Στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης. Οι εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και των ως «δίδυμων» αγίων στους ορθόδοξους ναούς: μια ερευνητική υπόθεση (Icons of saints Constantine and Helen and icons of “twins” or “didymi” (Dioskouri) saints in orthodox churches)

 [Οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες από την γράφουσα, Ε. Ψ., κατά την επιτόπια έρευνα, εκτός κι αν αναφέρεται διαφορετικά. 
Η πραγμάτευση της ερευνητικής υπόθεσης στο παρακάτω κείμενο στηρίζει τα τεκμηριωτικά της επιχειρήματα εν πολλοίς στο πλήθος των ναών και των ξωκλησιών των αφιερωμένων στην "Αγιαλένη" και στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη, στη χωροταξική θέση αυτών των ναών και στην επαναλαμβανόμενη συχνότητα της συνδυαστικής τοποθέτησης των εικόνων στους ναούς, που έχουν αποτυπωθεί σε πλήθος φωτογραφιών. Παρόλ’ αυτά, ακόμα και στις ηλεκτρονικές, online δημοσιεύσεις εικόνων, υπάρχουν περιορισμοί. Ως εκ τούτου εδώ περιορίζομαι, το δυνατόν, στην επιλογή και ανάρτηση σχετικών περιπτώσεων δειγματοληπτικά, όσων κρίνω ότι υποστηρίζουν ενδεικτικά και πειστικά τα επιχειρήματά μου.
 Σημειώνω επίσης ότι η περιήγηση και η επιτόπια παρατήρηση στους ναούς, τα παρεκκλήσια, τα κοιμητήρια, τις μονές, τα ξωκλήσια τα αφιερωμένα στην "Αγιαλένη" και στους  αγίους Κ+Ε (όσο και σε άλλους αγίους) και στα πανηγύρια τους, έγινε κυρίως ακολουθώντας τις σχετικές πληροφορίες που μου απέστειλαν οι κατά τόπους ιερείς, ηγούμενοι μονών,  καλόγεροι, μέσω των  Μητροπόλεων, απαντώντας σε ειδικό ερωτηματολόγιο που τους είχα αποστείλει μέσω της Ακαδημίας Αθηνών. Τους ευχαριστώ όλους και από εδώ]. Βλ. και http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg

Χάρτης  με σημειωμένες τις θέσεις της "Αγιαλένης" ή/και  ξωκλησιών των αγίων  Κ+Ε σε μια από τις φάσεις της έρευνας κυρίως στην Πελοπόννησο,  (2002), όπως τις σημείωνα σταδιακά στον υπολογιστή  

 Προλεγόμενα 

 Το πολυσύνθετο θέμα της θρησκείας είναι δύσβατο όσο και συναρπαστικό πεδίο για τον λαογράφο ερευνητή, γιατί συμπυκνώνει αρχέτυπες αναπαραστάσεις και μύθους, επίσης κοινωνικά, συμβολικά, αφηγηματικά, ιστορικά, ψυχολογικά, φιλοσοφικά ζητήματα όσο και στοιχεία που αφορούν την αρχιτεκτονική, τις εικαστικές και τις δραματικές τέχνες και πολλά άλλα. Στη δική μου, λαογραφική έρευνα με ενδιαφέρουν όχι τόσο οι επίσημες εκκλησιαστικές αλλά οι λαϊκές εκδηλώσεις πίστης και οι σχετικές πεποιθήσεις, οι μαγικο-θρησκευτικές λατρευτικές πρακτικές και συμπεριφορές όσο και οι σχετικές προφορικές και αναπαραστατικές αφηγήσεις στο πλαίσιο του προφορικού κυρίως πολιτισμού και τα τυχόν διαχρονικά πολιτισμικά στοιχεία που μπορεί να μεταφέρουν αυτές οι λατρευτικές συμπεριφορές και οι αφηγήσεις ως κοινωνική, μυθική και λατρευτική μνήμη. Καίριο σημείο της έρευνάς μου είναι το πώς αυτά τα τυχόν διαχρονικά στοιχεία ―μεταμορφούμενα/μετασχηματιζόμενα, συγκρουσιακά ή μη― αφομοιώνονται στη σύγχρονη ιστορική, κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα και στην επίσημη χριστιανική θρησκεία και λατρεία. Και, αμφίδρομα, το πόσο αυτά μπορούν να μας διαφωτίσουν για τις αρχαίες, λαϊκές λατρευτικές συμπεριφορές και δράσεις στο πλαίσιο της προφορικότητας, όσα τα αρχαία γραπτά κείμενα και οι άφωνες εικαστικές αναπαραστάσεις δεν μπορούν ίσως να μας αποδώσουν.

 Εισαγωγικά 

 Στο πλαίσιο της έρευνάς μου για την ιερή μορφή της Ελένης/Αγιαλένης στη σύγχρονη λαϊκή πίστη και λατρεία, προκύπτουν ποικίλα εθνογραφικά ευρήματα τα οποία με οδηγούν κριτικά να συγκροτώ συντωχρόνω την ερευνητική μου υπόθεση και να ανιχνεύω τη σχέση της με τον διαχρονικό μύθο και τη λατρεία της Μεγάλης Μητέρας, όπως έχω υποστηρίξει εν πολλοίς και σε άλλα κείμενα . Για κατανόηση του θέματος που θα με απασχολήσει εδώ και από όσους δεν έχουν υπ’ όψιν προηγηθέντα σχετικά δημοσιεύματα, θα αναφερθώ εν ολίγοις στην ερευνητική μου υπόθεση. Ξεκινώντας και από αυτό-αναφορικό ενδιαφέρον όσο και προσωπική εμπειρία, λόγω του βαπτιστικού μου ονόματος, καθώς μελετούσα το θησαυρό των τραγουδιών του αρχείου του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών από όλο τον ελληνικό χώρο και ενώ παράλληλα κατέγραφα με συμμετοχική παρατήρηση τραγούδια και τελετουργίες να επιτελούνται κατά την επιτόπια έρευνα κυρίως στην Πελοπόννησο, παρατήρησα ότι στη νεοελληνική προφορική παράδοση μεταξύ άλλων πολιτισμικών φαινομένων που αφορούν το όνομα Ελένη, υπάρχει ένα ιδιαίτερα μεγάλο πλήθος τραγουδιών που την αφορούν συγκριτικά με άλλα γυναικεία ονόματα . Εκτίμησα ότι τα μυθικά μοτίβα που την αφορούν ως σύγχρονη συμβολική και αφηγηματική δομή σε πολλά από αυτά τα τραγούδια, αναδεικνύουν αυτή την Ελένη ως αμφίσημη, υδροχαρή, σεληνιακή, βλαστική και χθόνια ιερή μορφή του μεταφυσικού, ένα είδος θεάς. Η παρατήρηση αυτή, δεδομένης της σημασίας του ονόματος Ελένη στην αρχαία γραπτή και εικονική παράδοση, με οδήγησε συγκριτικά στο ότι πέραν του ονόματος, τα ίδια σχεδόν μοτίβα συγκροτούν, όχι μόνον αφηγηματικά αλλά και τελετουργικά, το μύθο και της ωραίας Ελένης της αρχαίας ελληνικής γραπτής και εικονικής παράδοσης. Αυτά δηλαδή που, πέραν της απόδοσής της ως θνητής βασίλισσας έχει υποστηριχθεί ότι την αναδεικνύουν και ως βλαστική, χθόνια θεά, ανάλογη με την Περσεφόνη, ως μια από τις συμβολικές όψεις της Γης-Μητέρας : 

.«…Ολόκληρος ο κύκλος που αναφέρεται στα ονόματα της Ελένης και της μητέρας της Λήδας, δεν είναι παρά ανάμνηση των μεγάλων γυναικείων θεοτήτων της γονιμότητας του προελληνικού κόσμου της Λακωνίας. Πολλούς αιώνες προτού χρησιμοποιηθεί από τον Όμηρο η μορφή της Ελένης, είναι η μεγάλη Θεά της βλαστήσεως και της αυξήσεως, η μεγάλη θεά που με άπειρα ονόματα λατρεύτηκε σε όλο τον κόσμο της Μεσογείου και ίσως και της κεντρικής Ευρώπης σαν θεά της ζωής αλλά και του θανάτου. Ακόμα και στα κλασσικά χρόνια συνεχίστηκε η λατρεία της μεγάλης αυτής Μητέρας Θεάς, όπως αποδεικνύουν διάφορα ιερά που σώθηκαν ακόμα και στις ημέρες του Παυσανία…»  (Χρύσανθος Χρήστου, Αρχαία Σπάρτη. Σύντομος οδηγός για την ιστορία, τα μνημεία και το μουσείο της, Σπάρτη 1960, σ. 11-12).

Παρόλο που οι συμβολικές αναλογίες και ταυτίσεις είναι ολισθηρές και επισφαλείς για την τεκμηρίωση σχέσεων ανάμεσα σε πολιτισμικά φαινόμενα που εντάσσονται στη μακρά διάρκεια, θεωρώ πως τα εθνογραφικά ευρήματά μου τεκμηριώνουν διαλεκτικά τα επιχειρήματα που καταθέτω για αυτές τις σχέσεις, στο πλαίσιο μάλιστα πολιτισμικών φαινομένων που εγγράφονται κατεξοχήν στη μακρά διάρκεια, όπως είναι ο θάνατος, η θρηνητική παράδοση και η πίστη στη Μαυρηγή και μάλιστα στους ίδιους περίπου τόπους όπου αυτές οι αντιλήψεις πρωτο-συγκροτήθηκαν. Όσο λοιπόν αφορά την Μαυρηγή-Ελένη, υποστηρίζω, με βάση τοπωνυμικά, αρχαιολογικά, ιστορικά, μυθικά και τελετουργικά συμφραζόμενα και επιχειρήματα, ότι υφίσταται η πολιτισμική δομή που συνδέει έγγεια, παραγωγικά, συμβολικά και αφηγηματικά αυτές τις παράλληλες −και φαίνεται συγχρονικές στη σημερινή ελληνική πραγματικότητα− θρησκευτικές παραδόσεις που αφορούν την Ελένη. 

Ακρόπολη της Αρχαίας Αρκαδικής Αλίφειρας (σήμερα νομός Ηλείας). Αριστερά το ημιϋπαίθριο, ασκεπές ξωκλήσι της "Αγιαλένης" χτισμένο πάνω στα ερείπια του πρόναου της θεάς Αθηνάς (πηγή: Αναστ. Κ. Ορλάνδος, Η αρκαδική Αλίφειρα και τα μνημεία της, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ.58, εν Αθήναις 1067-68, σ. 23)

 Υποσημείωση του Α. Ορλάνδου στην ίδια σελίδα  του βιβλίου του, που δηλώνει την εμμονή των ντόπιων να ανακατασκευάζουν και μάλιστα σε κρίσιμη (και ως προς την πείνα)  ιστορική περίοδο, την "Αγιαλένη"

Σχέδιο με τη θέση της "Αγιαλένης" πάνω στον πρόναο του ναού της Αθηνάς (πηγή:  Α. Ορλάνδος, ό. π., σ. 22 (βλ. και  στη βιβλιογραφία στο τέλος του κειμένου και το  Ε. Ψυχογιού,  2012, «Από το ναό της Αθηνάς στο αλώνι της “Αγιαλένης”...)

Ως τέτοια δομή υποστηρίζω ότι αναδεικνύεται το αγιωνύμιο «Αγιαλένη», που συναντώ ως επαναλαμβανόμενο ιστορικό τοπωνύμιο σε παραγωγικές ιεροτοπίες (αλώνια, αγρούς σιτηρών, μύλους) στο πεδίο της έρευνας (που προκύπτει εν τέλει εξαιρετικά διευρυμένο γεωγραφικά, τουλάχιστον στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου) και πάνω στις οποίες είτε υφίστανται οικοδομικά ίχνη παλαιού ναού, είτε υπάρχουν χριστιανικές εκκλησίες που ιδρύονται από τους πιστούς κατά ένα «λαθραίο» και ως ένα βαθμό παραβατικό τρόπο, στο όνομα «Αγιαλένη». Το εξαιρετικά ενδιαφέρον επιχείρημα για τη σχέση της σύγχρονης Μαυρηγής-Ελένης με την αρχαία αφήγηση για την Μητέρα-Γη εκτιμώ ότι είναι το γεγονός ότι το τοπωνύμιο «Αγιαλένη» ορίζει συνήθως πολλά αρχαία ιερά αφιερωμένα στην Μητέρα-και-κόρη Δήμητρα και γενικότερα σε αρχαίες θηλυκές θεότητες . Οι τόποι καλλιέργειας των δημητριακών δεν είναι εύκολο να αλλάζουν, αφού αυτή εξαρτάται από συγκεκριμένους βιοκλιματικούς και εδαφολογικούς παράγοντες. Η καλλιέργεια των σιτηρών δεν έχει διακοπεί στην προ-βιομηχανική τουλάχιστον εποχή στην Ελλάδα, αφού το ψωμί είναι το βασικό διατροφικό προϊόν, ενώ έχει διαχρονικά κορυφαία συμβολική και οικονομική αξία . Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν οι συγκεκριμένοι τόποι της Αγιαλένης να φιλοξενούσαν δημητριακά και κατά την αρχαιότητα, υπόθεση που υποστηρίζεται αμφίδρομα και από την ίδρυση των ναών της Δήμητρας στους συγκεκριμένους αυτούς τόπους. Μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε ότι η παρουσία της «Αγιαλένης» (ενίοτε και ως Κυραλένης, και η Παναγία άλλωστε αποκαλείται συχνά Κυραπαναγιά) πάνω στα συγκεκριμένα ιερά-σιταρότοπους της Δήμητρας, της προσδίδει ανα-βλαστικά συμβολικά χαρακτηριστικά συνδεδεμένα και με τα σιτηρά, ενώ δηλώνει τη διαχρονική παρουσία κάποιας ιερής Ελένης-Αγιαλένης πάνω σε αυτά τα ιερά όσο και τη στενή τοπική και συμβολική σχέση αυτής της Ελένης-Αγιαλένης με τις μεγάλες αρχαίες θεές που λατρεύονταν εδώ . Παράλληλα με την ανεξάρτητη παρουσία της, η «Αγιαλένη» στη λαϊκή πίστη φαίνεται να ευλαβείται μαζί με /και υπό το όνομα του αγίου Κωνσταντίνου, καθώς συντωχρόνω ταυτίστηκε, φαίνεται, λατρευτικά με τη μητρική και βασιλική μορφή της «αγίας» Ελένης.

 Οι ναοί, τα ξωκλήσια  και οι εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης 

Αρκαδικός Ορχομενός, συνοικισμός Ρούσι Καλπάκι, 6/9/2003. Στο άκρο αριστερά ο λόφος με το ξωκλήσι  του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] που ορίζει το πέρασμα από την κοιλάδα του Ορχομενού στο οροπέδιο της Μαντίνειας. Γύρω του τα χρυσαφένια χωράφια  όπου καλλιεργείται σιτάρι

Αρκαδικός Ορχομενός, συνοικισμός Ρούσι Καλπάκι, 6/9/2003. Ο λόφος με το ξωκλήσι  του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] που είναι και το νεκροταφείο του χωριού.

 Το να υπάρχουν ναοί αφιερωμένοι από κοινού στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο και στην μητέρα του Αυγούστα Ελένη, είναι βεβαίως τυπικό και εύλογο για την Ορθόδοξη Εκκλησία, δεδομένου ότι έχουν κηρυχθεί «Ισαπόστολοι» λόγω του θεσμικού ρόλου τους στην κήρυξη του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και έχουν αγιοποιηθεί. Ωστόσο, συμβολικά, ιστορικά, εθνογραφικά και θρυλικά δεδομένα που αφορούν τα ονόματα, τη βιογραφία των δύο «αγίων» και τον τρόπο που διαδραμάτισαν τον ιστορικό ρόλο τους στην αναγνώριση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας κατά την Ύστερη Αρχαιότητα (κυρίως σε ό, τι αφορά την αυτοκρατορική μητέρα Ελένη), προκαλούν θρησκευτικό και ιστορικό σκεπτικισμό . 

Το ξωκλήσι του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] στην Αλαγονία Μεσσηνίας. Εμπρός παλιό αλώνι. Ο συνομιλητής στην έρευνα, ντόπιος Αντώνης Ψυχογιός (τυχαία συνωνυμία με την γράφουσα!) στέκεται εκεί όπου βρισκόταν το "στριερό", ο στύλος ΄στο κέντρο του αλωνιού, όπου έδεναν τα ζώα (βόδια, άλογα) για το αλώνισμα (21/8/2001) 

Κορινθία, Αρχαία Φενεός. Κάτω ο περιφραγμένος αρχαιολογικός χώρος. Πάνω, στην κορυφή του λόφου, το ξωκλήσι των αγίων Κωνασταντίνου και Ελένης (Αύγ. 2004)

Το ξωκλήσι του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] στην Αλαγονία Μεσσηνίας, εσωτερικό. Ο ναός ιστορημένος σχεδόν αποκλειστικά με κινητές  εικόνες των αγίων Κ+Ε, όπως τις έχουν αναρτήσει οι πιστοί (21/8/2001)

Πάνω και κάτω: καθολικό της παλαιοημερολογίτικης μονής του Αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] στην Καστανιά Μεσσηνίας. Εξωτερική όψη και ο πρόναος με τις εικόνες

 των αγίων Κ+Ε (30/9/2001)

Αν η αφιέρωση εκ μέρους της επίσημης εκκλησίας ναών στους δύο αυτούς αγίους είναι εύλογη, κρίνω ότι είναι περίεργα μεγάλο το πλήθος των ξωκλησιών που οι πιστοί αφιερώνουν στους δύο αυτούς αγίους. Πόσο μάλλον που τα στοιχεία της λαϊκής λατρείας προς αυτούς και ο συνδυασμός των ναών και των δύο ιστορικών «αγίων», Κωνσταντίνου και Ελένης, και κυρίως της «Αγιαλένης» μόνης,  με «σημαίνοντες» αρχαιολογικούς χώρους, όπου δηλαδή έχουν εντοπιστεί ιερά της Δήμητρας (συχνά και με σύγχρονα νεκροταφεία αλλά  και με σιταρότοπους, αλώνια, νερόμυλους), αναδεικνύουν ευρήματα και συσχετισμούς που προσδίδουν στους δύο αυτούς αγίους θρυλικά, βλαστικά, μαντικά, χθόνια, μητρικά (ως προς της αγία Ελένη) και άλλα συμβολικά χαρακτηριστικά, που δεν συνάδουν με τις ιδιότητες των δύο αυτών «αγιοποιηθέντων» ιστορικών προσώπων (βλ. σχετικά τη βιβλιογραφία στο τέλος του κειμένου όσο και τις αναρτήσεις μου σχετικά με την Ελένη/Αγιαλένη σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο και στον psychogiou.blogspot.com).

Δύο όψεις εικόνας με την αναπαράσταση των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης με τον σταυρό, ως Ισαποστόλων  ανάμεσα στο χριστιανικό "πάνθεο" (κινητή εικόνα πάνω στο δυτικό τοίχο του ενοριακού ναού του αγ. Ιωάννη στο Λεβίδι Αρκαδίας, 7/9/2000)

Λεπτομέρεια της παραπάνω εικόνας με τα ονόματα των αφιερωτών: "δαπάνη των εκ Λεβιδίου Ορχομενού Μαντινείας των αγωνισθέντων υπέρ πίστεως και πατρίδος εν Ηπείρω κατά τον πόλεμου του 1887"

Αριστερά εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στον κοιμητηριακό ναό της «Αγιαλένης» στη Μυρτιά Πύργου Ηλείας, ανθοστολισμένη κατά τον πανηγυρικό εσπερινό της παραμονής της γιορτής τους, στις 20/5/ 2000. Δεξιά, λεπτομέρεια της ίδιας εικόνας. Η αγία Ελένη, δεξιά του σταυρού, εικονίζεται ευλογούσα.

Πάνω εικόνα των αγίων Κ+Ε, στο τέμπλο του ενοριακού ναού του αγίου Βασιλείου, στη Μαρίνα Είρας, στη Μεσσηνία. Κάτω, λεπτομέρεια της ίδιας εικόνας. Η αγία Ελένη αριστερά του σταυρού, με βασιλική ερμίνα  στους ώμους και με το πινάκιο με τα καρφιά στο χέρι (Αύγουστος 2000). Η εικόνα μάλλον σε δεύτερη χρήση σε αυτό το ναό (στο ίδιο χωριό μαρτυρείται παλιότερος ναός των δύο αγίων αλλά και  και τοπωνύμιο «Αγιαλένη» (πηγή: Αγησίλαος Τσέλαλης, Ολυμπιακά, και από την προσωπική μου  επιτόπια έρευνα).

 Αριστερά  εικόνα των αγίων Κ+Ε στο τέμπλο του ναού του αγίου Χαραλάμπους στο κάστρο της Κορώνης (Αύγουστος 2001). Η αγία Ελένη τοποθετείται και εδώ αριστερά του σταυρού και κρατάει επίσης το πινάκιο με τα καρφιά. Δεξιά: λεπτομέρεια της ίδιας εικόνας με το στολισμένο με πετράδια μπούστο και το πρόσωπο της «σμιχτοφρύδας» αγίας  Ελένης.

Αρχαία Γλυμπιά Κυνουρίας, Αρκαδία. Η αφιερωματική εικόνα των αγίων Κ+Ε στη ΒΑ γωνία του ξωκλησιού του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης], στη βάση του  κάστρου της αρχαίας ακρόπολης και δίπλα σε νερόμυλο.

Ο άγιος Κωνσταντίνος με στολή Ρωμαίου στρατιώτη (30/8/2003)

Η πιο διαδεδομένη στα λαϊκά αφιερώματα , κινητή εικόνα των αγίων Κ+Ε, αναρτημένη στον κορμό έλατου, ωσεί ¨δενδρίτις". έξω από τον κοιμητηριακό ναό του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]  στην Καστάνιτσα Τσακωνιάς Κυνουρίας (27/9/2003)

 Αρχαία Ήλιδα (Παλιόπολη) Ηλείας, συνοικισμός Καλύβια (Γαλούπι). Ναός αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Η αφιερωματική εικόνα των αγίων στο τέμπλο με κέρινα και μεταλλικά αφιερώματα  (Μάης 2006) 

Σημαντικό κομμάτι της έρευνας αποτελεί, όπως είναι ευνόητο, και η μελέτη της εικονογράφησης των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης σε κινητές ή μη, μεγάλες ή μικρές, καθώς και σε τοιχογραφημένες εικόνες. Μελετώ όμως όχι μόνο αυτές καθαυτές τις εικόνες ως λατρευτικά και ιερά καλλιτεχνικά δημιουργήματα αλλά, όπως με οδήγησε η επιτόπια έρευνα, κυρίως τον τρόπο και τη θέση που αυτές τοποθετούνται στους ορθόδοξους ναούς, αφιερωμένους σε αυτούς ή όχι (στις εκκλησίες, μοναστηριακές, ενοριακές ή κοιμητηριακές, στα παρεκλήσια, στα ξωκλήσια και στα εικονοστάσια), και σε συσχετισμό με ποιες άλλες εικόνες. Όσον αφορά την εικόνα τους, η απεικόνιση των δύο αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης γίνεται μαζί, ως εραλδικού ζεύγους, με τον Τίμιο σταυρό ανάμεσά τους και σπανιότατα καθενός χωριστά. Η ενδυμασία τους απεικονίζεται συνήθως με βυζαντινή αυτοκρατορική μεγαλοπρέπεια, σύμφωνα με τις ιστορικές γνώσεις ή τη φαντασία του εικονογράφου.  Η αγία Ελένη συχνά εικονίζεται να κρατάει ένα πινάκιο με τα καρφιά που είχαν καρφώσει τον Χριστό πάνω στον σταυρό. Υπάρχουν και περιπτώσεις εικόνων όπου ο Κωνσταντίνος φέρει τη στολή Ρωμαίου στρατιωτικού αξιωματούχου, ενώ η Ελένη αρχαιοπρεπή ενδύματα, χιτώνα και ιμάτιο. Η θέση των δύο δίπλα στο σταυρό ποικίλλει, καθώς εναλλάσσονται πότε δεξιά και πότε αριστερά του, εναλλαγή που εκτιμώ ότι μάλλον κάτι θέλει να δηλώσει όταν συμβαίνει, δηλαδή σε ποιον από τους δύο αγίους αποδίδεται το συμβολική βάρος της εικόνας. Το μόνο αυτό βασιλικό «ανδρόγυνο ζευγάρι» στην ορθόδοξη εικονογραφία φαίνεται να δημιουργεί για τους πιστούς, που στην πλειονότητά τους δεν γνωρίζουν την Εκκλησιαστική ιστορία, διαφορετικούς συμβολικούς συνειρμούς από αυτούς που η εικόνα θέλει χριστιανικά και ιστορικά να αναπαραστήσει, όπως έχω διαπιστώσει και κατά την επιτόπια έρευνα. Πολύ περισσότερο που η μητέρα Ελένη απεικονίζεται ενίοτε ως συνομήλικη ή και μικρότερη από τον γιο της Κωνσταντίνο, απεικόνιση που προβάλλει αντίστροφα και τη συγγενική σχέση τους, με αποτέλεσμα μερικοί από τους πιστούς να θεωρούν τον Κωνσταντίνο πατέρα και την Ελένη κόρη του, ή και να τους προσλαμβάνουν ως αδέλφια ή ανδρόγυνο . 

Αριστερά εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο τέμπλο του ενοριακού ναού του αγίου Τρύφωνα, στη Βυτίνα Αρκαδίας (Αύγ. 2000). Οι δύο άγιοι πλαισιώνονται από πυκνά σύννεφα που φωτίζει χρυσή πανσέληνος. Δεξιά, λεπτομέρεια της ίδιας εικόνας. Η αγία Ελένη εικονίζεται νέα, συνομήλικη ή και νεότερη από τον γιο της, με  αρχαιοπρεπή ενδυμασία, χρυσαφί χιτώνα και ροδί ιμάτιο. 

Έτσι στο λαϊκό φαντασιακό οι δύο άγιοι φαίνεται να προβάλλονται όχι ως τα ιστορικά, αυτοκρατορικά πρόσωπα μητέρας και γιού που εγκαθίδρυσαν το Χριστιανισμό αλλά ως το αρχέτυπο "ανδρόγυνο ζεύγος" του μύθου: η αρχέγονη Μητέρα και ο πατέρας/γιος/σύζυγος/εραστής της . Σε αυτό το συμπέρασμα με οδηγεί η «περίεργη», κατά τεκμήριο, λατρευτική πρακτική να αφιερώνουν οι πιστοί τάματα (κοσμήματα, μεταλλικά ομοιώματα ανθρώπων ή μελών ανθρώπινου σώματος, κέρινα ομοιώματα κ. ά.) στις εικόνες των δύο αυτών μη-αγίων «Αγίων». Μη αγίων με την έννοια ότι δεν έχουν «αγιάσει» μέσω μαρτυρίου για την πίστη, ούτε συγκαταλέγονται στους «θαυματουργούς» αγίους. Αντίθετα, πολλές από τις ιστορικές δράσεις τους κάθε άλλο παρά «χριστιανικές» θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν. Ιδιαίτερα τα μεταλλικά τάματα που εικονίζουν εγκύους και παιδιά, δηλώνουν την πίστη των αφιερωτών τους στις ευγονικές και μητρικές ιδιότητες της αγίας Ελένης κυρίως, πίστη που εκτιμώ ότι την συσχετίζει έμμεσα με την Μητέρα Παναγία ή την Μεγάλη Μητέρα γενικότερα, και όχι με την παιδοκτόνο, ιστορική αυτοκρατορική μητέρα και Αυγούστα Ελένη.

 Ίσαρι Αρκαδίας, 15/8/2001. 

Εικόνα πάνω στο νότιο τοίχο του ενοριακού ναού, με τα δύο ζεύγη των ως "δίδυμων" αγίων Αναργύρων και Θεοδώρων. μαζί. 

 Στη συνέχεια θα ασχοληθώ με ένα ακόμα «περίεργο» λατρευτικό φαινόμενο σχετικά με την εικόνα των δύο αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που προέκυψε απροσδόκητα κατά την επιτόπια έρευνα Πριν εισέλθω σε αυτό το ερευνητικό ζήτημα, προκειμένου να γίνει περισσότερο κατανοητή η πραγμάτευση της ερευνητικής μου υπόθεσης και των άμεσων ή έμμεσων συμβολικών και αφηγηματικών συσχετισμών που επιχειρώ, θα παραθέσω μερικά στοιχεία σχετικά με την αφιέρωση των εικόνων στους ορθόδοξους ναούς στην Ελλάδα, με βάση την εμπειρία και την παρατήρηση, και κυρίως τις πληροφορίες από τους ιερείς και από τους πιστούς κατά την επιτόπια έρευνα. Η αφιέρωση εικόνων γίνεται κατά κανόνα προς εκπλήρωση τάματος για κάποια παράκληση, κυρίως υπέρ υγείας ή για άλλα προσωπικά, οικογενειακά ή συλλογικά ζητήματα όσο και προς εκδήλωση ευχαριστίας και στη μνήμη εκλιπόντων. Η επιλογή του αγίου που απεικονίζεται στις αφιερωνόμενες εικόνες αφορά άλλοτε τον άγιο προς τον οποίο έχει γίνει το τάμα, άλλοτε το όνομα που φέρει ο αφιερωτής, άλλοτε το όνομα που φέρει το μέλος της οικογένειας για το οποίο έχει γίνει το τάμα, ή ο εκλιπών στη μνήμη του οποίου γίνεται η αφιέρωση, άλλοτε τον πολιούχο άγιο. Κατά παράδοση και στους ενοριακούς ναούς αλλά ιδιαίτερα στα ξωκλήσια, τις αφιερωμένες εικόνες τις τοποθετούν ή τις κρεμάνε οι γυναίκες (οι οποίες και συνήθως τις προσκομίζουν) ό, που και όπως θέλουν, όχι αυθαίρετα βεβαίως, ούτε όμως και με κάποιο δογματικό τυπικό της ορθόδοξης Εκκλησίας αλλά ακολουθώντας κάποια εθιμική λατρευτική μνήμη και παράδοση, λέγοντας -και πράττοντας- ότι: «έτσι πάει». Όταν δε πρόκειται για τοιχογραφίες, επίσης και τότε, όταν δηλαδή γίνονται με δαπάνη αφιερωτών, παραδοσιακά αυτοί ορίζουν όχι μόνο ποιος άγιος θα εικονίζεται αλλά και το σημείο όπου θα ιστορηθεί η τοιχογραφία, εκτός βέβαια από τα σημεία που είναι δογματικά καθορισμένα από την Εκκλησία για την εικονική ιστόρηση των ναών. Το ζήτημα της τοποθέτησης των εικόνων από τις γυναίκες φαίνεται μάλιστα να προβληματίζει ορισμένους από τους νεότερους ιερείς, ιδιαίτερα αυτούς που έχουν φοιτήσει σε ιερατικές σχολές. ‘Οπως διαπίστωσα σε σχετικές συζητήσεις μαζί τους κατά την επιτόπια έρευνα (και ενώ δεν γνωρίζουν να μου απαντήσουν γιατί οι πιστοί τοποθετούν με συγκεκριμένους τρόπους τις εικόνες), θεωρούν ότι συχνά καταστρατηγείται η εκκλησιαστική και δογματική τυπικότητα στους ναούς. Ιδιαίτερα  άναρχη θεωρούν οι ιερείς την τοποθέτηση των εικόνων στα ξωκλήσια, όπως υποστηρίζουν, όπου επικρατεί κατά τη γνώμη τους χάος, αφού «καθένας και κυρίως καθεμιά πιστή κάνει ό, τι θέλει, πέρα από το ότι χαλάνε τους σοβάδες με τα καρφιά που μπήγουν ό, που να ‘ναι» . Όταν η αφιέρωση αφορά την ίδρυση ξωκλησιού ή παρεκλησιού, κατά κανόνα για λόγους ανάλογους με αυτούς που αφορούν και τη δωρεά εικόνων αλλά περισσότερο δραματικούς, τον άγιο στον οποίο θα γίνει η αφιέρωση και τη θέση του ναού την ορίζει συνήθως ο αφιερωτής, ο οποίος συχνά δωρίζει και το οικόπεδο, Η επιλογή του άγιου αφορά, όπως και στις εικόνες, είτε το όνομα του αφιερωτή ή κάποιου μέλους της οικογένειάς του, ζωντανού ή θανόντος, ενός ή περισσότερων. Πέραν αυτών η αφιέρωση ναού μπορεί επίσης να γίνει σε κάποιον άγιο που ονειρεύτηκε ο χορηγός και του υπέδειξε να χτίσει την εκκλησία, είτε προσωπικά ο ίδιος ο ονειρευόμενος και η οικογένειά του ή συλλογικά η κοινότητα. Ξωκλήσια ιδρύονται επίσης ως «τόποι μνήμης» σε ανάμνηση κάποιου δραματικού προσωπικού ή οικογενειακού γεγονότος, δυσάρεστου ή ευχάριστου, αλλά και κάποιου συλλογικού ιστορικού γεγονότος, τραυματικού ή θριαμβικού (νικηφόρα μάχη, απελευθέρωση, καταστροφές, σφαγές κ.λπ.). 

Στάδιο Τεγέας, Αρκαδία, Αύγ. 2003. Αριστερά ταμπέλα της αρχαιολογικής υπηρεσίας που αναγράφει "προϊστορικός οικισμός". Δεξιά εικονοστάσι  που δηλώνει το ξωκλήσι του άγιου Κωνσταντίνου [και Ελένης] που βρίσκεται πίσω από τα δέντρα.

Στάδιο Τεγέας, Αρκαδία, Αύγ. 2003. Το ξωκλήσι του άγιου Κωσταντίνου [και Ελένης] πάνω σε χαμηλό λόφο, από ανατολικά. 

Στάδιο Τεγέας, Αρκαδία, Αύγ. 2003. Το ξωκλήσι του άγιου Κωσταντίνου [και Ελένης], εσωτερικό
 (η φωτογραφία τραβηγμένη από την κλειδαρότρυπα της δυτικής πόρτας γιατί ήταν κλειδωμένο)

Στάδιο Τεγέας, Αρκαδία, Αύγ. 2003. Το ξωκλήσι του άγιου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Η κτιτορική επιγραφή πάνω σε αναρτημένο στο δυτικό τοίχου μάρμαρο. Φαίνεται ότι η αφιέρωση στους αγίους Κ+Ε δεν σχετίζεται με τα ονόματα των αφιερωτών. Επίσης η συμβολή των ξενιτεμένων στις ΗΠΑ στην ανακαίνιση του ναού.

Συχνά τα ξωκλήσια ιδρύονται και πάνω σε παλιότερα, των οποίων υπάρχουν λίγα ή περισσότερα, εμφανή ή μη ερείπια, ή υπάρχει στη συλλογική μνήμη το όνομα του άγιου στον οποίο ήταν αφιερωμένα, ως τοπωνύμιο, μνήμη «γραμμένη» άυλα στην δεδομένη ιεροτοπία. Εάν ο αφιερωτής-δωρητής (ή η οικογένειά του) παρέχει το οικόπεδο και τα χρήματα για την ανέγερση του ξωκλησιού ή του παρεκλησιού, δεν απαιτείται παρά μόνο η συνεννόηση με τον τοπικό ιερέα αρχικά και μετά με τον μητροπολίτη. Αφού δοθεί η έγκριση και χτιστεί το ξωκλήσι (ή το παρεκκλήσι) μπορεί να λειτουργηθεί αρχικά (κατά κανόνα στη γιορτή του άγιου που αφιερώνεται) μόνο με το αντιμήνσιο και να εγκαινιαστεί επίσημα από τον Δεσπότη αργότερα. Εάν όμως η ίδρυση αφορά συλλογικά την κοινότητα (κυρίως ενοριακό ναό) και το οικόπεδο είναι επίσης κοινοτικό, προηγείται συνεννόηση και συν-απόφαση και της Κοινότητας. Σύμφωνα με τα παραπάνω, πέραν της συμβολής τους στην ιστορία του Χριστιανισμού, είναι εύλογο να υπάρχουν μέσα στους ναούς πολλές εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης αφιερωμένες από τους πιστούς, αφού το Κωνσταντίνος και το Ελένη είναι δημοφιλέστατα βαπτιστικά ονόματα, αρσενικά και θηλυκά το πρώτο, μόνον θηλυκά το δεύτερο. Παρ’ όλ’ αυτά είναι κατά την αντίληψή μου υπερβολική και «περίεργη» η λατρευτική πρακτική που παρατηρείται όχι σπάνια, και μάλιστα σε συγκεκριμένες περιοχές, όπως π. χ. η Γορτυνία: η παρουσία της εικόνας τους πάνω σε τέμπλα ή η πολλαπλή μέσα στον ίδιο ναό σε μεγάλες τοιχογραφίες και ταυτόχρονα πάνω στο τέμπλο, μαζί με τις δεσποτικές όσο και σε άλλες μικρότερες κινητές εικόνες, όταν μάλιστα ο ναός δεν είναι αφιερωμένος στη μνήμη τους. Οι λατρευτικές αυτές πρακτικές φαίνεται να δηλώνουν μιαν ιδιαίτερη, πέραν της τυπικά εκκλησιαστικής, σχέση των πιστών με το ζεύγος των εν λόγω αγίων και να υποστηρίζουν την έμφαση στη συμβολική, χριστιανική και ταυτόχρονα μη χριστιανική, σημασία της εικόνας τους για τους πιστούς, ως ιερού ζεύγους. 

 Εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και «δίδυμων» αγίων

 Άνω μονή Παναγίας Χρυσοπηγής στη Λάμπεια (Δίβρη) Ολυμπίας Ηλείας, Σεπτ. 2000. Μεταβυζαντινό  καθολικό της μονής, που πανηγυρίζει στη Γέννηση της Παναγίας, Τοιχογραφημένη ιστόρηση στη  ΝΔ γωνία του ναού. Οι καβαλάρηδες άγιοι Δημήτριος και  Γεώργιος εικονίζονται μαζί μέσα σε καμαρωτή εσοχή του νότιου τοίχου αντωπά, ωσεί "δίδυμοι" με ένα αστέρι ανάμεσα στα κεφάλια των αλόγων τους, σε εμφανή σχέση με την τοιχογραφία των αγίων Κ+Ε, στα δεξιά. Μια από τις πρώτες ανάλογες απεικονίσεις που με υποψίασε σχετικά με την ερευνητική  υπόθεση στο παρόν κείμενο.

Στον ευρύτερο χώρο της ' Ανω μονής Χρυσοπηγής στη Λαμπεία (Δίβρη) Ηλείας, λίγο πάνω από τη μονή, βρίσκεται το σχετικά πρόσφατα (δεκαετία του '50) χτισμένο ξωκλήσι της "Αγιαλένης", πάνω σε προϋπάρχον ομώνυμο τοπωνύμιο και λίγα οικοδομικά ίχνη, στην ευρύτερη τοποθεσία "Παλιοδίβρη", όπου και ο σιτοβολώνας του χωριού. Παρεκκλήσι αφιερωμένο στην "Αγιαλένη υπάρχει επίσης και στην "Κάτω Μονή" Δίβρης (Αυγ. 2000) 

 Ένα άλλο «περίεργο» εθνογραφικό εύρημα που εντόπισα κατά τη σχετική έρευνά μου, συνδεόμενο και με την παραπάνω πληθώρα των εικόνων των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στους ναούς και το οποίο θα με απασχολήσει στη συνέχεια, είναι ο «περίεργος», πλην επίμονος τρόπος που παρατήρησα να τοποθετείται η εικόνα τους (μαζί πάντα, αφού η αγία Ελένη απεικονίζεται σπάνια και παράτυπα μόνη της στους ορθόδοξους ναούς) . Έχω αναφερθεί περιστασιακά και επανειλημμένα σε αυτό το ζήτημα και σε άλλα κείμενά μου, αλλά εδώ θα το πραγματευτώ αποκλειστικά, όπως πιστεύω ότι του αξίζει, σε συνδυασμό πάντα και με τις προηγούμενες επισημάνσεις μου. Αναφέρομαι στην παρατήρηση κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας ότι κατά κανόνα μέσα στους ναούς η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης συνδυάζεται με ζεύγη «δίδυμων» καβαλάρηδων ή πεζών αγίων, όχι πάντοτε των ίδιων, αρκεί να είναι ωσεί «δίδυμοι»: άγιοι Θεόδωροι, άγιοι Ανάργυροι, άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος, άγιοι Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ, άγιοι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος αλλά και άλλοι, σε συνδυασμούς φαινομενικά άσχετους, επίσης. Ο εικονικός αυτός συνδυασμός (εικόνα αγίων Κ. και Ε. συν «δίδυμοι» άγιοι), εκκλησιαστικά είναι μη τυπικός, αλλά παρατηρείται τόσο επίμονα κατά την έρευνα, που αποκτά τυπικά χαρακτηριστικά και επιβάλλει στον ερευνητή να εξετάσει μήπως θέλει κάτι να αφηγηθεί. Η τοποθέτηση δε αυτών των εικόνων σε τέτοιους συνδυασμούς και στα οδικά όσο και στα σπιτικά εικονοστάσια, εκτιμώ ότι υποδηλώνει μια «κατά παράδοση», λαϊκή λατρευτική και συμβολική μνήμη όσο και πρακτική «έξη» που αφορά το ζεύγος των δύο αυτών αγίων, παράλληλα με τη χριστιανική και εκκλησιαστική τους ιστορία και αξία.

Ανδρώνι Ολυμπίας Ηλείας. Πάνω και κάτω: Πάνω, ο ενοριακός ναός των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και κάτω ο βυζαντινός, κοιμητηριακός των ως "δίδυμων" αγίων Αναργύρων  (15/7/2007)

 Ανδρώνι Ολυμπίας Ηλείας. Βυζαντινός κοιμητηριακός ναός των ως "δίδυμων" αγίων Αναργύρων, ιστορημένος με τοιχογραφίες. Η  αφιερωματική τοιχογραφία των δύο αγίων με μια κινητή εικόνα των αγίων Κ+Ε τοποθετημένη στη βάση της, αριστερά (15/7/2007)

Είναι σημαντικό να σημειωθεί εδώ ότι κάποιοι από τους «συνδυασμούς» που παρατηρούνται με τις συνθέσεις των εικόνων («δίδυμοι» + Κ. και Ε.), μερικές φορές παρατηρούνται και σε συνδυασμούς ναών στα χωριά και τις πόλεις. Να έχουμε δηλαδή ενοριακό ναό αφιερωμένο στους αγίους και στον ίδιο οικισμό ή την ευρύτερη περιφέρειά του, ο κοιμητηριακός ναός ή κάποιο παρεκκλήσι, ενίοτε και μονές, να αφιερώνονται σε «δίδυμους» αγίους (Θεοδώρους, Ταξιάρχες, Αναργύρους) ή και τ’ ανάπαλιν (π.χ. στην Ανδραβίδα, Αντρώνι). Το, ευνόητο, ότι αυτοί οι συνδυασμοί ναών δεν περιλαμβάνουν και ναό με τους αγίους Γεώργιο και Δημήτριο, αφού οι άγιοι δεν έχουν κοινούς ναούς, αποτελεί εξαίρεση που κρίνω ότι υποδηλώνει ότι ο «δίδυμος» εικονικός συνδυασμός των δύο αυτών αγίων ενέχει μη χριστιανική συμβολική σημασία (Για τη λατρεία της Ελένης, τη μυστηριακή γιορτή Ελένεια όσο και για τους Διόσκουρους, βλ. ενδεικτικά:  Χρύσανθος Χρήστου, Αρχαία Σπάρτη. Σύντομος οδηγός για την ιστορία, τα μνημεία και το μουσείο της, Σπάρτη 1960, Linda Lee Clader,  1976, Helen. The Evolution from Divine to Heroic in Greek Epic Tradition, Lugduni Batatorium E. J. Brill MCMLXXVI.. Θεόδωρος Σπυρόπουλος, Λακεδαίμων, τ. Ι, Ινστιτούτο Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2013, σ. 47-56).
Οι μόνοι ωσάν «δίδυμοι» άγιοι που μπορεί να εξηγηθούν χριστιανικά να τοποθετούνται δίπλα στις εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης είναι αυτές των αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, επειδή θεωρούνται αμφότερα τα ζεύγη τους ως οι στυλοβάτες του Χριστιανισμού: ως μαρτυρικοί Απόστολοι της νέας πίστης οι πρώτοι και ως αγιοποιηθέντες «Ισαπόστολοι» της θεσμικής εδραίωσής του, οι δεύτεροι. 

Μονή αγίου Νικολάου Βαρσών, δυτικόε τοίχος με τοιχογραφία των αγίων Κ+Ε και των αγίων Αποστόλων (2/9/2003)

Ο συγκεκριμένος συνδυασμός εικόνων απαντάται εξάλλου ως δογματικά τυπικός σε τοιχογραφίες κυρίως των καθολικών των μονών, όσο και σε ενοριακούς ναούς. Ωστόσο η λατρευτική επιμονή στο να συνδυάζονται οι εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης με εικόνες διαφορετικών «δίδυμων» αγίων, και μάλιστα να εικονοποιούνται ως «δίδυμοι» άγιοι που δεν έχουν τέτοια σχέση μεταξύ τους, μερικές φορές, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για κινητές εικόνες, εντάσσει και την εικόνα των δύο αγίων Αποστόλων ομού στη συμβολική κατηγορία των «διδύμων» αγίων, όταν βεβαίως συνδυάζονται με την εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης . 

Λεχαινά Ηλείας, ενοριακός ναός αγίου Δημητρίου, ΒΑ γωνία. 

Πάνω: η εικόνα των αγίων Κ+Ε συνδυασμένη με την εικόνα των αγίων Αποστόλων.

Κάτω: Ευρύτερη άποψη του βόρειου τοίχου, όπου η επανάληψη μεγάλης εικόνας των αγίων Κ+Ε κοντά σε αυτές της πάνω φωτογραφίας, εκτιμώ ότι τονίζει τους αγίους Αποστόλους ως "δίδυμους".  (Η φωτογραφία τραβηγμένη πριν από το σεισμό του 2008 και την ανακαίνιση του ναού, μετά τις καταστροφές που υπέστη. Την τελευταία φορά που τον επισκέφθηκα ανακαινισμένο, το καλοκαίρι του 2013, αυτές οι εικόνες είχαν απομακρυνθεί ή δεν είχαν ακόμα επανατοποθετηθεί)

Εικονικοί ιεροί «δίδυμοι» και «τριάδες» στους ορθόδοξους ναούς

Η παρατηρούμενη λατρευτική επιμονή στο να συνδυάζονται από τους αφιερωτές –και όχι μόνο– «δίδυμοι» άγιοι με εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης με οδήγησε στο να αναζητήσω το βίο και κυρίως τις κοινές ιδιότητες των φερόμενων ως «δίδυμων» αγίων και κατ’ επέκταση το ποια μπορεί να είναι στο λαϊκό φαντασιακό η συμβολική, αφηγηματική και λατρευτική σχέση τους με το αυτοκρατορικό ζεύγος των αγίων:

Άγιοι Θεόδωροι

Βαλτεσινίκο Αρκαδίας. Ναός αγίων Θεοδώρων, το τέμπλο. Οι εικόνες των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και των ως "δίδυμων" καβαλάρηδων αγίων Θεοδώρων δίπλα-δίπλα ενώ οι πιστοί έχουν αφιερώσει και τοποθετήσει εικόνες και άλλων ως "δίδυμων" αγίων (Αναργύρων, Ταξιαρχών) στη βάση τους (Σεπτ. 2003)

Πύργος Λεύκρου Μεσσηνίας. Ναός "Πάνω Παναγίτσας". Τοιχογραφία στο βόρειο τοίχο με τι;ς εικόνες των αγίων Κ+Ε και των ως "δίδυμων" καβαλάρηδων αγίων Θεοδώρων, δίπλα-δίπλα (30/8/2003)

Προάστειο Αβίας Μεσσηνίας. Μεταβυζαντινός ναός αγίου Νικολάου. Τοιχογραφία στο νότιο τοίχο με τι;ς εικόνες των αγίων Κ+Ε και των ως "δίδυμων" καβαλάρηδων αγίων Θεοδώρων, δίπλα-δίπλα (30/8/2003)

 Οι άγιοι Θεόδωροι, ο Στρατηλάτης και ο Τήρων, είναι άγιοι στρατιωτικοί και καβαλάρηδες . Αν και χωρίζουν τους βίους τους αιώνες, απεικονίζονται μαζί, κατά όχι επαρκώς εξηγούμενο τρόπο, ως «δίδυμοι», και μάλιστα σχεδόν ωσάν τα σώματα και τα άλογά τους να είναι ταυτισμένα με τρόπο που αν δεν ξεχώριζαν τα δύο κεφάλια τους, να είναι σαν μία μορφή. Εκτός από το στρατιωτικό χαρακτήρα τους ως Ρωμαίων στρατιωτών (νεοσύλλεκτος [τήρων] στρατιώτης ο ένας, στρατηλάτης ο άλλος), εορτάζονται κατά το πρώτο Σάββατο της Μεγάλης Σαρακοστής, το κατεξοχήν «ψυχοσάββατο» που τιμώνται οι ψυχές συλλογικά, επομένως φέρουν και χθόνιο συμβολισμό, ενώ συνδέονται και με την ονειρομαντεία . Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί εδώ το ότι στην Είρα της Μεσσηνίας ανήμερα των αγίων Θεοδώρων δεν αναφέρονται απλώς σε «Ψυχοσάββατο» που περιλαμβάνει σε όλο τον ελλαδικό χώρο επίσκεψη στους τάφους και προσφορά ψωμιών και κόλλυβων αλλά το σχετικό έθιμο το ονομάζουν της «Μανίτσας». Τελετουργία νεκρολατρική, με χθόνιο συμβολισμό, που περιλαμβάνει επίσης προσφορά ψωμιών και κόλλυβων και ανακάλημα των νεκρών, καθώς και μαντικά δρώμενα. Στο όνομα του έθιμου επιλεκτικά ως «Μανίτσα» (=γιαγιά), αν και ανακαλούνται όλοι οι νεκροί πρόγονοι κατά το «ανακάλημα», κατά την κρίση μου κρύβονται συμβολισμοί που παραπέμπουν στη χθόνια Μητέρα, τη «γριά» Μαυρηγή-Ελένη, κρίση που ενισχύεται πιστεύω αμφίδρομα από το ότι η «Μανίτσα» τελείται κατά το ψυχοσάββατο των ως «δίδυμων» καβαλάρηδων αγίων Θεοδώρων. 
Συσχετισμό των αγίων Θεοδώρων με τους Διόσκουρους κάνει ο ιστορικός Γεώργιος Παπανδρέου, στο βιβλίο του Ιστορία των Σκουπίων και της Πάου (Καλαβρύτων), εν Αθήναις 1925: "...[ο τοπικός άρχων της αρχαίας Πάου] Ευφορίων πιθανότατα  ίδρυσε ναόν των Διοσκούρων και αφιέρωσεν την Πάον εις αυτούς ως πολιούχους, αφού τους εφιλοξένησεν. Αρμοζόντως δε και η νυν κοινότης Σκουπίου (ή Πάου) έχει ως έμβλημα τους Διοσκούρους εν συμπλέγματι εφίππους, διότι η αρχαία τέχνη εφίππους ως επί το πλείστον παρίστανεν αυτούς, καθώς περίπου και η χριστιανική τέχνη εφίππους και εν συμπλέγματι ζωγραφεί τους αγίους Θεοδώρους Τήρωνα και Στρατηλάτην..." (βλ. και Κωνσταντίνος Θ. Κυριακόπουλος, Η Πάος (Σκούπι) Καλαβρύτων, Αθήνα 1984, σ. 35). Σημειώνω ότι ο ένας εκ των δύο ενοριακών ναών του ερημωμένου, λόγω κατολισθήσεων,  σήμερα χωριού Σκούπι είναι αφιερωμένος στους αγίους Θεοδώρους, μέσα στον οποίο  -όπως και στον κεντρικό ενοριακό του αγίου Ιωάννη- υπήρχε σε περίοπτη θέση μεγάλη εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.  Η εικόνα διασώθηκε και μεταφέρθηκε στο νέο χωριό Πάος όπου μετοίκισαν και εγκαταστάθηκαν οι κάτοικοι από το Σκούπι, όπου και τοποθετήθηκε με ευλάβεια στο νέο ενοριακό ναό των αγίων Θεοδώρων. 

Τόριζα Λακωνίας. Εικόνες των αγίων Κ+Ε και των καβαλάρηδων αγίων Θεοδώρων δίπλα-δίπλα, στη ΒΑ γωνία ξωκλησιού που είναι  αφιερωμένο και στα δύο αυτά ζεύγη αγίων (10/8/2002)

 Οι άγιοι Ανάργυροι 

Κάμπος Αβίας Μεσσηνίας. Παρεκκλήσι του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Η  αφιερωματική, προσκυνηματική εικόνα των αγίωνΚ+Ε (όπου η αγία Ελένη εικονίζεται να ευλογεί) είναι αναρτημένη δίπλα-δίπλα με αυτή του ως "δίδυμου" ζεύγους των ιατήρων αγίων Αναργύρων (1/9/2001)

Κοσμάς Κυνουρίας, στα σύνορα με τη Λακωνία, κοντά στη μονή της Έλωνας. Ενοριακός ναός των αγίων Αναργύρων. Η αφιερωματική εικόνα των ως "δίδυμων" αγίων Αναργύρων δίπλα-δίπλα με την εικόνα των αγίων Κ+Ε, ενώ στη βάση των εικόνων έχουν αναρτηθεί από τους πιστούς και άλλες εικόνες ως"δίδυμων" αγίων, καθώς και η "τριάδα" του Αγίου Ραφαήλ με τον μοναχό Νικόλαο και την κόρη Ειρήνη (14/8/2002).

Οι άγιοι Ανάργυροι. Είναι πάμπολλες οι περιπτώσεις που οι εικόνες των ως "δίδυμων" και αυτών αγίων, συνδυάζονται με αυτή των αγίων Κ+Ε.  Ο όρος αφορά τουλάχιστον τρία ζεύγη ιαματικών αγίων, με περισσότερο γνωστούς τους αγίους Κοσμά και Δαμιανό) παρουσιάζονται ως αδέλφια και έχουν την ιδιότητα του γιατρού, είναι δηλαδή κατά ένα τρόπο «Σωτήρες» . Το όνομά τους, «Ανάργυροι», αιτιολογείται από το ότι δεν έπαιρναν χρήματα για τις θεραπευτικές τους υπηρεσίες, αφιλοκέρδεια που επιτείνει τα ευεργετικά/θαυματουργά χαρακτηριστικά τους ως «Σωτήρων». Το γεγονός ότι γίνεται επίκληση σε αυτούς στην αρχή των περισσότερων μαγικών επωδών (Άγιοι Ανάργυροι θαματουργοί πρώτοι γιατροί του κόσμου, δωρεάν λάβατε, δωρεάν δώσετε και ημάς…), το περιεχόμενο και η συμβολική ουσία των οποίων κάθε άλλο παρά χριστιανικά μπορεί να θεωρηθούν, κατά την κρίση μου προδίδει προ-χριστιανικούς θεραπευτές/σωτήρες «αγίους» που επενδύθηκαν με χριστιανικό μανδύα. Η σύνδεσή τους με «αγιάσματα», δηλαδή ιαματικές πηγές, και η παρουσία ναών και εικονοστασιών με την εικόνα τους σε ιαματικούς, μαγικούς και ιερούς τόπους που συνδέονται με την «Μαύρη[-γη]» και τις Νεράιδες, ενισχύει πιστεύω  αυτή την υπόθεση .

Συνδυασμός εικόνων των  ως "δίδυμων" αγίων Αναργύρων και άλλων (αγ. Τριάδα;) στο  γυναικωνίτη κοιμητηριακού ναού της Κοίμησης  στην Παλιοπαναγιά Ξηροκαμπίου Λακωνίας, που είναι και οι μοναδικές εικόνες σε αυτό τον γυναικείο χώρο λατρείας (Αύγ..2002)

Λιβαδειά. Δισυπόστατο παρεκκλήσι αγίας Άννης και αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, κάτω από το κάστρο. Η εικόνα των αγίων Κ+Ε πάνω στο τέμπλο και στη δυτική όψη του νότιου πεσσού που στηρίζει τον τρούλο και η εικόνα των αγίων Αναργύρων πάνω στον ίδιο πεσσό (Απριλ. 2002)

Άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος

Λάστα Γορτυνίας, Αρκαδία. Ενοριακός ναός αγίου Γεωργίου. Οι καβαλάρηδες άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος σε μικρή, κινητή εικόνα, μαζί, ως "δίδυμοι" (Αύγ. 2003)

Λαγκάδια Γορτυνίας, Αρκαδία. Ενοριακός ναός Ταξιάρχη. Μεγάλη εικόνα στη ΒΑ γωνία του ναού, όπου οι άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος εικονίζονται μαζί, ως ¨δίδυμοι" (Σεπτ. 2003) 

 Οι άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος, είναι ακόμα πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση σχετικά με το εδώ ζητούμενο. Είναι βεβαίως και αυτοί, αμφότεροι, στρατιωτικοί άγιοι (ο άγιος Δημήτριος έχει και την ιδιότητα του γιατρού, ενώ συνδέεται και με πηγάδι, δηλαδή με χθόνιο σύμβολο) αλλά εκείνο που κατά την αντίληψή μου έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον σχετικά με την ερευνητική μου υπόθεση είναι αφενός το ότι και των δύο τα ονόματα σχετίζονται με τη Μητέρα-Γη (Δημήτρ-ιος, Γεώργ-ιος), αφετέρου το ότι οι γιορτές τους ορίζουν τον αγροτικό χρόνο, χωρίζοντάς τον σε χειμώνα και καλοκαίρι . Ο βίος του αγίου Γεωργίου περιέχει επεισόδια με θαύματα που τον συνδέουν με πηγές, νερά και αρχαίους μύθους δρακοντοκτονίας, ιστορίες που διασώζονται και στην προφορική συλλογική αφήγηση, σε πανελλήνια δημοτικά τραγούδια-Παραλογές . Ο ίδιος Άγιος συνδέεται επίσης με αγωνιστικά και βλαστικά εαρινά έθιμα του Πάσχα και της Πρωτομαγιάς, λόγω και της κινητής ημερομηνίας που εορτάζεται η μνήμη του ).

Καλλιθέα Λακωνίας, ναός Κοίμησης. Στις δύο φωτογραφίες εικονίζονται η ΒΑ (αριστερά) και η ΝΑ γωνία του τέμπλου, όπου οι καβαλάρηδες άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος το πλαισιώνουν εραλδικά (15/8/2002)

 Ενώ οι βίοι των αγίων Δημητρίου και Γεωργίου δεν σχετίζονται, ο τρόπος που τοποθετούνται οι ανεξάρτητες εικόνες τους (ως τοιχογραφίες ή/και φορητές) «κατασκευάζει» επίμονα μέσα στους ναούς τούς δύο αγίους εικονικά ως «δίδυμους» καβαλάρηδες. Τοποθετούνται δηλαδή συνήθως αντωπά, σε εραλδική σχέση: είτε στα δύο άκρα του τέμπλου (πάνω στους βόρειο και νότιο τοίχο, αντίστοιχα, σε γωνία με το τέμπλο ή ενσωματωμένοι μαζί με τις δεσποτικές εικόνες σε αυτό), είτε σε άλλα σημεία του ναού. Πρακτική διαδεδομένη σε όλη την Πελοπόννησο (όπου μπορώ να γνωρίζω με λεπτομέρειες και έχω φωτογραφίσει πάμπολλες τέτοιες εικόνες) στους ναούς, ιδιαίτερα δε στη Λακωνία και στη Μεσσηνία, αλλά συνήθης και σε όλο τον ελληνικό χώρο, απ΄ όσο μπορώ να γνωρίζω. Μερικές φορές δε, η εικόνα τους μιμείται ακόμα και τη «δίδυμη», ταυτισμένη απεικόνιση των αγίων Θεοδώρων, από επίδραση φαίνεται της συγκεκριμένης εικόνας. Αυτή η «δυαδικότητα» των καβαλάρηδων αγίων Δημητρίου και Γεωργίου φαίνεται να αποκτά την κατεξοχήν «δίδυμη» σημασία της μέσα στους ναούς ό, που υπάρχει εικόνα των αγίων Κ. και Ε. (τοιχογραφία ή φορητή, μικρή ή μεγάλη): δίπλα, κολλητά σε αυτή την εικόνα ή στον περιβάλλοντα χώρο της, στενότερο ή ευρύτερο, άμεσα ή έμμεσα, οι διαφορετικές εικόνες των δύο καβαλάρηδων αγίων Γεωργίου και Δημητρίου τοποθετούνται επίμονα και σχεδόν τυπικά κοντά-κοντά η μία στην άλλη, ως «δίδυμοι» (βλ. και την εικόνα από την μονή Χρυσοπηγής Δίβρης, παραπάνω)

Καρύταινα Γορτυνίας, Αρκαδία. Βυζαντινός κοιμητηριακός ναός αγίου  Νικολάου, δυτικός τοίχος. Οι καβαλάρηδες άγιοι Γεώργιος (αριστ.) και Δημήτριος τοιχογραφημένοι εραλδικά, ένθεν και ένθεν της εξόδου προς το νάρθηκα. Στο άκρο αριστερά, δίπλα στον άγιο Γεώργιο,  διακρίνεται η μορφή της αγίας Ελένης από την τοιχογραφία  του ζεύγους, όπου εικονίζονται μαζί (9/9/2003)

Καρύταινα Γορτυνίας, Αρκαδία. Βυζαντινός κοιμητηριακός ναός αγίου  Νικολάου, ΝΑ γωνία του ναού, 'Οπως συμβαίνει σε πολλούς ναούς, μέσα στον ίδιο αυτό ναό, εκτός από την  τοιχογραφία των αγίων Κ+Ε πάνω στο δυτικό τοίχο (βλ. την παραπάνω εικόνα) , υπάρχει και εικόνα των αγίων Κ+Ε πάνω στο τέμπλο (αριστ.), σε εξέχουσα θέση, δίπλα στην αφιερωματική εικόνα του αγίου Νικολάου (9/9/2003

Ανεμόμυλος Μεσσηνίας, ενοριακός ναός αγ. Ιωάννη, βόρειος τοίχος. Και σε πολλές νεότερες ιστορήσεις ναών με τοιχογραφίες επαναλαμβάνεται ο συνδυασμός της εικόνας των αγ. Κ+Ε με αυτές των ως "δίδυμων" καβαλάρηδων αγίων Γεωργίου και Δημητρίου. Εδώ μάλιστα, στ΄ αριστερά των αγίων Κ+Ε έχουν ιστορηθεί και οι ως "δίδυμοι" άγιοι Ανάργυροι (24/8/2001) 

Τόριζα Λακωνίας, Βυζαντινός ναός αγ. Γεωργίου, νότιος τοίχος, απέναντι από την είσοδο στο ναό.  Στασίδι με την προσκυνηματική, "διπλή" εικόνα του καβαλάρη αγίου Γεωργίου, που τον καθιστά ωσεί "δίδυμο" με τον εαυτό του (20/8/2003)

Τόρισα Λακωνίας, ο ίδιος βυζαντινός ναός του αγίου Γεωργίου, νότιος τοίχος. Ακριβώς πίσω από την πλάτη της "διπλής" εικόνας του αγίου Γεωργίου της προηγούμενης φωτογραφίας, βρίσκεται ιστορημένο σε τοιχογραφία το  ζεύγος των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (οπότε η διπλή, ως "δίδυμη" εικόνα του αγ. Γεωργίου φαίνεται να μπήκε επιτούτου σε αυτό το σημείο του ναού και όχι αλλού. 20/8/2002)

Η μονή "στο Αβγό" 

 Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα "δίδυμων" αγίων εν γένει  και κυρίως για την εικονική και συμβολική δυαδικότητα των αγίων Δημητρίου και Γεωργίου και τη σχέση τους με τις εικόνες των αγίων Κ+Ε,  αναφέρω τη μονή «Στο Αβγό», στην Ερμιονίδα της Αργολίδας (βλ. και http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2014/12/traveling-in-east-argolisgreece.html).

Η πρόσοψη της μονής "Αβγό" στο όρος Δίδυμο, στην Ερμιονίδα Αργολίδας, προχωρημένο απόγευμα, αρχές Σεπτέμβρη του 2004.

 Την επισκέφθηκα ολομόναχη, ρωτώντας για να βρω το δρόμο, ένα προχωρημένο απόγευμα του Σεπτέμβρη του 2004, λίγο πριν σκοτεινιάσει. Είχα περιηγηθεί εκείνη την ημέρα και τη Δήμαινα, επίσης τη Νέα και την Αρχαία Επίδαυρο. Η περιήγηση αυτή είχε υπάρξει απροσδόκητα αποκαλυπτική ως προς την έρευνά μου στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης, αποκαλύψεις αναμενόμενες για μένα σε ένα τόσο βεβαρυμένο αρχαιολογικά και ιστορικά τόπο, πλην όχι αυταπόδεικτες . Πολύ, μα πολύ, με είχε προβληματίσει σχετικά ο (άγνωστός μου μέχρι τότε) «γιατρός» άγιος Λεωνίδης  στο μοναστήρι του στη Δήμαινα. Η ιστορία με τις εφτά πιστές κόρες ακολούθους του, ο μεγαλοπρεπής ναός του στη Νέα Επίδαυρο και οι αφηγήσεις των κατοίκων σχετικά με αυτόν: τον αρχαίο ναό της Αρτέμιδας με τις αρχαίες πόρνες-ιέρειες πάνω στον οποίο βρίσκεται το σημερινό μοναστήρι, τις νυχτερινές «επιφάνειες» του χριστιανικού άγιου-γιατρού (δίπλα στο αρχαίο Ασκληπιείο), τις θεραπευτικές του ιδιότητες και τα ευγονικά του θαύματα. 

Λυγουριό Επιδαύρου. 

Πάνω: το εξωτερικό του  ναού του αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος, που οι ντόπιοι όμως αποκαλούν "άγιο Κωνσταντίνο" [και Ελένη], χτισμένος  με αρχαία οικοδομικά υλικά. 

Μέση και κάτω: ο βόρειος τοίχος του ναού, όπου, σε κόγχη,  η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (στην οποία έχουν αφιερωθεί και μεταλλικά τάματα), σαν σε παρεκκλήσι, ωσάν κάποια λατρευτική μνήμη να επέβαλλε τη λατρεία και των δύο αυτών αγίων μέσα στο συγκεκριμένο ναό (Σεπτ. 2οο4)

Μετά, στο Λυγουριό, ήρθε να «δέσει» με τους «Λενιδικούς» προβληματισμούς μου και ο ναός ο χτισμένος εξ ολοκλήρου με αρχαία δομικά υλικά, ο επίσημα μεν αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα, πλην από τους ντόπιους επωνομαζόμενο ως «άγιος Κωνσταντίνος» [και Ελένη] όπως και τους λατρεύουν στο μεγάλο προσκυνητάρι με την εικόνα τους σε κόγχη πάνω στο βόρειο τοίχο του ναού. Ο προβληματισμός απογειώθηκε με το χωριό «Αγία Ελένη» (καθ΄υπόδειξη ενός ντόπιου φύλακα που δούλευε στις ανασκαφές του Ασκληπιείου) που συνορεύει με το αρχαίο θέατρο, πίσω από το λόφο του κοίλου, που έχει και ενοριακό ναό αφιερωμένο στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Περνώντας κατόπιν αυτών από την Τραχειά μέσα στη σιτόεσσα κοιλάδα, μου φαινόντουσαν αυτονόητες οι πολλές διαφημιστικές πινακίδες με τους πηχυαίους τίτλους, «φούρνος», «ψωμί», που προσπερνούσα, καθώς υποπτευόμουν ότι τα «σημάδια» της Μεγάλης Μητέρας εδώ μου είχαν ήδη φανερωθεί. 

Μονή Αβγού, Ερμιονίδα Αργολίδος. Το παρεκκλήσι των αγίων Θεοδώρων, το πρώτο στον εισερχόμενο στο βυζαντινό καθολικό της μονής, με το χτιστό τέμπλο.(Σεπτ. 2004)

Μονή Αυγού, Ερμιονίδα Αργολίδος. Το παρεκκλήσι των αγίων Θεοδώρων. Λεπτομέρεια του βόρειου τμήματος του τέμπλου, όπου πάνω αριστερά από την κόγχη με τη δεσποτική τοιχογραφία της Παναγίας είναι αναρτημένη εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, σε σχέση με την εικόνα των ως "δίδυμων" καβαλάρηδων αγίων Θεοδώρων, πάνω δεξιά  όσο και με την "διπλή" εικόνα  του καβαλάρη αγίου Δημητρίου στη βάση της εικόνα της Παναγίας (Σεπτ. 2004)

Μονή Αβγού, Ερμιονίδα Αργολίδος. Το παρεκκλήσι των αγίων Θεοδώρων, ΒΑ γωνία.  Πάνω στο βόρειο τοίχο οι πιστοί έχουν αφιερώσει πολλαπλές εικόνες του αγίου Δημητρίου (Σεπτ. 2004)

Μονή " Αβγό" η αγία τράπεζα του παρεκκλησιού των αγίων Θεοδώρων (Σεπτ. 2004)

Μετά από αυτές τις αποκαλύψεις και τους προβληματισμούς, αντίκρισα με δέος την απομονωμένη, ιδρυμένη στα σπλάχνα του όρους με τη σημαίνουσα ονομασία «Δίδυμο», μονή, που είναι αφιερωμένη στον καβαλάρη άγιο Δημήτριο. Το σπηλαιώδες καθολικό της όμως είναι δισυπόστατο (δηλαδή «διπλό», «δίδυμο» κατά ένα τρόπο), με παρεκκλήσι αφιερωμένο στους ως «δίδυμους», καβαλάρηδες επίσης, αγίους Θεοδώρους, της εικόνας  οποίων τη σχέση με αυτήν των αγίων Κ+Ε είδαμε και παραπάνω. Οι δύο σπηλαιώδεις ναοί χωρίζονται -και ταυτόχρονα επικοινωνούν- με μια διπλή καμάρα, τα δύο χτιστά, πέτρινα τόξα της οποίας στηρίζονται σε έναν αρχαίο, μαρμάρινο κίονα με ιωνικό κιονόκρανο. Οι τοίχοι του σπηλαιώδους αυτού καθολικού είναι κατάφορτοι από φτηνές, φορητές εικόνες του καβαλάρη αγίου Δημητρίου (λίγες και του αγίου Γεωργίου), που φαίνεται να έχουν προσφερθεί κατά συρροή και να έχουν αναρτηθεί εδώ από τους πιστούς.

Μονή "Αβγό" στην Ερμιονίδα Αργολίδος, καθολικό. Η διπλή, χτισή  καμάρα που χωρίζει (και ταυτόχρονα ενώνει) το παρεκκλήσι των αγίων Θεοδώρων από το ναό του αγίου Δημητρίου που στηρίζετα σε αρχαίο κίονα  με ιωνικό κιονόκρανο (Σεπτ. 2004)

Μονή "Αβγό" στην Ερμιονίδα Αργολίδος, καθολικό αγίου Δημητρίου, το τέμπλο. Εδώ είναι αναρτημένες  εικόνες αγίων ως "δίδυμων" με πρώτους δεξιά, πάνω σε προσκυνητάρι, τους αγίους Αναργύρους (Σεπτ. 2994)

 Μονή "Αβγό" στην Ερμιονίδα Αργολίδος, καθολικό.Λεπτομέρεια της προηγούμενης φωτογραφίας με ως "δίδυμους αγίους Δημήτριο και Θεοδώρους (Σεπτ. 2004).

 Οι πάμπολλες εικόνες του καβαλάρη αγίου Δημητρίου είναι σε αρκετές περιπτώσεις τοποθετημένες σε «δίδυμη», αντωπή διάταξη, καθιστώντας τον ίδιο τον άγιο εικονικά «δίδυμο», ενώ υπάρχουν και πολλές εικόνες των «δίδυμων» αγίων καβαλάρηδων Θεοδώρων (αλλά και των «δίδυμων» αγίων Αναργύρων). Η εικόνα των αγίων Κ. και Ε. είναι επίσης παρούσα και εδώ, υπαινικτικά μεν αλλά σε εξέχουσα θέση (προφανώς τοποθετημένη από τους πιστούς επίσης) πάνω στο τέμπλο του πρώτου στον εισερχόμενο από τους δύο ναούς, δηλαδή στο παρεκκλήσι το αφιερωμένο -στους περισσότερο εμφανείς εδώ εικονικά ως «δίδυμους»- αγίους Θεοδώρους και σε συσχετισμό με την εικόνα τους (αυτά τουλάχιστον όταν επισκέφθηκα τη μονή, αρχές Σεπτέμβρη του 2004). Παρατηρώντας τους «δίδυμους» ναούς, συλλογιζόμουν ποια λατρευτική μνήμη να απηχούν και τι θέλει άραγε να αφηγηθεί η αφιέρωση τόσων «δίδυμων» καβαλάρηδων ιερών μορφών μέσα σε ένα «διπλό» καθολικό, σε μια σπηλαιώδη, χριστιανική μονή επωνομαζόμενη «Αβγό» στα σπλάχνα του όρους «Δίδυμο»; Το παρεκκλήσι των ως "δίδυμων" καβαλάρηδων αγίων Θεοδώρων, έδειχνε να έχει ιδρυθεί εδώ ακριβώς για να τονίσει "το δίδυμο" της αφιέρωσης του ναού όσο και της υπόστασης του καβαλάρη αγίου Δημητρίου, κάτι ανάλογο με τη "διπλή" απεικόνιση του αγίου Γεωργίου στην Τόριζα, στις φωτογραφίες που είδαμε παραπάνω, δηλαδή. Αναπόφευκτα, ήρθαν στο νου μου οι ωότοκοι δίδυμοι Διόσκουροι, αδέλφια της ωότοκης επίσης, Ελένης, και, λόγω της παρουσίας και της αρχαίας κολώνας, η πιθανότητα ύπαρξης εδώ αρχαίου ιερού αφιερωμένου σε αυτούς. Υπέθετα ότι θα έχει σίγουρα επισημανθεί η σχέση των Διόσκουρων με τη μονή από άλλους, περισσότερο ειδικούς, αλλά ήμουν σχεδόν σίγουρη ότι δεν θα είχε γίνει και συσχετισμός της με την Ελένη/Αγιαλένη ειδικότερα.
 Άφησα την έρημη μονή στη μοναξιά της όταν είχε αρχίσει πια να πέφτει το σκοτάδι, όχι χωρίς να με έχει καταλάβει και κάποιος φόβος, ολομόναχη καθώς ήμουν και εγώ μέσα σε αυτό το άγριο τοπίο… 

Αποχαιρετώντας το  "Αβγό" καθώς πέφτει το σούρουπο στη χαράδρα δυτικά της μονής (Σεπτ. 2004)

 Σημειώνω ωστόσο ότι όσον αφορά το «δίδυμο» των αγίων Γεωργίου και Δημητρίου, σε μερικές περιπτώσεις νεότερης εικονογράφησης ή ανακαίνισης ναών η νεωτερικότητα και η εγγραμματοσύνη εξασθενίζει συν τω χρόνω το «habitus» (τη λατρευτική και κοινωνική «έξη») για την τοποθέτηση των εικόνων τους μαζί, όσο και η περισσότερο θεολογική εκπαίδευση των ιερέων στις ιερατικές σχολές που αποτρέπει συχνά την αυθόρμητη, κατά παράδοση, λατρευτική δράση των γυναικών μέσα στους ναούς. Έτσι παύει σιγά-σιγά να παρατηρείται το «δίδυμο» των αγίων Γεωργίου και Δημητρίου συνδυαστικά με την εικόνα των αγίων Κ. και Ε., μια που είναι και το πλέον «χαλαρό» δίδυμο, αφού δεν φέρονται ως αδελφοί αλλά «κατασκευάζονται» εικονικά και συμβολικά ως τέτοιο. Παρατηρώ ενίοτε να τοποθετείται ακόμα μόνον ο ένας (συνήθως ο άγιος Γεώργιος) από τους δύο αγίους, οπότε με τον καιρό γίνεται υπολανθάνουσα ή και ανύπαρκτη η «δίδυμη» συμβολική σχέση τους με την εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. 

Νεοχώρι Κυλλήνης, Ηλείας. Κοιμητηριακός ναός του αγίου Αθανασίου, ΒΑ γωνία. Πάνω στο βόρειο τοίχο ανάμεσα στις άλλες εικόνες που έχουν αφιερωθεί, και μία των αγίων Κ+Ε, με τις εικόνες των αγίων Δημητρίου και Γεωργίου σε εμφανή σχέση, "ως δίδυμων", με αυτήν (11/8/2006) Την τελευταία φορά που τον επισκέφθηκα, Πάσχα του 2014, οι εικόνες είχαν αφαιρεθεί μετά από άσπρισμα του ναού, σβήνονταςέτσι  και τη συγκεκριμένη λατρευτική πρακτική από την τοπική συμβολική μνήμη.

Μιχαήλ και Γαβριήλ

Δρακοβούνι (πρώην Γλόγοβα) Γορτυνίας, Αρκαδία. Παρεκκλήσι αγίου Δημητρίου, το τέμπλο. Εδώ οι δύο Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ που τυπικά ιστορούνται πάνω στα δύο πλαϊνά της ωραίας πύλης βημόθυρα, έχουν ιστορηθεί μαζί πάνω  στο αριστερό βημόθυρο, ως "δίδυμου", ενώ  έχει ιστορηθεί πάνω στο δεξιό βημόθυρο  η εικόνα των αγίων Κ+Ε , μάλλον προκειμένου να υπαινιχθεί κάποιος συμβολικός  συνδυασμός μεταξύ τους (11/9/2003)

 Οι δύο φτερωτοί και στρατιωτικοί άγιοι Ταξιάρχες, Μιχαήλ και Γαβριήλ, των οποίων η εικόνα συνδυάζεται επίσης με αυτή των αγίων Κ. και Ε. στους ναούς, πέραν του στρατιωτικού τους χαρακτήρα, είναι μεν «ουράνιοι» άγγελοι χριστιανικά αλλά ιδιαίτερα ο άγιος Μιχαήλ είναι ψυχοπομπός, αυτός που μεταφέρει τις ψυχές στον κάτω κόσμο (κάτι που τον συνδέει και με τους αγίους Θεοδώρους), και συχνά ταυτίζεται με το Χάρο, σε ένα δυσδιάκριτο, χθόνιο και ουράνιο, συμβολισμό. Στη Μυτιλήνη εξάλλου, στην περίφημη μονή του στο Μανταμάδο, ο Ταξιάρχης Μιχαήλ «χωμάτινος» και μαύρος (αραπέλλι) φέρει κατεξοχήν χθόνια χαρακτηριστικά . 

Αγία Τριάδα 

Κερπινή Γορτυνίας, Αρκαδία. Ενοριακός ναός αγίας Τριάδας, τέμπλο. Η εικόνα των αγίων Κ+Ε δίπλα στην αφιερωματική της αγίας Τριάδας (11/9/2003)

Εικόνες της αγίας Τριάδας και των αγίων Κ+Ε στο  γυναικωνίτη του ενοριακού ναού του αγίου Γεωργίου στην Αλευρού Λακωνίας, που είναι και οι μοναδικές εικόνες σε αυτό τον γυναικείο χώρο λατρείας (16/8/2002)

 Ένα σχετικό ζήτημα ήταν και η διαπίστωση στην έρευνα πεδίου ότι συχνά και η εικόνα με την αγία Τριάδα συνδυάζεται, όπως και οι «δίδυμοι» άγιοι, με την εικόνα των αγίων Κ. και Ε. Αρχικά προσέλαβα το γεγονός τυχαίο, με χριστιανική μόνο σημασία, δεδομένης και της θεμελιακής δογματικής σπουδαιότητας της εικόνας της αγίας Τριάδας για τη χριστιανική θρησκεία. Ωστόσο η επανάληψη του συνδυασμού αυτού, σε σχέση και με τους προαναφερθέντες «δίδυμους» συνδυασμούς, με προβλημάτιζε. Μέχρι που συνειδητοποίησα ότι για τον μη εγγράμματο πιστό (και κυρίως για τις γυναίκες, αφού είναι αυτές που κατά κανόνα προσκομίζουν και τοποθετούν όπως εκείνες μόνο γνωρίζουν τις μικρές φορητές εικόνες στους ναούς αλλά κυρίως στα ξωκλήσια) η εικόνα δεν αναπαριστά παρά «δύο» ανδρικές μορφές μέσα σε σύννεφα, ένα είδος ουράνιων «δίδυμων» δηλαδή, παρόλο που ονοματίζονται ως «αγία Τριάδα». 

Λαγκάδια Γορτυνίας, Αρκαδία. Αριστερά το εσωτερικό του κοιμητηριακού ναού της Αγίας Τριάδας, στην "Πάνω Ρούγα". Δεξιά λεπτομέρεια της ΒΑ γωνίας του τέμπλου,με την αφιερωματική εικόνα της Αγίας Τριάδας, όπου  έχει δημιουργηθεί  ένα είδος παρεκκλησιού με διάφορες αφιερωμένες εικόνες , όπως δηλώνουν και τα καντήλια στο κάτω μέρος (Σεπτ. 2002)

Λαγκάδια Γορτυνίας, Αρκαδία. Κοιμητηριακός ναός αγίας Τριάδας, Αριστερά: η ίδια, ΒΑ γωνία του ναού, όπου η ανασηκωμένη, λευκή  "ποδιά" της μεγάλης εικόνας αποκαλύπτει την Παναγία εν τω μέσω της Αγίας Τριάδας. οπότε σχηματίζεται εικονικά  μια "τριάδα" με δύο ωσάν "δίδυμες" ανδρικές μορφές και μία"κόρη" ανάμεσά τους . Δεξιά: Λεπτομέρεια της κάτω δεξιάς πλευράς της προηγούμενης εικόνας, όπου και δεύτερη εικόνα της αγ. Τριάδας με την Παναγία, ως "τριάδα" . Ανάμεσα στις "τριαδικές", εικονικά ("δίδυμοι"+κόρη, συνειρμικά) η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (Σεπτ. 2003)

Σε αυτό το σκεπτικό με οδήγησε και το γεγονός ότι την εικόνα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, παρόλο που σε αυτήν απεικονίζονται τρεις ανδρικές μορφές, οι άνθρωποι του λαού δεν παύουν να την αποκαλούν «Αγιασωτήρα» ή /και «Σωτηρούλα» (παρασυρμένοι φαίνεται γλωσσικά μεν από το θηλυκό γένος της λέξης «μεταμόρφωση» συμβολικά δε ίσως και από τη θηλυκή προ-χριστιανική σημασία της λέξης «σωτήρας»), και μάλιστα η ονομασία να μην αφορά μόνο την εικόνα αλλά και τους σχετικούς ναούς και τα μοναστήρια . Η επωνομασία «Σωτηρούλα» αναφέρεται σε πρακτική αντίθετη με ό, τι συμβαίνει για την αγία Τριάδα (που η ονομασία παραπέμπει σε θηλυκό αλλά οι πιστοί φαίνεται να «βλέπουν» δίδυμους), αλλά που ωστόσο προβάλλει τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να προσλαμβάνουν οι πιστοί τις εικονικές αναπαραστάσεις στους ναούς και πως τις εντάσσουν σε διαφορετικές από τις χριστιανικές αφηγήσεις. Όταν δε είδα σε ναούς λαϊκές εικόνες της αγίας Τριάδας όπου ανάμεσα στον Πατέρα και τον Υιό εικονίζεται και η Παναγία, τότε, καθώς συνδυάζονται και με αυτή των αγίων Κ. και Ε., και στο πλαίσιο της όλης συμβολικής αφήγησης με τους "δίδυμους" «είδα» και εδώ, με επιφύλαξη ωστόσο, μιαν ιερή «τριάδα» που δεν αφορά μόνον τη χριστιανική αλλά και κάποια άλλη «τριάδα» που μπορεί να σχετίζεται με «δίδυμες» ιερές μορφές (βλ. τις  φωτογραφίες από αγ. Τριάδα στα Λαγκάδια, παραπάνω).

Η "τριάδα" Ραφαήλ-Νικολάου-Ειρήνης

Κορώνη Μεσσηνίας. Μονή Παναγίας "Ελεήστριας" (ή, παλιότερα,  "Ελενίστρας",  κατά τη Γεωργία Ταρσούλη). Τοιχογραφία στο βόρειο τοίχο του καθολικού (Αύγ. 2οοι) 

 Την εικόνα «δίδυμοι»+κόρη ενίσχυσαν και άλλες σχετικές χριστιανικές αναπαραστάσεις που μάλιστα χρονολογούνται στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν. Μια από αυτές είναι ο συνδυασμός των εικόνων των αγίων Κ. και Ε. ενίοτε και με την εικόνα του αγίου Ραφαήλ (του οποίου το νεότερο προσκύνημα ιδρύθηκε σχετικά πρόσφατα στις Θερμές της Λέσβου, το 1963), συνδυασμός άσχετος εκ πρώτης όψεως. Όμως αν λάβουμε υπ’ όψη ότι και η εικόνα του αγίου Ραφαήλ παριστάνει τρεις μορφές (δύο αρσενικές και μια θηλυκή) ωσάν «τριάδα», τον άγιο Ραφαήλ και τον ακόλουθό του μοναχό Νικόλαο ως «δίδυμους» να έχουν ανάμεσά τους τη μικρή κόρη Ειρήνη, ο συσχετισμός γίνεται νομίζω προφανής σημειολογικά. Αυτή η «τριαδική» (κόρη και «δίδυμοι») αναπαράσταση εκτιμώ ότι πρέπει να δικαιολογεί, μεταξύ άλλων, και τη συχνότατη (κατά την αντίληψή μου αδικαιολόγητα εκτεταμένη για τους συγκεκριμένους, κατά ένα τρόπο «νέους», Αγίους όσο θαυματουργοί και αν θεωρούνται) αφιέρωση ναών σε αυτούς όσο κυρίως μικρών αλλά και μεγάλων κινητών εικόνων αλλά και τοιχογραφιών με την εν λόγω «τριάδα», που παρατηρώ στους ναούς.

Γλυμπιά Κυνουρίας. Μονή Παλιοπαναγιάς, καθολικό Κοίμησης, βόρειος τοίχος (20/8/2003)

Λουτράκι Κορίνθου, ναός  Γιάτρισσας (αφιερωμένος στη Γέννηση της Παναγίας). Τοιχογραφίες με τους αγίους Κ+Ε και την ιερή ¨τριάδα"  Ραφαήλ+κόρη Ειρήνη+Νικόλαος (7/9/2004)

Ρέθυμνο, 6.1.2005. Νεκροταφειακός ναός των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης: το τέμπλο με την αφιερωματική εικόνα των δύο αγίων στο άκρο δεξιά και την εικόνα της ιερής "τριάδας" του αγίου Ραφαήλ, του  Νικολάου και της κόρης Ειρήνης στα αριστερά.

 Εξάλλου δεν συνηθίζεται να δίνεται συχνά το όνομα Ραφαήλ ως βαπτιστικό, ώστε να δικαιολογείται και λόγω αυτού η έκταση και η δημοφιλία που έχει λάβει η αφιέρωση εικόνων με αυτή την τριαδική αναπαράσταση στους ναούς. Η θαυματουργή δύναμη του αγίου Ραφαήλ θεωρείται βεβαίως από τους πιστούς μεγάλη, και αυτό θα εξηγούσε και τη διάδοση των εικόνων. Ωστόσο οι γνώσεις μας για το βίο και τα πάθη των εικονιζόμενων δεν οφείλονται σε ιστορικές ή άλλες γραπτές πηγές αλλά, κατά τις μαρτυρίες, κυρίως σε λεπτομερείς σχετικές αφηγήσεις του Αγίου Ραφαήλ κατά τη θαυματουργή επιφάνειά του σε όνειρα πιστών σχετικά πρόσφατα, κατά το 1959 . 

Οι εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και της "τριάδας"  Ραφαήλ-Νικολάου-Ειρήνης (αριστερά)  σε σπιτικό εικονοστάσι (Βόνιτσα Αιτωλοακαρνανίας, Απριλ. 2000)

Κατά την κρίση μου, το ενδιαφέρον σημειολογικά ως προς τις συμβολικές διαστάσεις του φαινόμενου «άγιος Ραφαήλ» είναι το ότι θρυλείται ότι στο λόφο Καρυές όπου ανακαλύφθηκαν «εξ αποκαλύψεως» τα «οστά του αγίου Ραφαήλ» και των άλλων εικονιζόμενων και χτίστηκε η μονή, προϋπήρχε μονή αφιερωμένη στη Γέννηση της Παναγίας. Η συγκεκριμένη χριστιανική γιορτή, που συμπίπτει με τα πρωτοβρόχια και την έναρξη του αγροτικού ετήσιου εθιμικού βλαστικού κύκλου αλλά και του χριστιανικού εκκλησιαστικού εορτολόγιου, σημειολογικά έχει μητροθυγατρικό συμβολισμό, αφού αφορά τη γέννηση άγιας/ιερής κόρης από άγια/ιερή μάνα . Η γιορτή αυτή γειτνιάζει, σχεδόν ταυτίζεται και με τη γιορτή της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού από την Αγία Ελένη κατά την οποία οι γυναίκες κάνουν στους ναούς τελετουργίες σχετικές με τα δημητριακά και το ψωμί . Η παρουσία της Αγιαλένης στα θρακικά νησιά είναι έντονη και συσχετίζεται με τα σιτηρά καθώς και με μετεωρολογικά φαινόμενα, μαντικές και βλαστικές πρακτικές . Δεν γνωρίζω εάν τα ευρήματα των πιστών στο χώρο της εν λόγω μονής εξετάστηκαν από αρμόδιους αρχαιολόγους, ωστόσο με βάση τα παραπάνω εθνογραφικά και συμβολικά δεδομένα, δεν αποκλείεται να υπήρχε εκεί αρχαίο ιερό αφιερωμένο στη Μεγάλη Μητέρα-Γη (βρέθηκε εξάλλου επιτόπου αρχαίο οικοδομικό υλικό, κατά τις μαρτυρίες) ως συμβολική «Τριάδα» (είναι γνωστή εξάλλου η λατρεία των Καβείρων στα θρακικά νησιά, που περιλαμβάνει ιερή Τριάδα) που η πολιτισμική και λατρευτική μνήμη το έβγαλε από τη λήθη με τη μορφή της χριστιανικής «άγιας» τριάδας Ραφαήλ-Ειρήνης-Νικολάου . (Για αντίστοιχες σχέσεις "δίδυμων" αγίων και "τριάδων" που σχετίζονται με την αγία Ελένη με χαρακτηριστικά της Μεγάλης Μητέρας και στη Βουλγαρία και την Θράκη, βλ. Racho Popov, 1996, «Kalendarnite prevaplashteniya na sveta Elena», Balgarska ethnografiya, 3, σ. 71-80)

Αγία Σοφία

Καρνάσι Ανδανίας Μεσσηνίας,  Ενοριακός και κοιμητηριακός Ναός  της Κοίμησης, ιδρυμένος κάτω από τη θέση "Αγιαλένη". Βόρειος τοιχος, όπου αριστερά η τοιχογραφία της αγίας Ελένης, μόνης και δίπλα της  αυτή της αγίας Σοφίας με τις κόρες της (14/8/2993)

 Ένας άλλος συνδυασμός της εικόνας αγίων Κ. και Ε. που απαντάται όχι σπάνια, και σχετίζεται με τα παραπάνω, είναι αυτός με την εικόνα της αγίας Σοφίας με τις τρεις θυγατέρες της, συνδυασμός που επίσης με έβαλε σε σκέψη. Η «αγία του θεού Σοφία» είναι αφηρημένη, φιλοσοφική έννοια στο χριστιανικό δόγμα, που ωστόσο γρήγορα σχετικά εικονοποιήθηκε ως γυναικεία ιερή, και μάλιστα μητρική, μορφή. Ξεφεύγει από το παρόν κείμενο η σχετική συζήτηση, ωστόσο ως προς το εδώ ζητούμενο, έκανα τη λογική μεν στο όλο συμφραζόμενο, αλλά όχι τεκμηριωμένη, σκέψη ότι ο συνδυασμός αυτών των εικόνων δεν μπορεί παρά να οφείλεται στο μητροθυγατρικό συμβολισμό της εικόνας, που παραπέμπει στη «διπλή», μητροθυγατρική θεά Δήμητρα-και-κόρη και περαιτέρω στην μητρική Αγιαλένη. Εξάλλου ο συνδυασμός της εν λόγω εικόνας της αγ. Σοφίας με αυτή της αγ. Άννας με την Παναγία στους ναούς, εκτιμώ πως υποστηρίζει αυτή την κρίση. 

 Η Ελένη και οι Διόσκουροι  του αρχαίου μύθου 

Οι δίδυμοι Διόσκουροι, αδελφοί της Ελένης (αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης (Απριλ. 2009)

 Η Ελένη ως θεά με "κάλαθο" στο κεφάλι, ανάμεσα στους Διόσκουρους. Αρχαιολογικό μουσείο Σπάρτης (Απριλ. 2009)

 Οι παρατηρούμενοι κατά την επιτόπια έρευνα συνδυασμοί Κωνσταντίνος και Ελένη+δίδυμοι δεν βγάζουν νόημα αν τους εντάξουμε στο πλαίσιο των βίων των αγίων που συνδυάζονται από τους πιστούς εικονικά αλλά ούτε στο πλαίσιο της χριστιανικής θρησκείας διαθέτουμε απ’ όσο μπορώ να γνωρίζω κάποια στοιχεία που να δικαιολογούν την επιμονή σε αυτούς τους συνδυασμούς. Ούτε οι ιερείς ήταν σε θέση να μου δώσουν κάποια εξήγηση, θεωρώντας τυχαίο το φαινόμενο, καθώς βέβαια έχουν ο καθένας γνώση των μεμονωμένων τυχόν τέτοιων περιπτώσεων στους ναούς όπου διακονούν και δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν το φαινόμενο στη συχνότητα και την έκταση που το εντοπίζω εγώ στην έρευνά μου. Ωστόσο η επιμονή στη λατρευτική πρακτική να συνδυάζονται έτσι οι εικόνες αυτές από τους πιστούς και μάλιστα από τις γυναίκες, συντηρητικούς φορείς της παράδοσης, δεν μπορεί να είναι τυχαία, συλλογίστηκα, δεδομένης της επιμονής στην εφαρμογή της που παρατηρείται σε τόσους διαφορετικούς τόπους και σε διαφορετικούς χρόνους, αλλά έχει κάτι να μας αφηγηθεί. Όμως η παρατήρηση του επίμονου αυτού συνδυασμού των εικόνων των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης με «δίδυμους» αγίους (ή και με ιερές τριάδες) έγινε απροσδόκητα μεν αλλά όχι τυχαία, καθώς εντάσσεται στο πλαίσιο της έρευνάς μου για την Ελένη/Αγιαλένη. Κατά την κρίση μου, μόνο η πρόσληψη των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. μαζί, ως αρχέτυπου ζεύγους, και η «Αγιαλένη» ως αυτόνομη, προ-χριστιανική ιερή μορφή που επικαλύφθηκε χριστιανικά από την ιστορική αγία Ελένη, όπως την ερμήνευσα παραπάνω, μας επιτρέπει να αναγνώσουμε την «περίεργη» αυτή εικονική αυτή αφήγηση .

Έλασμα από την Αρχαία Ολυμπία, όπου εικονίζεται η  Ελένη με δύο άνδρες (δεν είναι εξακριβωμένο αν πρόκειται για  τους Διόσκουρους, ή για τον απαγωγέα της  Θησέα και τον Πειρίθου, πηγή:  Lexikon Iconographicum Mythologiae Classicae, λήμμα Helene, εικ. αρ. 46)

Πάνω και κάτω: Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης 26.4.2009

 Η ερευνητική μου υπόθεση ότι η Αγιαλένη συμβολικά και λατρευτικά φέρει μνήμες της λατρείας της «ωραίας» επωνομαζόμενης Ελένης του αρχαίου μύθου, μου έφερε αναπόφευκτα στο νου τις γνωστές απεικονίσεις της μαζί με τους Διόσκουρους. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι οι βιογράφοι των «δίδυμων» αγίων Θεοδώρων και Αναργύρων συσχετίζουν τις ιδιότητές τους με αυτές των Διόσκουρων.   Υπέθεσα δηλαδή ότι το «παράλογο» αυτών των λατρευτικών και εικονικών συνδυασμών μπορεί να μην είναι και τόσο παράλογο ή τυχαίο, όσο φαίνεται, αν αποτελεί λανθάνουσα πολιτισμική και θρησκευτική μνήμη των απεικονίσεων, όσο και της λατρείας της Ελένης μαζί με τους Διόσκουρους. Της Ελένης όχι ως κοσμικής άπιστης βασίλισσας αλλά ως θεάς της ζωής και του θανάτου, της γονιμότητας και της βλάστησης, ως μια από τις όψεις της Μητερας-Γης. Παρά το πέρασμα τόσων αιώνων, αν λάβουμε υπόψη τα παραπάνω, θα μπορούσε να είναι δυνατή μια τέτοια ανάγνωση. Να έχει διατηρηθεί δηλαδή αυτή η λατρευτική συμπεριφορά παραδοσιακά, μέσω μιας μη συνειδητής, διαχρονικής λατρευτικής έξης που υπακούει φαίνεται σε ένα άρρητο σήμερα αλλά συγκεκριμένο και απαράβατο τρόπο αφήγησης και απεικόνισης, που έχει καταγραφεί στο λαϊκό φαντασιακό ως ένα είδος habitus, δηλαδή ενσωματισμένη λατρευτική και κοινωνική μνήμη και έξη, σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Μπουρντιέ, ή απλά «γιατί έτσι πάει», όπως εκφράζουν αυτή την πρακτική οι πιστοί.

 Οι τέσσερις πλευρές της  πρωτο- κορινθιακής ληκύθου του Λούβρου που χρονολογείται όχι αργότερα του 7ου αι. πχ.  Ιστορείται  η αρπαγή της Ελένης από τον Θησέα και τον Πειρίθου, ενώ  παραστέκονται οι Διόσκουροι ως ιππείς. Κάτω αριστερά η κεντρική μορφή της Ελένης  εικονίζεται σαν θεϊκό ειδώλιο σε στάση δέησης, παρά σαν θνητή γυναίκα 
(πηγή:  Lexikon Iconographicum Mythologiae Classicae, λήμμα Helene, εικ. αρ. 28)

Το ανάπτυγμα της παράστασης της παραπάνω ληκύθου (πηγή: Jane Harison, Prolegomena to the Stuckly of Greek Religion, Merlin Press, London 1980,σ. 323)

Διόσκουροι και το ιερό ζεύγος Αθηνά και Σάραπις (Μουσείο Μυτιλήνης, από Μ.Τ.)

 Αυτή την υπόθεση υποστηρίζει το ότι οι «δίδυμοι» καβαλάρηδες ή πεζοί άγιοι, όπως είδαμε παραπάνω, φέρουν συμβολικά χαρακτηριστικά των Διόσκουρων: είναι «αδέλφια», στρατιώτες, αθλητές, σωτήρες, γιατροί, έχουν συμβολική σχέση με τον ουρανό, τη γη, τις ψυχές, τη μαντική, το νερό, τον κάτω κόσμο . Επίσης με εικόνες τριάδων, «δίδυμων» και πάλι αγίων μαζί με μια ιερή κόρη. Η προ-χριστιανική θεϊκή υπόσταση της Ελένης ως όψη της Μητέρας-Γης με τον ιερό σύνευνό της φαίνεται να συμβολοποιείται στην εικόνα του ζεύγους των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης με εξέχουσα την ιερή μορφή της και όχι αυτή του αγίου Κωνσταντίνου στο λαϊκό φαντασικό όσο και στο συνδυασμό της με εικόνες ιερών μητροθυγατρικών μορφών. Η συχνή παρουσία ναών Αγιαλένης  με ταυτόχρονη την εμφατική παρουσία της εικόνας των αγίων Κωνσταντίνου και  Ελένης  συνδυασμένης με ως "δίδυμους" αγίους σε ναούς της ίδιας  περιοχής, και μάλιστα έντονα στους νομούς  Λακωνίας , Μεσσηνίας και Αρκαδίας, εκτιμώ ότι ενισχύει αυτή την υπόθεση.

Κωνσταντίνοι Ανδανίας  Μεσσηνίας

Το χωριό Κωνσταντίνοι Ανδανίας, Άνω Μεσσηνία (26/8/2001)

 Ένα από τα ευρήματα κατά την επιτόπια έρευνα στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης ενίσχυσε περαιτέρω αυτή την υπόθεση και εκτιμώ ότι τεκμηριώνει τα επιχειρήματα σχετικά με τη σύνδεση της «Αγιαλένης» και των «δίδυμων» αγίων με την Ελένη του αρχαίου μύθου και τους Διόσκουρους. Πρόκειται για την περίπτωση του χωριού Κωνσταντίνοι στην Άνω Μεσσηνία, στο δήμο Ανδανίας, όπου παρατηρούμε και την τοπωνυμική ιερή παρουσία της «Αγιαλένης» όσο και την αρχαία λατρεία της Δήμητρας .

 Κωνσταντίνοι  Ανδανίας, Άνω Μεσσηνία. Ο ενοριακός και κοιμητηριακός ναός του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης], νότιος τοίχος και κύρια είσοδος (26/8/2001)

Κωνσταντίνοι  Ανδανίας, Άνω Μεσσηνία. Ναός αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Η νότια είσοδος του ναού. Ένθεν και ένθεν της θύρας, στο μέσο περίπου,  φαίνονται οι εντοιχισμέενες αρχαίες επιγραφές από το ιερό της Δήμητρας (26/8/2001)

Κωνσταντίνοι Ανδανίας, Άνω Μεσσηνία. Ναός αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Η δεξιά από τις αρχαίες ενεπίγραφες πέτρες, με τα γράμματα βαλμένα πλαγιαστά, όχι όρθια (26/8/2002)

  Το χωριό είναι πολύ γνωστό στους αρχαιολόγους από τις αρχαίες ιερές επιγραφές οι οποίες παρέχουν οδηγίες για το τελετουργικό και τη συμπεριφορά των πανηγυριστών στο ιερό της Δήμητρας στην αρχαία Ανδανία (που ταυτίζεται με το σημερινό χωριό Πολίχνη, στα πόδια του χωριού Κωνσταντίνοι). Οι επιγραφές είναι σκαλισμένες πάνω σε ογκόλιθους που έχουν εντοιχισθεί ατάκτως στις παραστάδες της νότιας εισόδου του ενοριακού ναού του χωριού Κωνσταντίνοι . Αυτό στο οποίο δεν ήταν σε θέση να δώσουν σημασία οι αρχαιολόγοι (όπως έκανε και ο αείμνηστος Ορλάνδος για την Αγιαλένη στην ακρόπολη της αρχαίας Αλίφειρας, που βρήκε χτισμένη πάνω στον πρόναο του ναού της Αθηνάς και την γκρέμισε ) είναι το ότι ο ναός αυτός είναι αφιερωμένος στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Η προφορική, αιτιολογική για το όνομα του χωριού, παράδοση που μου αφηγήθηκαν οι κάτοικοι, αναφέρεται σε δύο αδέλφια κυνηγούς και βοσκούς χοίρων με το όνομα Κωνσταντίνοι που ίδρυσαν και ονομάτισαν το χωριό, όταν οι χοίροι τούς οδήγησαν σε πηγή νερού που επέτρεψε τη μόνιμη εγκατάστασή τους εκεί . Το όνομα Κωνσταντίνος όμως παραπέμπει έμμεσα στο Ελένη συμβολικά όσο και θρησκευτικά, το ζεύγος των ομώνυμων αδελφών σε «δίδυμους», ενώ οι χοίροι ήταν το ιερό ζώο της Δήμητρας . 

Κωνσταντίνοι Ανδανίας, Άνω Μεσσηνία. Ναός αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης]. Το εσωτερικό του ναού, με την αφιερωματική εικόνα  των αγίων Κ+Ε στο τέμπλο και δύο ακόμα των αγίων πάνω σε δύο προσκυνηματικά στασίδια στο κέντρο του ναού. Στο άκρο δεξιά, φαίνεται μία από τις δύο  μεγάλες εικόνες  των καβαλάρηδων αγίων Δημητρίου και Γεωργίου, πάνω στους νότιο και βόρειο τοίχο του ναού  (26/8/2002) 

Το εσωτερικό του εν λόγω ναού ενίσχυσε για μένα τα σημειολογικά αυτά δεδομένα, με την εικονογραφία του. Εκτός από τις υποχρεωτικές δογματικά Δεσποτικές εικόνες του τέμπλου, ανάμεσα σε αυτές και η αφιερωματική εικόνα των αγίων Κ. και Ε., ο ναός, τουλάχιστον όταν τον επισκέφθηκα το καλοκαίρι του 2001, είχε ελάχιστες εικόνες, με κυρίαρχες στο χώρο δύο μεγάλες προσκυνηματικές των αγίων Κ. και Ε. πάνω σε ξύλινα στασίδια στο κέντρο του και δύο τεράστιες των «δίδυμων» καβαλάρηδων αγίων Γεωγίου και Δημητρίου πάνω στους νότιο και βόρειο τοίχο, σε εμφανή εραλδική σχέση μεταξύ τους αλλά και με αυτές των αγίων Κ. και Ε. (φωτ.). Το γεγονός ότι πολύ κοντά στους Κωνσταντίνους υπάρχει μονή αφιερωμένη στους «δίδυμους» αγίους Ταξιάρχες (όπως και στους αγίους Θεοδώρους στον ίδιο αυτό Δήμο Ανδανίας), ενισχύει νομίζω την υπόθεση για τη μνήμη των Διόσκουρων (συνδυαστικά με αυτήν και της Ελένης) και εδώ, αν υποθέσουμε ότι λατρευτικά και θρησκευτικά οι ιεροί τόποι των Διόσκουρων πρέπει να συν-υπονοούν και την Ελένη, ως αδιάσπαστη «τριάδα», ακόμα και αν αυτό δεν αναφέρεται ρητά. Η υπόθεση ότι οι δίδυμοι «Κωνσταντίνοι» παραπέμπουν και στην Ελένη τόσο κοντά στην αρχαία Πολίχνη, εκτιμώ ότι ενισχύεται από το ότι και στο γειτονικό χωριό Σούλι ο κοιμητηριακός ναός είναι αφιερωμένος στην Αγιαλένη. Το χωριό Σούλι απέχει ελάχιστα από το χωριό Πολίχνη από όπου αποσπάστηκαν οι λίθοι με τις επιγραφές που εντοιχίστηκαν στον ενοριακό ναό του γειτονικού επίσης χωριού Κωνσταντίνοι. Στην περιοχή της Πολίχνης εντοπίζονται όλο και περισσότερα αρχαιολογικά ευρήματα που τείνουν να την ταυτίσουν με την αταύτιστη αρχαία πόλη Ανδανία, την πρώτη πόλη της Μεσσηνίας, όπου η έδρα της βασίλισσας/θεάς Μεσσήνης και η μυστηριακή λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης . Υποθέτω λοιπόν ότι η ύπαρξη της Αγιαλένης στο γειτονικό Σούλι υποστηρίζει τον εντοπισμό της θέσης τής αρχαίας Ανδανίας στην Πολίχνη, ενώ αντίστοιχα η Πολίχνη επιβεβαιώνει για μια ακόμη φορά τη σχέση της Αγιαλένης (εδώ και χθόνιας, ως εγκατοικούσας σε κοιμητηριακό ναό) και των «δίδυμων» Κωνσταντίνων με τη Δήμητρα. (βλ. και Ε. Ψυχογιού, 2009, "Λατρευτική μνήμη και λαϊκή αφηγηματική παράδοση: ανιχνεύοντας τα ίχνη της Ελένης στην Άνω Μεσσηνία.").


Βρονταμάς (βλ. και http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2014/01/blog-post.html)

Βρονταμάς Λακωνίας, Παλιομονάστηρο, ΝΑ γωνία του πρόναου στο καθολικό της Παναγίας. Αριστερά οι ως "δίδυμοι" ιστορημένοι άγιοι Νικήτας και Γεώργιος, δεξιά η αγία Ελένη (2002)

Την υπόθεση για τη σχέση των «δίδυμων» αγίων και της αγίας Ελένης ως διαχρονικής ιερής μορφής Ελένης/Αγιαλένης ενίσχυσε δραματικά ένα ακόμα εθνογραφικό, ιστορικό και αρχαιολογικό παράδειγμα που κατέγραψα τυχαία στην έρευνα πεδίου και που κατά την κρίση μου, συνδυαστικά και με τα παραπάνω, τεκμηριώνει πολλαπλά τη σύνδεσή τους. Πρόκειται για την εικονογράφηση στον πρόναο του καθολικού της βυζαντινής μονής Παλιομονάστηρο στο Βρονταμά Λακωνίας, αφιερωμένο στην Παναγία (βλ. και ό.π., http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2014/01/blog-post.html  ). Σε ένα σπηλαιώδες ιερό πάνω από τον Ευρώτα και σε μικρή απόσταση από τις αρχαίες Αμύκλες όπου βεβαιώνεται η λατρεία της Ελένης του αρχαίου μύθου ως θεάς, οι πιστοί ιστόρησαν στον πρόναο τον εν λόγω εικονικό συνδυασμό. Τους «δίδυμους» συναποτελούν εδώ οι –άσχετοι κατά τα άλλα μεταξύ τους– άγιοι καβαλάρηδες Νικήτας και Γεώργιος. Ωστόσο, από το άλλο ιερό ζεύγος του συνδυασμού που ως συνήθως, με βάση τα παραπάνω, είναι και εδώ ιστορημένο επίσης δίπλα τους, τους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη, εδώ έχει αποκοπεί εμφανώς ο άγιος Κωνσταντίνος ώστε να μείνει η ιερή μορφή της Ελένης μόνη, πλαισιωμένη από χτιστό, μεγαλοπρεπές πλαίσιο. Εκτιμώ ότι στο συμφραζόμενο των όσων είδαμε παραπάνω και στο συγκεκριμένο τόπο αυτή η «βέβηλη», για τα χριστιανικά δεδομένα, λατρευτική πρακτική δεν μπορεί να εξηγηθεί παρά μόνο αν εκλάβουμε στην ενέργεια ανάδειξης της Αγιαλένης μόνης δίπλα στους «δίδυμους» καβαλάρηδες αγίους, τη λατρευτική μνήμη της αρχαίας αναπαράστασης της Ελένης με τους Διόσκουρους.

 Επιλεγόμενα 

Η έρευνα για την Ελένη/Αγιαλένη και τα εθνογραφικά της ευρήματα υποστηρίζουν πειστικά το ότι, παράλληλα με τη χριστιανική διδαχή και πίστη, η συλλογική μνήμη ακολουθεί παραδοσιακά μια δική της, λανθάνουσα συμβολική αφήγηση, την οποία προβάλλει πάνω στις χριστιανικές εικόνες και στους ναούς με τρόπους που δεν είναι άμεσα ορατοί ή ακόμα και αδιανόητοι, αν όχι και βέβηλοι από χριστιανική σκοπιά, σήμερα . Η λαϊκή πίστη όμως μέσω της λατρευτικής και της πολιτισμικής μνήμης φαίνεται ότι μεταφέρει διαχρονικά ως habitus πανάρχαια συμβολικά στοιχεία και εικονικές αναπαραστάσεις και, μη συνειδητά, τα ενσωματώνει στη χριστιανική παράδοση με τρόπο που με «γυμνό μάτι» φαίνεται τυχαίος, αλλά που τελικά φαίνεται να είναι πολύ συγκεκριμένος και αιτιολογημένος. Η επιστημονική έρευνα, όταν αποστασιοποιείται, ως οφείλει, από την ταύτιση με τη χριστιανική οπτική της ιστορίας της θρησκείας, αποκαλύπτει ότι η μετάβαση από την αρχαία θρησκεία στο Χριστιανισμό δεν έγινε «στιγμιαία», ούτε τόσο ενωρίς χρονικά, ούτε, πολύ περισσότερο, μαζικά και ριζικά ως προς τον τρόπο (και μάλιστα με λήθη της προηγηθείσας πολυσύνθετης θρησκευτικής και λατρευτικής παράδοσης), όσο τουλάχιστον οι χριστιανικές πηγές αφήνουν να εννοηθεί. Αντίθετα πρόκειται για μια μακρά, επώδυνη και τραυματική, και για τις δύο πλευρές, διαδικασία που διήρκεσε πολλούς αιώνες και που, κατά ένα τρόπο, συνεχίζεται ως τις μέρες μας.

Και ένα στιγμιότυπο από την επιτόπια έρευνα: φωτογραφίζοντας μέσα από το αυτοκίνητο το εικονοστάσι των αγίων Κ+Ε το οποίο με οδήγησε στο ξωκλήσι των δύο αγίων,  ανάμεσα στα χωριά Λογκανίκος και Κυπαρίσσι Λακωνίας  (16/8/2002)

 Δημοσιεύματα της γράφουσας σχετικά με την έρευνα για την Ελένη/Αγιαλένη, όπου και βιβλιογραφία σχετικά με τα παραπάνω: 

 Ελένη Ψυχογιού, 1991, «Θυσία ταύρων και νεκρικά έθιμα στ’ Αγρίδια της Ίμβρου», Αρχαιολογία 41, σ. 83-91.
 −, 1993, «Ο κύκλος που δεν έκλεισε ακόμη, εφημ. Το βήμα, 20/6/93, σ. Β4. −, 2001, «Το αλώνι της Αγιαλένης», εφημ. Καθημερινή της Κυριακής, 4/3/, ένθετο Επτά Ημέρες: 32-34.
 −, 2004, «Η εθνοτική ετερότητα ως δήλωση μεταφυσικής παρουσίας στα τελετουργικά τραγούδια: Ελμάζαγας και Ελένη», στο Θανάσης Φωτόπουλος (επιμ.), Arab and Islamic World. History, Culture, Relations with Hellenism (1st International Congress of Oriental and African Studies, Λάμπεια Ηλείας, 19-21 Σεπτ. 2003), Journal of Oriental and African Studies, vol. 13, σ. 233-276. 
−, 2005, «Δέσποινα, Ελένη, Αγιαλένη: Θρησκειοϊστορική προσέγγιση ενός μαγιάτικου πανηγυριού στη Λυκόσουρα Αρκαδίας», ανακοίνωση στο Α΄ Διεθνές Συνέδριο για τον Ελληνικό Πολιτισμό, «Η πανήγυρις: μια διαχρονική ματιά στον κοινωνικό-οικονομικό και πολιτικό της ρόλο», (Σουφλί 16-20 Νοεμβρίου 2005), υπό έκδοση
 −, 2008, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Χθόνια μυθολογία, νεκρικά δρώμενα και μοιρολόγια στη σύγχρονη Ελλάδα, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 24, Αθήνα,
 −, 2008Β, «Συνομιλώντας με τον Δημήτρη Λουκάτο στο λαογραφικό χώρο και χρόνο: το πανηγύρι του “άγιου Κωσταντίνου” [και Ελένης] στον Καραβάδο», στο Ο Δημήτριος Σ. Λουκάτος και η Ελληνική Λαογραφία, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 27, σ. 197-244.
 −, 2009, «Αναζητώντας τα ίχνη της Ελένης στη λαϊκή παράδοση της Άνω Μεσσηνίας», ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών: «Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός» (19-21 Νοεμβρ. 2009), υπό έκδοση. 
−, 2012, «Από το ναό της Αθηνάς στο αλώνι της “Αγιαλένης”: μια διαχρονική διαλογική αφήγηση εγγεγραμμένη στο ιερό τοπίο της Αλίφειρας», ανακοίνωση στο: 3rd CSPS International Conference «Sacred Landscapes in the Peloponnese from Prehistory to Post-Byzantine Times, Σπάρτη, 30 Mαρτ. - 1 Aπριλ. 2012 , υπό έκδοση. 
−, 2013, «Από το “φάντασμα” της Ελένης του Ευριπίδη στη “Λάμια” και τ’ ανάπαλιν: ανιχνεύοντας τη χρήση λαϊκών μύθων στη δραματουργία», στο Λαϊκός πολιτισμός και έντεχνος λόγος (Ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Αθήνα, 8-12 Δεκεμβρίου 2010), επιμέλεια ύλης - επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Βοζίκας, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 30, τ. Β΄, Αθήνα 2013, σ. 657-679. 
―, χ.χ., «Το πεδίο της επιτόπιας έρευνας ως ταξίδι στο χώρο, το χρόνο και το λόγο: η περίπτωση ενός μαγιάτικου πανηγυριού στη Λυκόσουρα Αρκαδίας», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών 30-31, υπό έκδοση

Το θέμα των ως "δίδυμων" αγίων και μάλιστα σε συνδυασμό με γυναικεία θεϊκή μορφή, είναι μελετημένο και στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη, βλ.  :https://doi.org/10.7592/FEJF2018.72.sanko  (πρόσβαση 24/6/2020) όπου και εκτενής σχετική βιβλιογραφία.