Λεπτομέρεια της ΒΑ γωνίας του ίδιου τέμπλου και, όπως εκτιμώ,  η εικονική λαϊκή αφήγηση για την όσμωση της λατρείας της Μητέρας Παναγίας και της Μητέρας-Γης -[Ελένης εδώ και των Διόσκουρων]:  η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης  κρεμασμένη  πάνω αριστερά από την τοιχογραφία της  εικόνας της Παναγίας, στα δεξιά της Παναγίας εικόνα με τους δύο  καβαλάρηδες αγίους Θεοδώρους και κάτω δύο, τοποθετημένες ως ¨δίδυμες",  εικόνες του καβαλάρη αγίου Δημητρίου 

Η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και  και Ελένης ήταν  όντως, επίσης παρούσα και εδώ,  υπαινικτικά μεν αλλά  σε εξέχουσα  θέση (προφανώς τοποθετημένη από τους πιστούς επίσης)  πάνω στο τέμπλο του πρώτου στον εισερχόμενο από τους δύο ναούς, δηλαδή στο παρεκκλήσι το  αφιερωμένο -στους περισσότερο εμφανείς εδώ εικονικά ως  «δίδυμους»- αγίους Θεοδώρους και σε συσχετισμό με την εικόνα τους (αυτά τουλάχιστον τότε που επισκέφθηκα τη μονή). Παρατηρώντας τους «δίδυμους» ναούς, συλλογιζόμουν ταραγμένη ποια  λατρευτική μνήμη να  απηχούν και τι να  θέλει άραγε να αφηγηθεί η αφιέρωση τόσων «δίδυμων» καβαλάρηδων ιερών μορφών μέσα σε ένα «διπλό» καθολικό, σε μια σπηλαιώδη, χριστιανική μονή επονομαζόμενη «Αβγό» στα σπλάχνα του όρους «Δίδυμο» στην Αργολίδα αν όχι το μύθο των γεννημένων από το αβγό δίδυμων Διόσκουρων και της αδελφής τους Ελένης; 

Αργολίδα. Μονή Αβγό, στο όρος Δίδυμο,  21/9/2004. Καθολικό αγίου Δημητρίου, ΝΑ γωνία, με πολλαπλές εικόνες του καβαλάρη αγίου Δημητρίου.

Μέσα στο όλο τοπικό, αφηγηματικό και συμβολικό πλαίσιο της περιήγησης που είχε προηγηθεί εκείνες τις ημέρες, δεν ήταν δυνατόν να μην έλθουν  και πάλι στο  νου μου  οι ιερές αυτές μορφές του αρχαίου μύθου και, λόγω της παρουσίας και της αρχαίας κολώνας, η πιθανότητα ύπαρξης εδώ αρχαίου ιερού αφιερωμένου σε αυτούς.  Ήμουν σίγουρη ότι άλλοι, περισσότερο ειδικοί και αρμόδιοι από μένα θα έχουν επισημάνει και μελετήσει ίσως αυτή τη σχέση, αλλά ταυτόχρονα ήμουν σχεδόν σίγουρη ότι η διαπίστωση αυτής της  σχέσης, όπως και αν  δομείται από τους μελετητές, δεν θα περιελάμβανε και την Ελένη/Αγιαλένη. Ωστόσο, με βάση τα δικά μου ερευνητικά κριτήρια, η παρουσία και της  Ελένης/Αγιαλένης στη μονή  Αβγό μπορεί να στηρίζει ακόμα περισσότερο  τη σχέση της μονής με τους Διόσκουρους.

Άφησα την έρημη  μονή στη μοναξιά της όταν είχε αρχίσει πια να πέφτει το σκοτάδι, όχι χωρίς να με έχει καταλάβει και κάποιος φόβος, ολομόναχη καθώς ήμουν και εγώ μέσα σε αυτό το άγριο τοπίο. Ήταν σαν να είχα ζήσει ολημερίς ένα θρίλερ στην εσπερινή κορύφωση του οποίου ήρθε να με συναντήσει η ιερή δυάδα των καβαλάρηδων αγίων, μαζί με την  Ελένη/Αγιαλένη, δικαιώνοντας, πάντα κατά την κρίση μου, αυτή την περιπλάνηση [...]

Αποχαιρετώντας το "Αβγό", το όρος Δίδυμο αλλά και την ημέρα, κοντά στο χωριό Πελεή (21/9/2004)

Επιλεγόμενα: Άγιος Λεωνίδης  ή Λενίδης;

Δεν θα ασχοληθώ εδώ εξειδικευμένα ούτε με το μαρτύριο ή μη  του αγίου Λεωνίδη, ούτε αν υπήρξε ή όχι επίσκοπος Αθηνών, ούτε με τους ναούς του καθαυτούς, ως αρχιτεκτονικά μνημεία, μια που δεν εμπίπτει η μελέτη τους στο πεδίο της έρευνάς μου, έχουν δε ασχοληθεί με αυτά σπουδαίοι βυζαντινολόγοι  επίσκοποι και άλλοι ερευνητές και μελετητές από αρχαιολογική, χριστιανική, θρησκειολογική, αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική άποψη. Θα κάνω μόνο κάποιες  πρόσθετες παρατηρήσεις σχετικά με το βίο και τους ναούς του αγίου. Επίσης θα  θέσω  ερωτήματα που κατά την κρίση μου προκύπτουν από αυτές, συγκριτικά  με τη λαϊκή προφορική παράδοση που αφορά τον άγιο Λεωνίδη/Λενίδη,  συνδυαστικά και με τις σκέψεις που έχω ήδη παραθέσει παραπάνω.

Όταν επέστρεψα από την επιτόπια έρευνα, έψαξα να βρω στοιχεία για τον άγιο Λεωνίδη. Πέρα από το σχετικό λήμμα στο  Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, έκδ. Αθ. Μαρτίνος, Αθήναι 1963, βρήκα το βίο και τις γραπτές πηγές περί αυτού του βίου (συναξάριο, μηναία) όσο και για τους ναούς τους αφιερωμένους στον άγιο, στο βιβλίο του Δημητρίου Ιωάν. Φάλλη, Ο άγιος Λεωνίδης ο Μάρτυς. Η ταυτότητά του, ο παλαιοχριστιανικός ναός του στο Κλάψι (Κλαυσείον) Ευρυτανίας, Αθήνα 1999, γραμμένο από χριστιανική σκοπιά. Σύμφωνα με τις γραπτές πηγές ο χριστιανικός βίος του αγίου Λεωνίδη και των επτά παρθένων διάγεται  τον 4^ο αι. μ.Χ., την Ρωμαϊκή και Πρωτο-χριστανική περίοδο και φαίνεται πριν την καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της αυτοκρατορίας (οι γραπτές αυτές πηγές, του 11^ου αι., είναι λοιπόν γραμμένες εφτά αιώνες μετά την εποχή που υποστηρίζουν ότι έζησε και μαρτύρησε ο άγιος Λεωνίδης).   Ο Λεωνίδης και οι εφτά παρθένες/ακόλουθοί του, χριστιανές, εντοπίζονται αρχικά στην Τροιζήνα. Οι εκκλησιαστικές πηγές δεν αναφέρουν ότι οι παρθένες ήταν αδελφές του Λεωνίδη, όπως η τοπική παράδοση στη Δήμαινα, αλλά ένα είδος κατηχούμενων από αυτόν στο Χριστιανισμό μαθητριών και ακολούθων του.  Λειτουργώντας στην Τροιζήνα  για τη χριστιανική γιορτή του Πάσχα, ως «Έξαρχος πνευματικού χορού» ο Λεωνίδης συλλαμβάνεται  και οδηγείται ενώπιον του ειδωλολάτρη  ηγεμόνα της Κορίνθου, Βενούτου. Επειδή δεν δεχόταν να αρνηθεί  τη χριστιανική πίστη του, υποβλήθηκε στο μαρτύριο να κρεμαστεί και να γδαρθεί ζωντανός. Μετά τον Λεωνίδη προσήχθησαν στην Κόρινθο και οι εφτά παρθένες (μεταξύ των οποίων η ονομαζόμενη Βασίλισσα φέρεται ως μητέρα της ονομαζόμενης Νουνεχίας, ήταν δηλαδή μάνα και κόρη), οι οποίες, αρνούμενες επίσης να αρνηθούν τον Χριστιανισμό και τον Λεωνίδη, μαρτύρησαν με τον ίδιο τρόπο. Μετά το μαρτύριο επιβίβασαν αιμόφυρτους τον Λεωνίδη  και τις παρθένες σε πλοίο στην Κόρινθο. Όταν ανοίχτηκαν στο πέλαγος (επί σταδίοις τριάκοντα, δηλαδή 5,5 χλμ.), σύμφωνα με τις εντολές, δέθηκαν πέτρες στα σώματα των μαρτύρων και τους έριξαν στη θάλασσα να πνιγούν (Φάλλης 1999, σ. 21-26). 
Πρώιμα, κατά τη σκοτεινή θρησκευτικά,  μεταβατική περίοδο της  Ύστερης Αρχαιότητας, τον 4^ο-5ο αι. μ. Χ., φαίνεται να χτίστηκαν τρεις τουλάχιστον μεγαλοπρεπέστατοι και πανάκριβοι ναοί («παλαιοχριστιανικές βασιλικές») στη μνήμη του αγίου Λεωνίδη, στην «παλιά Ελλάδα» από Β προς Ν: στο Κλαυσείον (Κλαψί) Ευρυτανίας, στο Λέχαιο της Κορίνθου, στον Ιλισσό στην Αθήνα.  Οι δύο τελευταίες πόλεις είναι διάσημα και πολυάνθρωπα ιστορικά, θρησκευτικά, οικονομικά και πολιτικά  κέντρα της Αρχαιότητας,   που έπαιξαν σημαντικό ρόλο και ως προς την υποδοχή και διάδοση του Χριστιανισμού,  αν κρίνουμε και από το ότι τις επισκέφθηκε και κήρυξε σε αυτές  και ο απόστολος Παύλος.

Λέχαιο. Τα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικλής, αφιερωμένης στον άγιο Λεωνίδη

 (πηγή: http://www.korinthos.gr)

Λέχαιο. Αναπαράσταση της παλαιοχριστιανικής βασιλικής, αφιερωμένης στον άγιο Λεωνίδη, από τον αείμνηστο βυζαντινολόγο καθηγητή Δ. Πάλλα, ανασκαφέα του ναού  (πηγή: http://www.korinthos.gr)

Η Κόρινθος ως τόπος του (υποτιθέμενου) μαρτυρίου του, δικαιολογείται να έχει έναν τόσο μεγαλοπρεπή ναό του αγίου Λεωνίδη, στο Λέχαιο, σύγχρονο περίπου με  τα χρόνια που παραδίδουν οι πηγές ότι έζησε. Ωστόσο, κατά την κρίση μου, αποτελεί μυστήριο (άλυτο, απ’ όσο γνωρίζω, και για όλες σχεδόν τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές) η ολοσχερής σχεδόν καταστροφή ενός τέτοιου μεγαλοπρεπούς, πολυτελούς  και πανάκριβου ναού (11.000 τ.μ.!), αφιερωμένου σε έναν τοπικό, της Κορίνθου,  πρωτο-χριστιανό άγιο, αν υπήρξε ποτέ αυτός ο "άγιος". Γιατί από τα γραφόμενα στις γραπτές πηγές, εκτιμώ ότι δεν προκύπτει σαφώς ότι υπήρξε άγιος Λεωνίδης και μάλιστα μάρτυρας (σε σημείο που να έρχεται σε αμηχανία σχετικά ακόμα και ο συντάκτης του λήμματος "Λεωνίδης", επίσκοπος Αργολίδος Χρυσόστομος; (βλ. στη 12τομη Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. Αθ. Μαρτίνος, Αθήναι 1963, στο λήμμα Λεωνίδης, γραμμένο ως προς το "βίο" του "αγίου" από αυτόν, επίσκοπο τότε Αργολίδος ) και μάλιστα  τόσο σημαντικός, που να χτιστούν στη μνήμη του τρεις τόσο μεγαλοπρεπείς ναοί και όχι στη μνήμη κάποιου άλλου εξέχοντος και πρωταγωνιστικού τότε, προσώπου της νέας θρησκείας, μάρτυρα ή άγιου;  Όσο κι αν έπαθε ζημιές από σεισμό νωρίς, κατά το 551 μ.χ.,  σε μια  εποχή που ο Χριστιανισμός είχε καθιερωθεί ως  επίσημη θρησκεία και κατά την οποία καταστρέφονταν μαζικά οι «ειδωλολατρικοί» και όχι οι χριστιανικοί ναοί, γιατί δεν αναστηλώθηκε; Πολύ περισσότερο μάλιστα που γίνεται εμφανές, από την ύπαρξη βαπτιστήριου στο ναό, ότι εδώ γινόντουσαν μαζικοί (λόγω μεγέθους του ναού) προσηλυτισμοί  στη νέα θρησκεία; Επίσης δεν είναι περίεργο, το ότι ενώ φαίνεται να διατηρήθηκε κάποια λατρεία στο βαπτιστήριο που μετέτρεψαν σε ναό, ότι αυτή η λατρευτική δραστηριότητα φαίνεται να "έχει λησμονηθεί" κατά τον 9ο μ. Χ. αιώνα; (βλ. στη Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, στο λήμμα Λεωνίδης, ό.π.). Είναι γνωστό ότι στην πόλη της Αρχαίας Κορίνθου υπήρχε Ασκληπιείο. Μήπως λοιπόν ο Χριστιανισμός δεν είχε τυχόν εδραιωθεί τόσο πολύ, ούτε τόσο νωρίς χρονικά, όσο παραδίδουν οι χριστιανικές πηγές στην Κόρινθο (και σε όλα σχεδόν τα μεγάλα αρχαία ιερά, π.χ. Ολυμπία, Δωδώνη, Σικυώνα, Βραυρώνα κ.λπ.,  και δη στα μεγάλα μαντικά ιερά της αρχαίας θρησκείας, όπου χτίστηκαν παλαιοχριστιανικοί μεγαλοπρεπείς ναοί και καταστράφηκαν νωρίς, χωρίς να αναστηλωθούν, με ελάχιστες εξαιρέσεις); Μήπως οι λάτρεις της Μητέρας-Γης [Ελένης]  και του Ασκληπιού (με τον οποίο η σύγχρονη προφορική παράδοση φαίνεται να συσχετίζει τον «γιατρό» άγιο Λεωνίδη/Λενίδη) δεν ανέχθηκαν τη «μεταμφίεση» της σχετικής αρχαίας λατρείας στο πρόσωπο "κατασκευασμένου" χριστιανού άγιου; 

 Λέχαιο Κορίνθου. Πάνω  και κάτω: Ο ενοριακός ναός του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης), στη λωρίδα ανάμεσα στη θάλασσα και στον κεντρικό δρόμο. Ο χώρος εμπρός από το ναό ήταν κάποτε αλώνι (10/9/2004)

Λέχαιο Κορίνθου. Πάνω  και κάτω: Ο ενοριακός ναός του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης), εσωτερικό, το τέμπλο. (10/9/2004)

 Πέραν του ότι στην  πόλη της Αρχαίας Κορίνθου υπήρχε και Ασκληπιείο, στην  ευρύτερη περιοχή της Κορίνθου  στην ίδια αυτή «λαογραφική αποστολή» (2004) εντόπισα έντονα ίχνη της (Μητέρα-Γης) Ελένης /Αγιαλένης, τόσο σε ναούς αφιερωμένους στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη, ενοριακούς ή όχι, συνδυασμένους με αλώνια και καλλιέργεια σιτηρών, όσο και σε εικόνες των δύο αγίων μέσα σε άλλους ναούς, συνδυασμένες με ως «δίδυμους» αγίους. Είναι δηλαδή κατά την κρίση μου σημαντικό σχετικά, το ότι ο ενοριακός ναός του Λέχαιου, όπου βρισκόταν και ο παλαιοχριστιανικός ναός του αγίου Λεωνίδη, είναι αφιερωμένος στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη και μάλιστα χτισμένος στη θέση παλιότερης, μικρής εκκλησίας των δύο αγίων, εμπρός από την οποία υπήρχε αλώνι, σήμερα πλατεία (κατά τη μαρτυρία 90χρονου  ντόπιου στο καφενείο), όχι μακριά από τη θέση του παλαιοχριστιανικού ναού.  Να είναι άραγε τυχαίο επίσης που το ίδιο συμβαίνει  και στο κοντινό στην Κόρινθο χωριό, γνωστό ως  «Λουτρά Ελένης» όσο και στο χωριό Σολωμός, στην Περαχώρα  και άλλα; 

Αρχαία Κόρινθος. Νεκροταφείο αγίας Άννας, ΝΔ όψη (8/9/2004)

Αρχαία Κόρινθος, νεκροταφείο αγίας Άννας, η είσοδος εσωτερικά και στο βάθος ο λόφος του Ακροκόρινθου (8/9/2004)

Αρχαία Κόρινθος, νεκροταφείο, ΒΑ γωνία του ναού της αγίας Άννας. Δεξιά η αφιερωματική εικόνα της αγίας Άννας  πάνω στο τέμπλο με την Παναγία στην αγκαλιά της και πάνω στο βόρειο τοίχο η μητέρα αγία Άννα με την Παναγία (αριστερά) και η μητέρα Παναγία με τον Χριστό (δεξιά) 8/9/2004

Αρχαία Κόρινθος, νεκροταφείο. Ναός  αγίας Άννας, ΝΔ γωνία . Αριστερά η τοιχογραφία με την μητέρα αγία Ελένη και τον γιο της  άγιο  Κωνσταντίνο και δεξιά, σε γωνία, ο καβαλάρης άγιος Δημήτριος

Αρχαία Κόρινθος, νεκροταφείο. Ναός  αγίας Άννας, 8/9/2004. Ανάπτυγμα εσωτερικού (συνδυασμός δύο φωτογραφιών). Εμπρός,  στις ΒΔ και ΝΔ γωνίες του ναού, ιστορούνται οι καβαλάρηδες άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος, αντίστοιχα, ως "δίδυμοι", σε συνδυασμό με την εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης ( πρώτη πάνω στο νότιο τοίχο, δεξιά, βλ. και προηγούμενη φωτογραφία)

Αρχαία Κόρινθος. Τουριστικό εστιατόριο στο κέντρο του χωριού (8/9/2004)

Πέραν αυτών, ο  νεκροταφειακός ναός στο σημερινό χωριό "Αρχαία Κόρινθος", χτισμένο πάνω στον αρχαίο οικισμό είναι αφιερωμένος στην  ιερή, μητρο-θυγατρική μορφή της αγίας Άννας, ενώ ο νεότερος ενοριακός ναός της στην Κοίμηση της Παναγίας. Μέσα στο ναό της αγίας Άννας  ιστορούνται πέρα από τις μητέρες  μάνα-και κόρη αγία Άννα-και-Παναγία, Παναγία και Χριστός, και η μητέρα Αγία Ελένη με τον γιο της Κωνσταντίνο, συνδυαστικά με τους ως "δίδυμους" αγίους Γεώργιο και Δημήτριο.

Λουτράκι . Ο ναός της "Γιάτρισσας", στολισμένος πανηγυρικά ανήμερα της γιορτής (8/9/2004)

 Λουτράκι . Ο ναός της "Γιάτρισσας", εσωτερικό, κατά τον πανηγυρικό εσπερινό (7/8/2004)

Λουτράκι, ναός "Γιάτρισσας", πανηγυρικός εσπερινός στη γιορτή,  7/9/2004. Το ξυλόγλυπτο στασίδι-θρόνος της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας με τα αφιερώματα των πιστών κρεμασμένα στις κολώνες, στολισμένος με γλάστρες βασιλικό 

                                                  

                                                   Λουτράκι, ναός "Γιάτρισσας", πανηγυρικός εσπερινός της γιορτής, 7/9/2004. Πάνω  η εικόνα της Γέννησης της Παναγίας, δίπλα στον "θρόνο".  Κάτω  προσκυνήτρια καθώς αναρτά μεταλλικό "τάμα"-αφιέρωμα πάνω στην κολόνα του "θρόνου" 

             

Λουτράκι, ναός "Γιάτρισσας", πανηγυρικός εσπερινός της γιορτής, 7/9/2004.  Αριστερά η πιστευόμενη ως θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Γιάτρισσας με τα αφιερωμένα κοσμήματα από τους πιστούς. Δεξιά  η  ίδια εικόνα πάνω στο προσκυνηματικό στασίδι και χαμηλά κάτω, δύο γυναίκες που προσκυνούν, προσπέφτοντας  γονυκλινείς στην εικόνα.

Λουτράκι, ναός "Γιάτρισσας", πανηγυρικός εσπερινός της γιορτής, 7/9/2004.  Πάνω:  βαμβάκια εμποτισμένα στο λάδι του καντηλιού της εικόνας της Παναγίας, που μοιράζονται στους πιστούς ως μύρο, προς ιαματική επάλειψη.  Στη φωτογραφία κάτω, καντήλια, αφιερώματα των πιστών.

Λουτράκι, ναός "Γιάτρισσας",  πανηγυρικός εσπερινός της γιορτής, 7/9/2004.  Πάνω και κάτω: Πανηγυρική λιτάνευση της εικόνας της "Γιάτρισσας" σε δρόμους της πόλης  με τη συνοδεία ιερέων, στρατού, μουσικής μπάντας και πλήθους κόσμου. Στην κάτω φωτογράφία πάνω από τα σπίτια φαίνεται φωτισμένο το τείχος του Ακροκόρινθου.

Λουτράκι. Πάνω και κάτω: Το  υπαίθριο παζάρι στο πανηγύρι της "Γιάτρισσας" (8/9/2004)

 Στο Λουτράκι επίσης, δίπλα στην Κόρινθο, όπου οι ιαματικές πηγές αναβλύζουν από τα σπλάχνα της Μητέρας-Γης,  παρατηρούμε ότι η χριστιανική θρησκεία και η λαϊκή λατρεία συνεχίζει  να τιμά μια μητρο-θυγατρική ιερή μορφή: είναι μεγάλος  ο σεβασμός και η πίστη των σύγχρονων Κορίνθιων και όλης της Κορινθίας (και όχι μόνο) προς την "Γιάτρισσα"  (Παναγία).  Είναι άραγε άσχετο το ότι  η εκκλησία της πανηγυρίζει με πλήθη κόσμου στη γιορτή της Γέννησης της Παναγίας (8/9), δηλαδή προς τιμήν της ιερής μητρο-θυγατρικής  "δυάδας" αγίας Άννας και Παναγίας;

 Ο ενοριακός ναός του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] στο χωριό Λουτρό Ελένης της Κορίνθου (7/9/2004)

Χωριό Λουτρό Ελένης, Κορίνθου. Σύγχρονη λουόμενη στα  ιαματικά νερά των επωνομαζόμενων  "Λουτρών της Ελένης"  (7/9/2004)

Η Αθήνα, όπου επίσης ναός του αγίου Λεωνίδη, δικαιολογείται να έχει κάποια έμμεση σχέση με τον πρώιμο αυτόν χριστιανό άγιο, λόγω της κοντινής της απόστασης από την Κόρινθο όσο και για τους λόγους που σημείωσα παραπάνω, σε σχέση και με το ρόλο των Αθηνών στη  διάδοση του Χριστιανισμού, μέσω της διδασκαλίας και εδώ του Αποστόλου Παύλου. Η σύγχιση όμως των πηγών ως προς το πρόσωπο και το βίο του "αγίου"  στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο ναός, εκτιμώ ότι επιτείνει όσα ερωτήματα μου προκάλεσε και ο ναός του "αγίου" Λεωνίδη στη ευρύτερη περιοχή της  Κορίνθου (Λέχαιο). Πολύ περισσότερο μάλιστα που και αυτός ο μεγαλοπρεπής (αν και όχι τόσο, όσο αυτός στο Λέχαιο) ναός καταστράφηκε επίσης. Από την άλλη είναι γνωστή η λατρεία της Μητέρας στην Αθήνα. Η θέση του παλαιοχριστιανικού ναού τού Λεωνίδη στον Ιλισσό, εκτιμώ ότι μπορεί να μας διαφωτίσει για τη συμβολική όσο και την ιστορική του ταυτότητα: αν και ο ναός του Ασκληπιού των Αθηνών βρισκόταν στις υπώρειες της Ακρόπολης, ωστόσο κοντά στον ερειπωμένο  ναό του αγίου έχει ταυτιστεί  ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος και  ο λεγόμενος «Μητρώο των Αγρών», εντοιχισμένος, λέγεται,   στην εκκλησία της  «Παναγίας στην Πέτρα», που γκρεμίστηκε.  Η τοποθεσία είναι κοντά και  στο «εν Άγραις» επίσης  ιερό του Διονύσου στον Ιλισσό, όπου επιτελούσαν, κυρίως γυναίκες, τα «Μικρά" ή "Εν Άγραις" Μυστήρια. Η παρουσία λοιπόν σε αυτό το σημείο του ναού του Λεωνίδη/Λενίδη είναι πιθανό να υποδηλώνει, έμμεσα, τη  σχέση του και εδώ με την Μητέρα-Γη, όχι μόνο λόγω της γειτνίασής του με το « Μητρώο των Αγρών» (και τη μητρική «Παναγία στην Πέτρα») αλλά και με τον Διόνυσο, δεδομένης και της σχέσης της λατρείας του Διόνυσου με αυτήν της θεάς Γης [18].

---

 Αθήνα: ίχνη της βασιλικής του αγίου (ή Επισκόπου) Λεωνίδη  στον Ιλισσό (πηγή: Δημήτριος Ιωάνν. Φάλλης, Ο άγιος Λεωνίδης. Η ταυτότητά του. Ο ναός του στο Κλαψί Ευρυτανίας, Αθήνα 1999, σ. 98)

Σχέδιο της κάτοψης της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του αγίου (ή επισκόπου) Λεωνίδη, στην Αθήνα, στις όχθες του Ιλισσού, από τον βυζαντινολόγο Α. Σωτηρίου  (πηγή: (πηγή: Δημήτριος Ιωάνν. Φάλλης, Ο άγιος Λεωνίδης. Η ταυτότητά του. Ο ναός του στο Κλαψί Ευρυτανίας, Αθήνα 1999, σ. 97)

Τοπογραφικός χάρτης της περιοχής γύρω από την Ακρόπολη (565-1205 μ.Χ.), αναρτημένος στον σταθμό του Μετρό στο Μοναστηράκι (Νοέμβρ. 2013). Στην πάνω δεξιά γωνία σημειώνεται ο ναός του αγ. Λεωνίδη, κοντά στην "Παναγία της Πέτρας"

Το Κλαυσείον/Κλαψί, η τρίτη τοποθεσία όπου μετά από μια πλημμύρα αποκαλύφθηκε τη δεκαετία του 1950 παλαιοχριστιανική βασιλική του 5^ου αι. μ.Χ., αφιερωμένη στον άγιο Λεωνίδη (βεβαιούμενη, κατά τους αρχαιολόγους,  με επιγραφή στο ψηφιδωτό του δαπέδου), είναι ένα μικρό, άσημο (μέχρι την ανακάλυψη της βασιλικής του αγίου Λεωνίδη), ορεινό  χωριό με το όνομα Κλαψί μέσα στην εύφορη και περίκλειστη από βουνά κοιλάδα του ποταμού Καρπενησιώτη. Υποστηρίζεται ωστόσο ότι στο σημερινό Κλαψί (σε λόγια απόδοση ως  Κλαυσείον) υπήρξε η πόλη Κάλλιον στην αρχαιότητα[19]. Άλλοι πάλι υποθέτουν  ότι εδώ ήταν η πρωτεύουσα των Αιτωλών και της Αιτωλικής Συμπολιτείας, επί Ελληνιστικών Χρόνων,  μη ασφαλώς εντοπισμένη ακόμα πόλη Οιχαλία, ενώ πλήθος οικοδομικών και κυρίως κεραμικών ευρημάτων  επιφανείας όσο και αρχαίοι τάφοι πιστοποιούν για την ύπαρξη εδώ αρχαίου οικισμού.

  

Το χωριό Κλαψί Ευρυτανίας

 (πηγή: http://www.evrytania.eu/old_site/D.Potamias/AgiosLeonidis1.htm)

 Το όνομα του χωριού Κλαψί, αποδίδεται αιτιολογικά στον θρήνο («το ατελείωτο κλάμα και το μοιρολόγι»[20]) που πρέπει να έκαναν οι κάτοικοι όταν καταστράφηκε η αρχαία πόλη κατά την επιδρομή των Γαλατών στην Ευρυτανία, το 279 π.Χ. , στην οποία αναφέρεται ο Παυσανίας ή στην κατάληψή του από τους Τούρκους τον 15^ο αι. μ.Χ. Ωστόσο η επιστημονική, ιστορική και αρχαιολογική, έρευνα αποδέχεται μεν ότι στο Κλαψί υπήρξε αρχαίος Αιτωλικός Ευρυτανικός  οικισμός αλλά ότι αυτός δεν ήταν η πόλη Καλλίον ή η Οιχαλία[21].  Ωστόσο πέραν της σχετικά πρόσφατης ανακάλυψης του παλαιοχριστιανικού ναού του, ο Λεωνίδης, σύμφωνα με  τον καταγραμμένο  βίο του,  δεν διαφαίνεται να έχει οποιαδήποτε σχέση με όποια αρχαία ή μεταγενέστερη πόλη ήταν στη θέση του σημερινού χωριού Κλαψί, σε αντίθεση με την Κόρινθο και την περιοχή της Επιδαύρου. 



Κλαψί Ευρυτανίας. Το σωζόμενο δάπεδο της παλαιοχριστιανικής βασιλικής αφιερωμένης στον άγιο Λεωνίδη (πηγή: http://www.evrytania.eu/old_site/D.Potamias/AgiosLeonidis1.htm)



Κλαψί Ευρυτανίας, παλαιοχριστιανική βασιλική αγίου Λεωνίδη, το ψηφιδωτό δάπεδο (πηγή: http://www.evrytania.eu/old_site/D.Potamias/AgiosLeonidis1.htm)

Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα: γιατί άραγε να χτίστηκε ένας τόσο πρώιμος και μεγαλοπρεπής χριστιανικός ναός στη μνήμη του αγίου Λεωνίδη στο Κλαψί, ο οποίος μάλιστα καταστράφηκε (όπως εξάλλου και οι δύο άλλοι, του Λέχαιου και των Αθηνών); Όμως ως προς την υποτιθέμενη σχέση του Λεωνίδη/Λενίδη με τον Ασκληπιό (με βάση τα παραπάνω σύγχρονα εθνογραφικά ευρήματα) υπάρχει εκδοχή του μύθου του Ασκληπιού που τον συνδέει με τη Θεσσαλία και τη Μεσσηνία, όπως και με την Επίδαυρο[22].  Η περιοχή όπου βρίσκεται το Κλαψί συνορεύει με τα όρια της Θεσσαλίας ενώ στις ιστορικές μαρτυρίες  εντοπίζονται σχέσεις της αρχαίας Ευρυτανίας με τη Θεσσαλία, πολύ περισσότερο που η περιοχή όπου το Κλαψί αποτελούσε πέρασμα από τη Θεσσαλία προς τον Κορινθιακό, όπως δηλώνει και η ιστορία με την εισβολή των Γαλατών[23] .  Ίσως λοιπόν και εδώ πίσω από τον Λεωνίδη να κρύβεται ο Ασκληπιός [-Λεωνίδης/Λενίδης],  ως θεράπων ή/και σύνευνος της χθόνιας Μητέρας-Γης [-Ελένης]. Το ίδιο το σύγχρονο όνομα του χωριού «Κλαψί», που αποδίδεται στο θρήνο των ντόπιων γυναικών για τη σφαγή που υπέστησαν από τους Γαλάτες, «το ατελείωτο κλάμα και το μοιρολόγι», μπορεί ίσως να συμβάλει σε αυτή την υπόθεση. Να δηλώνει δηλαδή μια έντονη θρηνητική παράδοση στην εν λόγω περιοχή, φορείς της οποίας είναι κατεξοχήν οι γυναίκες, οι οποίες, κατά τον Παυσανία (μεταγενέστερο κατά τέσσερις αιώνες σχεδόν από τα γεγονότα με τους Γαλάτες), φαίνεται να έλαβαν πολύ ενεργά μέρος στην πολεμική  σύγκρουση  με τους Γαλάτες[24].  Όπως είναι γνωστό, η θρηνητική παράδοση σχετίζεται με τη χθόνια Γη-Μητέρα-Δήμητρα (στην Αττική αποκαλούσαν τους νεκρούς «Δημητρίους») ή την θεά Ελένη, όπως υποστηρίζω[25]. Μήπως λοιπόν υπήρχε και εδώ στην ευρύτερη, απομονωμένη μέσα στα Ευρυτανικά βουνά, περιοχή όπου το αρχαίο πόλισμα και το σημερινό «Κλαψί»  έντονη λατρεία παραδοσιακά, όσο και ιερό της Μητέρας-Γης,  οπότε η  κατά την ύστερη αρχαιότητα παρουσία του Λεωνίδη-Λενίδη με χριστιανικό μανδύα να δικαιολογείται έμμεσα από την ύπαρξη της λατρείας προς αυτήν[26];

Οι γραπτές πηγές δεν διευκρινίζουν σε ποιο από τα λιμάνια της Κορίνθου ήταν το πλοίο όπου επιβίβασαν τους μάρτυρες, τον Λεωνίδη και τις επτά παρθένες, στο ανατολικό (Κεχριές) ή στο Δυτικό (Λέχαιο), ώστε να επιβεβαιωθεί η παράδοση που λέει ότι ξεβράστηκαν τα λείψανα στη Νέα Επίδαυρο, παράδοση που δεν συμπεριλαμβάνεται καν στις γραπτές πηγές ως κατάληξη  των σωμάτων  των μαρτύρων. Ωστόσο, ενώ στη σύγχρονη και στην πρωτο-χριστιανική παράδοση αναφέρεται η παρουσία του αγίου Λεωνίδη-Λενίδη  στην ευρύτερη περιοχή της Τροιζηνίας-Επιδαύρου, δεν υπάρχει κάποιος τόσο αρχαίος και μεγαλοπρεπής ναός του, όπως στις παραπάνω πόλεις, παρά μόνο νεότεροι. Μαρτυρείται όμως  μικρός, αρχαίος ναός του Ασκληπιού στην παραλία της Επιδαύρου[27], δηλαδή εκεί όπου κατά τη σύγχρονη τοπική παράδοση ξεβράστηκε το βαρέλι με τους μαρτυρήσαντες άγιο Λεωνίδη και τις επτά Παρθένες και όπου βρέθηκαν θαμμένα τα οστά τους και έχει χτιστεί ο σημερινός μεγάλος ναός του αγίου Λεωνίδη/Λενίδη, στη Νέα Επίδαυρο (τη στενή σχέση των ιερών του Ασκληπιού με τη χθόνια λατρεία της Γης εκτιμώ ότι ενισχύει και το Ασκληπιείο στο τέμενος του Απόλλωνα στους Δελφούς, ιδρυμένο πίσω από τον "θησαυρό των Αθηναίων" και δίπλα ακριβώς στο "νερό της Γης" την ρέουσα ακόμα πηγή στο σημείο όπου εντοπίζεται η προ-Απολλώνια λατρεία της Μητέρας-Γης στο δελφικό ιερό και κοντά στο "βράχο" της πρώτης μάντισσας, της Σίβυλλας).

 Δελφοί, ιερό Απόλλωνα. εΕμπρός ο "ομφαλός της Γης", πάνω δεξιά ο ΝΔ τοίχος του "Θησαυρού των Αθηναίων" και στο βάθος η θέση του Ασκληπιείου (πριν την πρόσφατη διευθέτηση του χώρου από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Φωκίδος, φωτ. Ελένη Ψυχογιού, Σεπτ. 2011)

Δελφοί, ιερό Απόλλωνα. Ο "βράχος της πρώτης μάντισσας Σίβυλλας . Στο βαθος αριστερά (περίπου) η θέση του Ασκληπιείου (φωτ. Ε.Ψ., Σεπτ. 2011)

Ένα άλλο στοιχείο, βασικό για την προφορική παράδοση περί του αγίου Λεωνίδη στην ευρύτερη περιοχή της Επιδαύρου, σε σημείο που να τον αποκαλούν «γιατρό» και τη μονή του «ιατρείο», είναι οι ιαματικές του ιδιότητες, οι οποίες ωστόσο δεν αναφέρονται στο συναξάρι του βίου του και στις εκκλησιαστικές και μη πηγές για τον Λεωνίδη, παλιές και νεότερες, ενώ είναι περίεργο επίσης το ότι στις σύγχρονες μελέτες  που αφορούν τον άγιο δεν γίνεται αναφορά στη μονή την αφιερωμένη σε αυτόν, την αποκαλούμενη τοπικά και «ιατρείο», μεταξύ Δήμαινας και Νέας Επιδαύρου. Σχετικό και υποστηρικτικό με αυτές τις υποθέσεις  εκτιμώ ότι είναι και το ότι, τουλάχιστον απ’ όσο γνωρίζω, μόνο στην Επίδαυρο, όπου και το περίφημο αρχαίο Ασκληπιείο,  έχουν εντοπιστεί προφορικές παραδόσεις για τον άγιο Λεωνίδη/Λενίδη. 
Ένα άλλο εύρημα που εκτιμώ ως  ενίσχυση της υπόθεσης ότι ο άγιος Λεωνίδης/Λενίδης  μπορεί να είναι χριστιανική επικάλυψη αρχαίου ιερού προσώπου στην υπηρεσία (μυθικός σύνευνος ή ακόλουθος/ιερέας) της Μητέρας –Γης είναι και η λατρεία της Ήρας ως χθόνιας θεότητας  στην ευρύτερη Αργολίδα με κορυφαίο ιερό, «σέβασμα» όλης της Αργολίδας το Ηραίο του Άργους στην  Πρόσυμνα. Ίσως πίσω από τις  «επτά παρθένες» της ακολουθίας του Λεωνίδη-Λενίδη να υπολανθάνει κάποια  μνήμη των περίφημων ιερειών της Ήρας [29].  Στη σύγχρονη πόλη του Άργους  έχουν τη ναϊκή  παρουσία τους και οι  άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη  σε σημαίνον, δια-θρησκειακά όσο και αρχαιολογικά, σημείο.

Άργος, 21/9/2004. Ο άγιος Κωνσταντίνος [και η Ελένη] στεγάζεται στο πρώην οθωμανικό τζαμί της πόλης, που βρίσκεται στη θέση της  αρχαίας αγοράς της πόλης και κάτω από την αρχαία ακρόπολη 

Στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα δεν βρήκα ίχνη της Ελένης/ Αγιαλένης, έστω μέσω κάποιου ναού ή ξωκλησιού αφιερωμένου στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Στη Μιδέα όμως, το τρίτο κατά σειρά ισχυρό πόλισμα μετά τα δύο πρώτα της μυκηναϊκής Αργολίδας,  στην κορυφή του λόφου όπου είναι χτισμένο το σημερινό χωριό  δεσπόζει  η εκκλησία των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, ενώ είναι ορατές οι παλιές σιταροπεζούλες στην πλαγιά του.

Μιδέα Αργολίδος. Στην κορυφή του λόφου ο ενοριακός ναός των  αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (Αύγ. 2004)

Αυτές οι παρατηρήσεις πάνω στα  ευρήματα της λαογραφικής επιτόπιας όσο και της βιβλιογραφικής έρευνας που εκθέτω παραπάνω, κρίνω ότι ενισχύουν την ερευνητική υπόθεση την οποία με οδηγούν όλα αυτά να συγκροτήσω: ότι άλλος είναι ο επίσημος, "κατασκευασμένος" χριστιανικά  "μάρτυρας" άγιος Λεωνίδης  και άλλος ο «γιατρός» άη-Λεωνίδης/Λενίδης της προφορικής παράδοσης στην περιοχή της επιτόπιας έρευνας. Δηλαδή εκτιμώ ότι πίσω από τον "άγιο" Λεωνίδη πρέπει να έγινε προσπάθεια  από την Εκκλησία κατά την Ύστερη Αρχαιότητα να επικαλυφθεί χριστιανικά η ιερή μορφή του θεράποντα Ασκληπιού και η έντονη πίστη και λατρεία προς αυτόν από τα λαϊκά στρώματα -και όχι μόνο. 
Όμως παράλληλα η λαϊκή προφορική παράδοση κρατάει τη μνήμη του ως γιατρού αλλά  ως "Λενίδη".  Το "Λενίδης" εκτιμώ ότι τον αφορά ως ιερό συμβολικό πρόσωπο-θεό ή/και ως πραγματικό πρόσωπο σε ιερατικό ρόλο  συνδεδεμένο μυθικά, συμβολικά και λατρευτικά με την πρωταρχική, αρχέτυπη "γιάτρισσα" Γη-Μητέρα,   μια  από τις συμβολικές όψεις της οποίας φαίνεται να ήταν κατά την Αρχαιότητα η χθόνια θεά Ελένη [-Λένη] που  επικαλύφθηκε χριστιανικά (επίσης κατά την Ύστερη Αρχαιότητα), και ονομαστικά από την ιστορική Αγία Ελένη και έμμεσα από την Παναγία.  Το ότι παρατηρώ σήμερα στο διαδίκτυο  σε κάποιες από τις θρησκευτικές και τοπικές ιστοσελίδες που αφορούν  ή αναφέρονται στον  άγιο Λεωνίδη να τον ονομάζουν πλέον, "σωστότερα", ως "Λεωνίδα" και όχι Λεωνίδη, ενισχύει αυτή την υπόθεση. Δηλαδή είναι ενδεικτικό  για το  πώς μπορεί να γίνονται, συνειδητά ή μη,  από την εγγράμματη ιεραρχία τέτοιες αλλαγές: Λενίδης/Λεωνίδης/Λεωνίδας (κάτι ανάλογο, κατά την γνώμη μου που έχει συμβεί και με το Λενίδι/Λεωνίδι/Λεωνίδιο, την ομώνυμη κωμόπολη). Όμως με αυτή την ελάχιστη και ορθή, εκ πρώτης όψεως, αλλαγή στο όνομα Λεωνίδης  πιθανόν να χαθεί  συντωχρόνω η κατάληξη -ίδης  που, κατά την αντίληψή μου, συνδέει ακόμα ονομαστικά τον Λεωνίδη με τον Λενίδη (και τον τελευταίο με την Ελένη), οπότε θα  χαθεί  και η συμβολική σχέση του ιερού προσώπου του Λενίδη της προφορικής παράδοσης με τον χριστιανό άγιο Λεωνίδη και ό, τι τυχόν  μπορεί να υποκρύπτει θρησκευτικά και ιστορικά αυτή η σχέση.  Κρίνω λοιπόν ότι η  έρευνα αποκαλύπτει πώς η συλλογική μνήμη μπορεί να διατηρεί στη διαχρονία  τα ιερά, θεϊκά  πρόσωπα του χθόνιου γιατρού Ασκληπιού/Λενίδη και της γιάτρισσας-γης-μητέρας-Ελένης αλληλένδετα μεταξύ τους με λανθάνοντα, μη συνειδητό τρόπο στο λαϊκό φαντασιακό  και με χριστιανική επικάλυψη κατά τη λατρεία.   Ταυτόχρονα όμως αναδεικνύεται  και το πόσο περίπλοκο και ευαίσθητο επιστημονικά  είναι το να  "ανασκαφούν" αυτές οι μνήμες και να υποστηριχθεί  βάσιμα ότι υπάρχουν ως τέτοιες[28]. 

 Το πολυσύνθετο θέμα της θρησκείας είναι δύσβατο μεν και ολισθηρό αλλά  συναρπαστικό πεδίο για τον λαογράφο ερευνητή, γιατί συμπυκνώνει αρχέτυπες αναπαραστάσεις και μύθους, επίσης κοινωνικά, συμβολικά, αφηγηματικά, ιστορικά, ψυχολογικά, φιλοσοφικά ζητήματα όσο και στοιχεία που αφορούν την αρχιτεκτονική, τις εικαστικές και τις δραματικές τέχνες και πολλά άλλα. Στη δική μου, λαογραφική έρευνα με ενδιαφέρουν, όχι τόσο οι επίσημες εκκλησιαστικές αλλά οι λαϊκές εκδηλώσεις πίστης και οι σχετικές πεποιθήσεις, οι μαγικο-θρησκευτικές λατρευτικές πρακτικές και συμπεριφορές όσο και οι σχετικές προφορικές και αναπαραστατικές αφηγήσεις στο πλαίσιο του προφορικού κυρίως πολιτισμού και τα τυχόν διαχρονικά πολιτισμικά στοιχεία που μπορεί να μεταφέρουν αυτές οι λατρευτικές συμπεριφορές,  οι αφηγήσεις και οι αναπαραστάσεις ως συλλογική κοινωνική, μυθική και λατρευτική μνήμη. Καίριο σημείο της έρευνάς μου είναι το πώς αυτά τα τυχόν διαχρονικά στοιχεία ―μεταμορφούμενα/μετασχηματιζόμενα, συγκρουσιακά ή μη― αφομοιώνονται στη σύγχρονη ιστορική, κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα και στην επίσημη χριστιανική θρησκεία και λατρεία.  Το ερώτημα είναι:  η σύγχρονη προφορική παράδοση και η λαϊκή λατρεία συνδυαστικά με αρχαιολογικές πηγές όσο και με πηγές μυθολογίας και ιστορίας, μπορούν αμφίδρομα να μας αποκαλύπτουν λανθάνουσες πλευρές της αρχαίας προφορικής παράδοσης και της λαϊκής λατρείας κρυμμένες σε πολιτισμικά στρώματα μέσα στο διαχρονικό παλίμψηστο της συλλογικής μνήμης; (βλ. και το εξαιρετικά ενδιαφέρον, εκτιμώ, βιβλίο ζεύγους  κοινωνικών ψυχολόγων σχετικά με τις αφηγήσεις και τις πρακτικές που αφορούν την κρίση, τη θεραπεία και το μυστήριο στην αγροτική Ελλάδα από επιτόπια έρευνα που πραγματοποίησαν κατά το διάστημα 1957-1962:  Richard Blum και Eva Blum , 1970, The Dangerous Hour. The Lore and Culture of Crisis and Mystery in rural Greece, Chatto and Windus, Λονδίνο και στην ελληνική, Η κακιά ώρα. Μαγεία, Τελετουργίες και Προλήψεις της Ελληνικής Υπαίθρου, μτφρ. Αργυρώ Πατσού-Βελούδου, εκδ. Αρχέτυπο, Αθήνα 2005, ιδιαίτερα σε ό,το αφορά το παρόν κείμενο, σελ. 440 κ.ε).

Φωτογραφικό απόσπασμα από το εισαγωγικό κείμενο  στην έκθεση: "Επέκεινα" στο Μουσείο Κυκλαδικής  Τέχνης,  Αθήνα 11/122014 - /8/2/2015 (επιμέλεια: Νικολ. Σταμπολίδης, Σταυρούλα Οικονόμου). Για αυτές τις μη καταγεγραμμένες λαϊκές δοξασίες και αντιλήψεις υποστηρίζω ότι μπορούν να μας διαφωτίσουν οι ανάλογες  σύγχρονες , μέσα από την εθνογραφική έρευνα, με κριτική και συγκριτική προσέγγιση των ευρημάτων, και δη αυτών που αφορούν το θάνατο.

Τα εθνογραφικά ευρήματα της επιτόπιας έρευνάς μου με κάνουν να εκτιμώ ότι μπορούμε, εμπιστευόμενοι κριτικά  αυτή τη διαχρονική μνήμη και  αν «ξύσουμε» με προσοχή τις επάλληλες και ταυτόχρονα αλληλο-επικαλυπτόμενες στρώσεις αυτού του παλίμψηστου, να επιχειρούμε να αποκαλύψουμε τυχόν κρυμμένα επιτούτου ή λησμονημένα μυστικά του ανθρώπινου πολιτισμού στον ελληνικό χώρο  -και όχι μόνον- και να αφηγηθούμε την ιστορία, θρησκευτική η/και πολιτική, μέσα από άλλη σκοπιά. 

Δημοσιεύματα της γράφουσας σχετικά με την έρευνα για την Ελένη/Αγιαλένη, όπου και βιβλιογραφία σχετικά με τα παραπάνω: 

 Ελένη Ψυχογιού, 1991, «Θυσία ταύρων και νεκρικά έθιμα στ’ Αγρίδια της Ίμβρου», Αρχαιολογία 41, σ. 83-91.
 −, 1993, «Ο κύκλος που δεν έκλεισε ακόμη, εφημ. Το βήμα, 20/6/93, σ. Β4. −, 2001, «Το αλώνι της Αγιαλένης», εφημ. Καθημερινή της Κυριακής, 4/3/, ένθετο Επτά Ημέρες: 32-34.
 −, 2004, «Η εθνοτική ετερότητα ως δήλωση μεταφυσικής παρουσίας στα τελετουργικά τραγούδια: Ελμάζαγας και Ελένη», στο Θανάσης Φωτόπουλος (επιμ.), Arab and Islamic World. History, Culture, Relations with Hellenism (1st International Congress of Oriental and African Studies, Λάμπεια Ηλείας, 19-21 Σεπτ. 2003), Journal of Oriental and African Studies, vol. 13, σ. 233-276. 
−, 2005, «Δέσποινα, Ελένη, Αγιαλένη: Θρησκειοϊστορική προσέγγιση ενός μαγιάτικου πανηγυριού στη Λυκόσουρα Αρκαδίας», ανακοίνωση στο Α΄ Διεθνές Συνέδριο για τον Ελληνικό Πολιτισμό, «Η πανήγυρις: μια διαχρονική ματιά στον κοινωνικό-οικονομικό και πολιτικό της ρόλο», (Σουφλί 16-20 Νοεμβρίου 2005), υπό έκδοση
 −, 2008, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Χθόνια μυθολογία, νεκρικά δρώμενα και μοιρολόγια στη σύγχρονη Ελλάδα, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 24, Αθήνα,
 −, 2008Β, «Συνομιλώντας με τον Δημήτρη Λουκάτο στο λαογραφικό χώρο και χρόνο: το πανηγύρι του “άγιου Κωσταντίνου” [και Ελένης] στον Καραβάδο», στο Ο Δημήτριος Σ. Λουκάτος και η Ελληνική Λαογραφία, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 27, σ. 197-244.
 −, 2009, «Αναζητώντας τα ίχνη της Ελένης στη λαϊκή παράδοση της Άνω Μεσσηνίας», ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών: «Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός» (19-21 Νοεμβρ. 2009), υπό έκδοση. 
−, 2012, «Από το ναό της Αθηνάς στο αλώνι της “Αγιαλένης”: μια διαχρονική διαλογική αφήγηση εγγεγραμμένη στο ιερό τοπίο της Αλίφειρας», ανακοίνωση στο: 3rd CSPS International Conference «Sacred Landscapes in the Peloponnese from Prehistory to Post-Byzantine Times, Σπάρτη, 30 Mαρτ. - 1 Aπριλ. 2012 , υπό έκδοση. 
−, 2013, «Από το “φάντασμα” της Ελένης του Ευριπίδη στη “Λάμια” και τ’ ανάπαλιν: ανιχνεύοντας τη χρήση λαϊκών μύθων στη δραματουργία», στο Λαϊκός πολιτισμός και έντεχνος λόγος (Ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Αθήνα, 8-12 Δεκεμβρίου 2010), επιμέλεια ύλης - επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Βοζίκας, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 30, τ. Β΄, Αθήνα 2013, σ. 657-679. 
―, χ.χ., «Το πεδίο της επιτόπιας έρευνας ως ταξίδι στο χώρο, το χρόνο και το λόγο: η περίπτωση ενός μαγιάτικου πανηγυριού στη Λυκόσουρα Αρκαδίας», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών 30-31, υπό έκδοση

---

[1] Για την τελετουργία των «Εννιάμερων» μνημόσυνων για τους νεκρούς, βλ. Ελένη Ψυχογιού,  «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης. Χθόνια μυθολογία, νεκρικά δρώμενα και μοιρολόγια στη σύγχρονη Ελλάδα, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα 2008, σ. … Σημειώνω επίσης ότι ο άγιος Λεωνίδης εορτάζεται από την Εκκλησία στις 16 Απριλίου, εποχή όπου τοποθετείται, με βάση τις χριστιανικές πηγές,  το μαρτύριό του στην Κόρινθο (βλ. Φάλης 1999, σ. 24).

[2] Εκτός βέβαια από την τυχόν  ναυτιλιακή γνώση των ντόπιων ότι τα θαλάσσια ρεύματα ακολουθούν αυτή τη διαδρομή στον Σαρωνικό και τον Αργολικό κόλπο και παρασύρουν πλεούμενα και λογής-λογής αντικείμενα  από την Κόρινθο προς την Επίδαυρο.

[3] Βλ. π. χ. τον μάντη Έλενο,   αδελφό της Ανδρομάχης, στην Τροία, όπου βεβαίως "κατοικούσε"  (μάλλον ως θεά) και η Ελένη. Βλ Για την Ελένη, τις  μυστηριακές γιορτές Ελένεια και τους Διόσκουρους, βλ. μεταξύ άλλων και Θεόδωρος Γ. Σπυρόπουλος, Λακεδαίμων, τ.1,, σ. 47-56.

[4] Χέρτζφιλντ, Χαμηλάκης  κλπ

[5] Παπαχριστοφόρου (2013)∙ Οικονόμου (2011-2012).

[6] Connerton (1989)∙ Collard (1993)∙ Παπαταξιάρχης (1998)

[7] Ong (1997).

[8] Βλ.Π.Θέμελης,  Η Αρχαία Μεσσήνη, ΥΠΠΟ, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Αναστηλώσεων, Αθήνα  1999.

[9] Βλ. Π. Θέμελης , ό.π..

[10] Βλ. Ε. Ψυχογι ού 2012 και χ.χ.

[11] Βλ. Sinn για Ολυμπία, κλπ

[12] Βλ. google, για Μπεντένι, Μπάφι. 

[13] Βλ. Δίδυμοι

[14] Αμπόδεμα: μαγικός κατάδεσμος και επωδή με τα οποία μπορεί κάποιος, μάλιστα δε κρυφά κατά την τελετουργία του γάμου, να προκαλέσει ανικανότητα για στύση στους άνδρες.

[15] Βλ. την ανάρτηση "Στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και οι ως "δίδυμοι" άγιοι" σε αυτό εδώ το ιστολόγιο. 

[16] (http://arcadia.ceid.upatras.gr/pausanias/place.php?id=102, την 16.11.2014). Ενισχυτικό αυτής της υπόθεσης είναι το  άρθρο http://www.archaiologia.gr/blog/2016/03/28/%CF%84%CE%BF-%CE%BC%CF%85%CE%BA%CE%B7%CE%BD%CE%B1%CF%8A%CE%BA%CF%8C-%CE%B9%CE%B5%CF%81%CF%8C-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%AC%CE%B3%CE%B9%CE%BF-%CE%BA%CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF/ για το μυκηναϊκό ιερό στον Αγιοκωνσταντίνο Μεθάνων, από τους ανασκαφείς. 

[17]Βλ. Θρησκευτική  και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, ό. π., λήμμα «Αβγού, μονή».

[18] Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις, Αττικά, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. Αθήνα 1999, σ. 286. Βλ. επίσης  Μαρία Δαράκη, 1997, Ο Διόνυσος και η Θεά Γη, Δαίδαλος − Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα. Για την Μητέρα στην αρχαία Αθήνα βλ. και Ελένη Ψυχογιού,  2013, «Από το “φάντασμα” της Ελένης του Ευριπίδη στη “Λάμια” και τ’ ανάπαλιν: ανιχνεύοντας τη χρήση λαϊκών μύθων στη δραματουργία», στο Λαϊκός πολιτισμός και έντεχνος λόγος (Ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Αθήνα, 8-12 Δεκεμβρίου 2010), επιμέλεια ύλης - επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Βοζίκας, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 30, τ. Β΄, Αθήνα 2013, σ. 657-679. 

[19] Βλ. Μαρία Παναγιωτοπούλου, «Αρχαιότητες των προϊστορικών και των ιστορικών χρόνων στο νομό Ευρυτανίας», εισήγηση στο 1^ο Παγκόσμιο Συνέδριο Ευρυτάνων: Ευρυτανία, προοπτικές ανάπτυξης,, 14/7/2001, στο site http://www.evrytania.gr/netp/1st_convent/1o_syn_A3.htm (την Παρασκευή, 14/11/2014), όπου και πλούσια σχετική βιβλιογραφία.

[20] Βλ. το site: http://www.evrytania.eu/old_site/D.Potamias/Klapsi.htm (την Παρασκευή, 14/11/2014)

[21] Ό. π. Σημειώνω ότι η τεκμηριωμένη εισήγηση της Μ. Παναγιωτοπούλου δεν ασχολείται  ειδικά με την Ύστερη Αρχαιότητα και δεν  αναφέρεται στον παλαιοχριστιανικό ναό του αγίου Λεωνίδη στο Κλαψί.

[22] Βλ. Νίκος Παπαχατζής, Μυκήνες –  Επίδαυρος – Τίρυνθα – Ναύπλιο – Ηραίο του Άργους –  Άργος – Ασίνη –  Λέρνα –   Τροιζηνία, εκδόσεις Κλειώ, 1978, σελ. 128 (είδος οδοιπορικού,  πολύτιμο για μένα και τεκμηριωτικά της υπόθεσής μου, μια  και οι αρχαιολογικού χώροι που αφορά  ταυτίζονται σχεδόν με το δικό μου οδοιπορικό «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης» στην Αργολίδα). Η ύπαρξη πόλης με το όνομα Οιχαλία, που σχετίζεται με χθόνιες λατρείες και στην Άνω  Μεσσηνία (όπου και λατρεία της Δήμητρας)  όπως και η πρωτεύουσα της αρχαίας Ευρυτανίας, δηλώνει ίσως κάποια σχέση ανάμεσα σε Ευρυτανία και Μεσσηνία ( Βλ. για τα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης στην  Άνω Μεσσηνία, στο Ελένη Ψυχογιού, 2009, «Αναζητώντας τα ίχνη της Ελένης στη λαϊκή παράδοση της Άνω Μεσσηνίας», ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών:  «Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός» (19-21 Νοεμβρ. 2009), υπό έκδοση στην Επετηρίδα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας). Η Λήδα εξάλλου, η μητέρα της Ελένης, καταγόταν από τη γειτονική στην Ευρυτανία, Αιτωλία.

[23] Παναγιωτοπούλου, ό. π.

[24] Φάλης,…

[25] Βλ. και Ψυχογιού…

[26]  Δεν έχω κάνει έρευνα στην περιοχή για την ύπαρξη ενοριακού ή άλλου  ναού αφιερωμένου στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη ομού  ή στην «Αγιαλένη» μόνη.

[27] Παπαχατζής, ό. π.

[28] Την υπόθεση αυτή εκτιμώ ότι ενισχύει και η ύπαρξη μικρού, βυζαντινού ναού του αγίου Λεωνίδη στην παραλία  της Πλάκας  του Λεωνίδιου (Λενίδι κατά τη ντοπιολαλιά, οπότε πιθανόν από τους ντόπιους να αποκαλείται ο άγιος άη-Λενίδης), μερικά χιλιόμετρα νότια από τη Νέα Επίδαυρο, στην ίδια ακτή της ανατολικής Πελοποννήσου. Η τοποθεσία συνδέεται και με το μύθο της Σεμέλης και του Διόνυσου,  όπου θρυλείται ότι αποβιβάστηκε με το Διόνυσο μωρό, διωκόμενη. Υπάρχει μάλιστα η υπόθεση ότι το εκκλησάκι ενδεχομένως να  είναι χτισμένο στη θέση αρχαίου κτίσματος, πιθανόν του «τάφου της Σεμέλης»,  καθώς και  για βακχικές τελετές στην περιοχή κατά την Αρχαιότητα (βλ. http://www.leonidio.gr/leonidio/?p=304). Τη σχέση με την αρχαία λατρεία της Ελένης στην περιοχή, πέρα από τη σχέση του Διόνυσου με τη λατρεία της Μητέρας-Γης [-Ελένης] (βλ.  και Μαρία Δαράκη, 1997, Ο Διόνυσος και η Θεά Γη, Δαίδαλος − Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα) και από τη λατρεία σε  χθόνια γυναικεία θεότητα που υποδηλώνει πιθανόν ο «τάφος της Σεμέλης»,  εκτιμώ ότι υποστηρίζει και η κοντινή μονή της Παναγίας της  Έλωνας, μεγάλο Λακωνικό και Κυνουριακό σέβασμα και προσκύνημα, προσωνυμία που υποστηρίζω ότι παραπέμπει στο όνομα Ελένη (από αδημοσίευτο ημερολόγιο επιτόπιας έρευνας στην περιοχή).

[29] Παπαχαττής, ό. π., σ. 86-94