του κύκλου του χρόνου: H "Παναγία της Κολώνας" στη Zaragoza (Νuestra Señοra del Pilar)

Ελένη Ψυχογιού

Μια που πλησιάζει το Πάσχα των Καθολικών,  και με αφορμή τα δρώμενα της Μεγάλης Εβδομάδας,  παρουσιάζω εδώ την  Νuestra Señοra del Pilar των Καθολικών, που λατρεύεται στον ομώνυμο ναό της στη Zaragoza (Σαραγόσα) της Ισπανίας. Eπισκέφθηκα την πόλη και το ναό το Μάρτιο του 2007, στο πλαίσιο της πενθήμερης συμμετοχής μου εκ μέρους της Ελλάδας (ΚΕΚ Νομαρχίας Αττικής) σε ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα. Συμμετείχαν σε αυτό πρόσωπα από διαφορετικές χώρες και πόλεις της Ευρώπης διαδραστικά, με χώρα συντονισμού την Πολωνία. Το πρόγραμμα στόχευε στην αλληλο-γνωριμία ευρωπαϊκών πόλεων μέσα από περιηγήσεις σε αυτές, όμως πάνω σε διαδρομές βασισμένες  στις αναφορές και στις περιγραφές τοπικών ή άλλων λογοτεχνών και εικαστικών καλλιτεχνών (Litterary Routs, URGE). Οι συμμετέχοντες  είχαν την υποχρέωση να γράψουν στο τέλος των περιηγήσεων  έκθεση με τις εντυπώσεις τους, στην Αγγλική, για την επιλεγμένη πόλη όπου συμμετείχε καθένας, συνδυαστικά με τα σχετικά λογοτεχνικά κείμενα ή τις καλλιτεχνικές εικόνες που τους είχαν παραδοθεί. Οι γραπτές αυτές εκθέσεις μαζί με το φωτογραφικό υλικό που τυχόν τράβηξε καθε συμμετέχων, εκδόθηκαν από την πολωνική συμμετοχή σε τόμους  κατά χώρα (συμμετείχαν οι χώρες: Ελλάδα, Πολωνία, Ρουμανία, Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία).
Βλέπε και: Eleni Psychogiou, "Saragoza, Spain: The Sity of Νuestra Señοra del Pilar", στο  U.R.M.E. Urban Rememberance and Memory of Europe. Anthology, Muzeul Literaturii Romane, Publishing House, Bucarest 2007, σ. 52-60. 

(Οι φωτογραφίες τραβηγμένες από την γράφουσα, Ε.Ψ.).

 Η πολυεθνική περιηγητική ομάδα μας σχεδιάζει  τη διαδρομή της στη ρωμαϊκή Caesaraugusta, πάνω σε ανάγλυφο χάρτη που εκτίθεται στην είσοδό της, στο πεζοδρόμιο  κεντρικού δρόμου της Zaragoza (Μάρτιος 2007)

 

Συμμετείχα στην πολυεθνική, 7μελή ομάδα που επισκέφθηκε τη Σαραγόσα της Ισπανίας, πόλη με έντονη τη Ρωμαϊκή, όσο και τη Μουσουλμανική παράδοση του παρελθόντος της. Η δική μου έκθεση, μαζί με τις φωτογραφίες που τράβηξα, αφορούσε γενικότερα  τη Caesaraugusta, δηλαδή τη ρωμαϊκή πόλη που ίδρυσε o Ρωμαίος αυτοκράτορας Καίσαρ Αύγουστος, που  προϋπήρξε της  Σαραγόσσα, καθώς  και τα οικοδομικά και άλλα  κατάλοιπα αυτής της πόλης (αγορά, λιμάνι, θέατρο, τείχη, οικίες, ναούς, κεραμικά όστρακα κ.λπ.)  που αποτελούν τμήμα και της σημερινής πόλης ενταγμένα σε αυτήν  με εξαιρετικό τρόπο , ιδιαίτερα η περιοχή του ρωμαϊκού λιμανιού στον ποταμό Ebro υπόγεια, κάτω από την πλατεία της Pilar.

Εισαγωγικά 
  
 Η Zaragoza βρίσκεται στη βόρεια Ιβηρική Χερσόνησο, νότια των Πυρηναίων, στην κοιλάδα του ποταμού Ebro. Η κοιλάδα είναι ιδιαίτερα σημαντική από γεωγραφική, παραγωγική, οικονομική και πολιτιστική άποψη. Εκτεινόμενη νότια των Πυρηναίων, προστατεύεται κλιματολογικά από αυτά από τα βόρεια ψυχρά κύματα ενώ γεωγραφικά ενώνει τον Ατλαντικό Ωκεανό με τη Μεσόγειο Θάλασσα. Ο ποταμός Ebro που την διασχίζει από τα ΒΔ προς τα ΝΑ, παρέχει άφθονο νερό στην κοιλάδα ενώ ταυτόχρονα αποτελεί σημαντική υδάτινη οδική αρτηρία, αφού είναι πλωτός κατά το μεγαλύτερο μέρος του ρου του, διευκολύνοντας τις μετακινήσεις ανθρώπων και εμπορευμάτων. Κύρια καλλιέργεια λόγω της γεωμορφολογίας, του ηπειρωτικού κλίματος και της έλλειψης πολλών βροχών, υπήρξε αυτή των σιτηρών. Σημαντική πλουτοπαραγωγική πηγή υπήρξαν επίσης τα λατομεία αλάβαστρου.

Η πόλη της  Zaragoza πολυπληθής, ζωντανή, βιομηχανική μεγαλούπολη σήμερα,  είναι χτισμένη στο κέντρο περίπου της διαδρομής του ρου του πλωτού αυτού ποταμού (από τις πηγές του στα Πυρηναία μέχρι την εκβολή του στη ΒΔ άκρη της Μεσογείου), στη Μέση Κοιλάδα.  H ιστορία της, στο πλαίσιο της ευρύτερης περιοχής της Aragon και της κοιλάδας του ποταμού Εbro, ανάγεται στην Παλαιολιθική εποχή ενώ ο τοπικός Celtiberian πολιτισμός φαίνεται να έχει άνθηση από την εποχή του Χαλκού και μετά, όπως μπορέσαμε να διαπιστώσουμε και στο Museo Provincial de Zaragoza. Τούτη την εξέλιξη φαίνεται να επηρέασαν οι εισβολές των Βησιγότθων κατά τους τελευταίους αιώνες π. X.. Την ίδια περίπου εποχή συνέβη η Ρωμαϊκή κατάκτηση της Ιβηρικής Χερσονήσου, και ειδικότερα της νευραλγικής κοιλάδας του ποταμού Ebro και φαίνεται ότι υπήρξε καθοριστική για τον τοπικό πολιτισμό και την ιστορία της περιοχής. Οι Σαραγοσιάνοι είναι σήμερα περήφανοι για την ιστορία τους και δίνουν μεγάλη έμφαση στο Ρωμαϊκό  παρελθόν της πόλης τους. Σχημάτισα μάλιστα την εντύπωση πως την προβάλλουν περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περίοδο της ιστορίας της.

Zaragoza. Μακέτα αναπαράστασης εξωτερικού και εσωτερικού οικίας της Ιβηρο-Κελτικής περιόδου στο Museo Provincial  (Μάρτ. 2007) 

Οι Σαραγοσιάνοι καυχιούνται ότι η πόλη τους  πήρε το όνομά της από αυτόν τούτο τον Ιούλιο Καίσαρα Αύγουστο και μάλιστα καμαρώνουν πως είναι η μοναδική πόλη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που έφερε ολόκληρο το όνομα του γνωστού Αυτοκράτορα: Caesar   Augustus>Caesaraugusta. Αυτό θεωρείται εξαιρετικό, γιατί όλες οι πόλεις που ίδρυσε ο Καίσαρας πήραν από το όνομα Καίσαρ αλλά καμμία το σύνολο του ονόματος Καίσαρ Αύγουστος (Caesaraugusta). Από  παραφθορά αυτού του ονόματος ισχυρίζονται ότι προέρχεται και το Μεσαιωνικό και σύγχρονο όνομα της πόλης, Zaragoza. Χωρίς βεβαίως να έχω κάνει κάποια ειδική έρευνα σχετικά και χωρίς να γνωρίζω το Αραγωνικό ισπανικό γλωσσικό ιδίωμα, ωστόσο μου δημιουργήθηκε επιτόπου η εντύπωση ότι αυτή η παράδοση για το όνομα Zaragoza αποτελεί ίσως ιστορική «κατασκευή» για να τονιστεί το ρωμαϊκό παρελθόν της. Και τούτο γιατί προσωπικά εντοπίζω δια γυμνού –και μόνον−  οφθαλμού μέσα στη λέξη  Zaragoza τη ρίζα −arago− που πιθανόν παραπέμπει στο όνομα της όλης περιφέρειας της Aragon, οπότε και το Zaragoza θα μπορούσε ενδεχομένως να έχει σχέση με αυτό το επιτόπιο όνομα (ό,τι  κι αν είναι ή σημαίνει αυτό) και όχι με τον Καίσαρα Αύγουστο.
Η περίμετρος της ρωμαϊκής πόλης  Caesaraugusta βρίσκεται μέσα στο κέντρο της σύγχρονης  Zaragoza και ορίζεται από την ημικυκλική οδό Coso, που  περιγράφει και το ιστορικό κέντρο της διαχρονικά (celt-iberian, ρωμαϊκή, ισλαμική, χριστιανική μεσαιωνική/αραγωνική, νεότερη, περίοδοι), με βόρειο σύνορο τον ποταμό Ebro. 

 

Επάνω: χάρτης της ρωμαϊκής Caesaraugusta, στη νότια όχθη του ποταμού Ebro, μέσα στη σύγχρονη Zaragoza. Διακρίνεται η θέση του χριστιανικού ναού της Pilar (Μάρτιος 2007)

Κάτω: χάρτης της διαδρομής μας στη Caesaraugusta  με βάση τις μαρτυρίες Λατίνων συγγραφέων (Μάρτιος 2007)

Το λιμάνι στον ποταμό Ebro

“ A orillas del Ebro se alza la ciudad de Caesaraugusta, por donde se cruza el rio a travès  de un puente de riedra”. Estrabon (Strabo) Geography III, 4, 10.

H ρωμαϊκή πόλη Caesaraugusta, το λιμάνι και η γέφυρα στον  ποταμό Ebro σε προβολή σχεδιαστικής αναπαράστασης (Μάρτ. 2007)

 Τα λατινικά κείμενα της Ρωμαϊκής Περιόδου τονίζουν συνήθως τη σπουδαιότητα του ποταμού Ebro, από οικονομική και πολιτιστική άποψη. Εκείνη την περίοδο ο ποταμός ήταν πλωτός από την Dertosa (σημ. Tertosa), πόλη στο ΒΔ άκρο της Μεσογείου, όπου υπήρχε μεικτό, ποτάμιο και θαλάσσιο, λιμάνι, ως την Vareia (σημ. Logroño) προς τη δυτική πλευρά της κοιλάδας του ποταμού Ebro. Το λιμάνι της  Caesaraugusta (σημ. Zaragoza) βρισκόταν στο κέντρο περίπου της απόστασης ανάμεσα στα δύο αυτά  λιμάνια του Ebro. Από το  λιμάνι της Dertosa, στην ανατολική, Μεσογειακή ακτή της κοιλάδας του Ebro, όπου κατέληγαν άνθρωποι και προϊόντα (σιτάρι, σίδερο, γούνες,  λινάρι, ξυλεία κ.λπ.) από την αραγωνική ενδοχώρα, συνέχιζαν δια θαλάσσης το ταξίδι τους προς τη Ρώμη και προς κάθε γωνιά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στο γυρισμό  μετέφεραν  πίσω στη Caesaraugusta άλλα  προϊόντα, που της έλειπαν (κρασί, αλίπαστα, κεραμικά, μάρμαρο, κοσμήματα  κ.λπ.).

Προβολή σχεδιαστικής αναπαράστασης του αρχαίου λιμανιού στον Ebro ποταμό

 (Μάρτ. 2007)

Το λιμάνι βρισκόταν δυτικά της μεγάλης πέτρινης γέφυρας και του σημερινού ναού της  Νuestra Señοra del Pilar. Η θέση του καθιστούσε την πόλη σημαντικό  στρατηγικό σταθμό-κλειδί στην κοιλάδα του Ebro. Το γεγονός αυτό τονίζουν και οι συγγραφείς της εποχής στο έργο τους. Η σπουδαιότητα του ποτάμιου αυτού λιμανιού στην οικονομική και την πολιτιστική ζωή της πόλης αντανακλάται και στην ανορθόδοξη θέση της αγοράς. Αντί για τη διαστάυρωση (ένα είδος "σταυροπάζαρου") των κεντρικών δρόμων Cardus (σήμερα Mayor street) και Decumanus (σήμερα Don Jaine street), όπως συμβαίνει σε άλλες ρωμαϊκές πόλεις, είναι τοποθετημένη κοντά στον ποταμό, δίπλα στο λιμάνι. 

Η εγκατάλειψη των λιμενικών εγκαταστάσεων του ποταμού ανάγεται στα μέσα του 6ου αι. μ.Χ. Αυτή την εποχή οι μεγάλες στοές που έβλεπαν προς το ποτάμι χτίστηκαν και κλείστηκαν, ίσως σε μια προσπάθεια αναχαιτισμού των επιδρομών των Φράγκων, κατά το 541 μ.Χ. Οι λιμενικές δραστηριότητες ωστόσο συνεχίστηκαν και κατά τους επόμενους αιώνες, διατηρώντας για τη Ζaragoza τον χαρακτήρα της ως ενός διαμετακομιστικού οικονομικού κέντρου στη μέση κοιλάδα του ποταμού Ebro.

Zaragoza. Μακέτα- αναπαράσταση της περιοχής του ρωμαϊκού λιμανιού, των αποθηκών κλπ  στον ποταμό Ebro, μεγάλο κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου από την Αραγωνική ενδοχώρα προς τη Μεσόγειο θάλασσα κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο (Μάρτ. 2007). 

Αγορά (ρωμαϊκό Forum)

“Las ciudades más florecientes del interior fueron en la Tarraconense Pallantia (Palencia) y Numania (Numancia) a las que en la actualidad sobrepasa Caesaraugusta” (Mela, Chorografía II, 6, 88).

Η Αγορά καταλάμβανε  περίπου το κεντρικό και ανατολικό τμήμα του χώρου της σημερινής πλατείας  de Νuestra Señοra del Pilar και του  καθεδρικού ναού  Al Seo. Κάτω από την αρχαία αγορά, μεγάλα υδραυλικά έργα, δηλαδή υπόγεια χτιστά τούνελ, παροχέτευαν  το νερό του ποταμού στην Αγορά, τα Λουτρά και την πόλη. Πηγάδια σε διάφορα σημεία της Αγοράς  και της πόλης επέτρεπαν στους κατοίκους να αντλούν νερό από τους υπόγειους αυτούς αγωγούς για οικιακή και προσωπική χρήση. Σήμερα είναι ορατά μερικά τμήματά τους στο χώρο που έχει ανασκαφεί κάτω από την πλατεία της el Pilar.
 Όλα τα Ρωμαϊκά μνημεία έχουν ανασκαφεί, τα τυχόν ερείπιά τους έχουν συντηρηθεί και προβάλλονται in situ εκπαιδευτικά και τουριστικά για ντόπιους και ξένους, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο,  καθώς έχουν αξιοποιηθεί και με τα ψηφιακά πολυμέσα που παρέχει η σύγχρονη ηλεκτρονική τεχνολογία (εικονικές αναπαραστάσεις, προβολές, ηχητική και φωτιστική επένδυση κ.λπ.). Ιδιαίτερα ο χώρος της Ρωμαϊκής Αγοράς που είναι ανασκαμμένος κάτω από την επιφάνεια της σημερινής πλατείας της Νuestra Señοra del Pilar και τον καθεδρικό ναό του  Al Seo, έχει  αξιοποιηθεί αφηγηματικά, αναδεικνύοντας μια συνολική, ζωντανή εικόνα όχι μόνο για το  χώρο και την καθημερινή ζωή στην Αγορά αλλά και για το ποτάμιο λιμάνι και ολόκληρη την πόλη Caesaraugusta. Όλα αυτά υποστηρίζονται επιστημονικά και συμπληρώνονται αφηγηματικά και αναπαραστατικά από τα ρωμαϊκά αρχαιολογικά κινητά ευρήματα (κεραμική, όπλα, νομίσματα, χαλκουργία κ.λπ. αντικείμενα) που εκτίθενται τεκμηριωμένα στο Μουσείο του Θεάτρου και κυρίως στο Museo Provincial de  Zaragoza. Στο τελευταίο  μπορεί κανείς να παρατηρήσει τα Ρωμαϊκά ευρήματα συγκριτικά με ευρήματα από όλες τις πολύ ενδιαφέρουσες ιστορικές περιόδους τής πόλης και της περιφέρειας της Aragon ευρύτερα: προ-ρωμαϊκές (παλαιολιθική, εποχή χαλκού, Κελτο-Ιβηρική [Celtiberico]) και μετα-ρωμαϊκές (αραβο-ισλαμική, χριστιανο-αραγωνική, νεότερη).

  Νuestra Señοra del Pilar

 Κομμάτι  της έκθεσης στην αγγλική γλώσσα που κατέθεσα, όπως και ήμουν υποχρεωμένη,  στο πλαίσιο του παραπάνω προγράμματος,  αποτελεί το παρακάτω κείμενο. Aφορά τη Νuestra Señοra del Pilar στη Σαραγόσσα (Zaragoza) της Αραγωνίας (Aragon),  την περιγραφή του ναού και τις σκέψεις που μου δημιούργησε επιτόπου η λατρεία της Pilar (με κάθε επιφύλαξη, αφού οι σκέψεις αυτές βασίζονται μόνο στην ξενάγηση των δύο Ισπανίδων συνοδών της ομάδας μας, και στις γνώσεις μου από τη δική μου έρευνα για την Μητέρα-Γη, χωρίς να προσφύγω τότε σε άλλα διαβάσματα), εμπλουτισμένο με περισσότερες φωτογραφίες μου απ' όσες μπήκαν στην άγγλική έκδοση αυτού του κειμένου. 

Η περιηγητική ομάδα πλησιάζει  το ναό της Νuestra Señοra del Pilar από κεντρικό δρόμο της σύγχρονης πόλης, μέσα την αρχαία Caesaraugusta (Μάρτιος 2007)

Παρόλο που δεν προβάλλεται από τους Σαραγοσιανούς ως τέτοιο ακριβώς αρχιτεκτονικό μνημείο, προσωπικά θέλω να εντάξω  στα ρωμαϊκά, κατά ένα τρόπο, ίχνη της Zaragoza και το ναό της Νuestra Señοra del Pilar. Και μάλιστα ως το κύριο μνημείο θρησκευτικού συγκρητισμού, ένα ιερό κτίσμα όπου συνδέονται σήμερα ζωντανά, μέσω της λατρείας προς την Νuestra Señοra del Pilar, η ελληνο-ρωμαϊκή παγανιστική θρησκεία με την Καθολική Χριστιανική  και έμμεσα όλες οι ιστορικές περίοδοι της πόλης. 

Επάνω,  ο ναός Basilica de Νuestra Señοra del Pilar, αφιερωμένος στην Παρθένο Μαρία  και κάτω, οι τρούλοι και τα καμπαναριά του (Μάρτιος 2007)

Η πλατεία όπου ο Ναός της Νuestra Señοra del Pilar (αριστερά). Στο βάθος ο Al Seo, o καθεδρικός ναός της Σαραγόσα (Μάρτιος 2007)

O μεγαλοπρεπής, τεράστιος ναός της Νuestra Señοra del Pilar, σε ρυθμό μπαρόκ βασιλικής, δεσπόζει στο κέντρο της πόλης, ακριβώς πάνω στη νότια όχθη του ποταμού Ebro, δίπλα στη θέση όπου το  πρώην ρωμαϊκό ποτάμιο λιμάνι αλλά και στην πέτρινη γέφυρα που τα θεμέλιά της ανήκουν στη ρωμαϊκή περίοδο. 

 

Eπάνω o ναός της Νuestra Señοra del Pilar πάνω στη νότια όχθη του ποταμού Ebro, από τα δυτικά, και η  πέτρινη γέφυρα. Κάτω ο ίδιος ναός, από ανατολικά (Μάρτιος 2007)

Θεωρείται ότι η χριστιανική εκκλησία χτίστηκε πάνω σε ρωμαϊκό ναό που ήταν στο χώρο της ρωμαϊκής αγοράς, αφιερωμένο πιθανόν στη λατρεία της Αφροδίτης (Venus), με ό, τι αυτή η λατρεία και ο σχετικός μύθος συνεπάγεται. Κατά λέξη η ονομασία του χριστιανικού ναού Νuestra Señοra del Pilar,  αφιερωμένου στην Παρθένο Μαρία, Μητέρα του Χριστού, σημαίνει: η Κυρά μας της Κολώνας. 

Zaragoza. Ανάγλυφη αναπαράσταση της ιερής κολώνας πάνω στην οποία ακουμπάει το μικροσκοπικό άγαλμα της βρεφοκρατούσας Κυράς (-Παρθένου Μαρίας), ανάμεσα σε ουράνια σώματα και αγίους και με με τα πλήθη των πιστών να την προσκυνούν, στο κέντρο του νότιου τοίχου της βασιλικής της Νuestra Señοra del Pilar (Μάρτιος 2007)

Ο ναός περιέχει αρκετά παρεκκλήσια εξαιρετικής μπαρόκ τεχνοτροπίας, αφιερωμένα σε μεμονωμένους αγίους της Καθολικής Εκκλησίας ή στην Παρθένο και τον Χριστό. Ένα από αυτά, ξυλόγλυπτο, είναι αφιερωμένο στην Παρθένο Μαρία και καταλαμβάνει σχεδόν όλο το ανατολικό τμήμα της τεράστιας αυτής εκκλησίας, χτισμένης σε ρυθμό βασιλικής (basilica). Εδώ η Παρθένος Μαρία παριστάνεται ως μικρό σχετικά  (περίπου 0,30 cm) αγαλματίδιο από μέταλλο. 

Zaragoza. Πάνω εσωτερικό  του ναού και κάτω η κόγχη με το λατρευτικό άγαλμα της Νuestra Señοra del Pilar

Την  αναπαριστά σαν όρθια  γυναικεία μορφή με ποδήρη ενδύματα που κρατά  αριστερά  από το στήθος της, αγκαλιά,  τον μικρό Χριστό. Τα πρόσωπα της Παρθένου και του Χριστού είναι μαύρα. Στο φόντο αυτού του διττού «μαύρου» αγάλματος μητέρας-γιου υψώνεται ένα ακτινωτό χρυσό φωτοστέφανο που πλαισιώνει όλο το σώμα της Παρθένου και του Χριστού,  με το κέντρο του κύκλου του πίσω από το κεφάλι της Παρθένου. Το σύνολο του αγάλματος και του φωτοστέφανου μαζί είναι στερεωμένα στην κορυφή μιας μαρμάρινης (αλάβαστρο;)  κολώνας, υπέρ-πολλαπλάσιας σε μέγεθος, δηλαδή  δυσανάλογα μεγαλύτερης από το άγαλμα της Παρθένου, ωσάν η Κολώνα ν’ αποτελεί το κύριο αντικείμενο της λατρείας και όχι το μικροσκοπικό άγαλμα. H κολώνα περιβάλλεται στο πάνω μέρος της και από ένα είδος "φούστας" που της δίνει κάτι σαν ανθρωπόμορφη υπόσταση. 

 

Zaragoza. Το λατρευτικό αγαλματίδιο της Νuestra Señοra del Pilar  μέσα στον ναό της (Μάρτ. 2007)

 
  Λεπτομέρεια  του αγαλματίδιου με την "μαύρη" Νuestra Señοra del Pilar   

Άλλη "μαύρη" ένθρονη  Παναγία σε αγαλματίδιο που πωλείται σε προσκυνητές της Πιλάρ σε καταστήματα κοντά στο ναό  
 

Από αυτή την ιερή κολώνα (pilar στην Ισπανική) που θεωρείται ότι συμβολίζει τον αρχαίο λατρευτικό κίονα του ρωμαϊκού ναού, πήρε συνεκδοχικά το όνομά του ο χριστιανικός ναός  όσο και η ίδια η Παρθένος Μαρία: Basilica de Νuestra Señοra del Pilar. Κατ’ ακολουθία το Pilar, ως μετωνυμία της Παρθένου Μαρίας, είναι κοινότατο βαπτιστικό όνομα στην Αραγωνία τουλάχιστον (σκέτο Pilar ή σπανιότερα ως Maria Pilar, εξού και το όνομα αμφότερων των Ισπανίδων ξεναγών μας, Pilar).  Κατά την επίσκεψή μας είδαμε  γονείς, κυρίως μητέρες,  με μωρά και μικρά παιδιά στην αγκαλιά να προσέρχονται  στο παρεκκλήσι της Pilar και να τα παραδίνουν στον ιερέα προκειμένου να τ’ ακουμπήσει στην ιερή κολώνα  της Μητέρας Pilar γιατί θεωρούν ότι από αυτήν παίρνουν  δύναμη και υγεία.

Zaragoza. Ιερέας κρατάει ένα παιδί και το περιφέρει εμπρός από το άγαλμα της Νuestra Señοra del Pilar (Μάρτ. 2007) 
 

 Ο αυθεντικός, αρχαίος λατρευτικός κίονας θεωρείται πως είναι ενσωματωμένος  μέσα στον δυτικό τοίχο αυτού του παρεκλήσιου. Πράγματι, στο πίσω μέρος αυτού του τοίχου, του τοίχου με το αγαλματίδιο της Pilar, σε ένα μικρό οβάλ άνοιγμα πλαισιωμένο με μπρούτζινη κορνίζα, διακρίνεται ένα κομμάτι παλιάς πέτρας που λέγεται πως ανήκει σε αυτό τον αρχαίο κίονα. Πλήθος πιστών που συρρέουν ακατάπαυστα στον περίφημο ναό, αφού προσκυνήσουν από απόσταση το άγαλμα της Παρθένου-del Pilar  έρχονται και  ασπάζονται  εκ του σύνεγγυς και αυτή την αρχαία πέτρα-pilar.

Zaragoza. Η οβάλ κορνίζα που περικλείει το κομμάτι του αρχαίου κίονα (pilar) που προσκυνούν οι πιστοί

Είναι γνωστή η λατρεία κιόνων σε αντικατάσταση αγάλματος κάποιου θεού, ως ανεικονικό  υποκατάστατό του, από την αρχαία ελληνική και τη ρωμαϊκή θρησκεία και άλλες αρχαίες θρησκείες (από την αρχαία Ελλάδα βλ. το ναό Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες Φιγαλείας, τον Αμυκλαίο Απόλλωνα στις Αμύκλες της Σπάρτης κ. ά.). Φαίνεται λοιπόν ότι στον αρχαίο ρωμαϊκό ναό υπήρχε ένα τέτοιο είδος  κιονολατρείας. Από την άλλη  σχετικές επιστημονικές μελέτες υποστηρίζουν ότι η διαδεδομένη στη Δύση, με πολλά παραδείγματα και στο χώρο της Ισπανίας, «μαύρη»  απεικόνιση της Παρθένου Μαρίας αποτελεί εικονική επιβίωση της λατρείας προς την Μητέρα των Θεών,  την  «μέλαινα», χθόνια Μεγάλη Μητέρα του Κάτω και του Απάνω Κόσμου (Κυβέλη, Ίσιδα, Δήμητρα κ.λπ.). Κάτι ανάλογο με  τις ορθόδοξες εικόνες με τις "Μαύρες" Παναγίες,  που αποδίδονται στο χέρι του ευαγγελιστή Λουκά, "παλλάδια" των πιο παλιών μοναστηριών, των αφιερωμένων στην Κοίμηση. 

Μια από τις ορθόδοξες λατρευτικές εικόνες της "Μαύρης" Παναγίας  ( βυζαντινός ναός της"Παναγίας Καθολικής" στη Γαστούνη Ηλείας, Απρ. 2004)

Αναπαραστατικές συμβολικές εκδοχές  της "Μαύρης"  Παρθένου (στο άκρο δεξιά η "Pilar") σε αγαλματίδια, μέσα σε βιτρίνα μαγαζιού τουριστικών ειδών (Σαραγόσσα, Μάρτιος 2007)

Το ότι εικάζεται ότι ο ρωμαϊκός ναός στη θέση του οποίου χτίστηκε η χριστιανική βασιλική στη Zaragoza ήταν αφιερωμένος στην θεά της γονιμότητας και του έρωτα, την Αφροδίτη (Venus, αφιέρωση ταιριαστή και με τον αγοραίο έρωτα, που κατά κανόνα ενδημεί στους χώρους γύρω από τα λιμάνια), ταιριάζει με τη λατρεία προς την Μεγάλη Μητέρα, μία από τις όψεις της οποίας ήταν και η θεά Αφροδίτη. 
Πέραν του μαύρου χρώματος εξάλλου, η λατρεία προς τη Señοra del Pilar  φαίνεται ότι ανακρατάει και εκστατικά στοιχεία της μυστηριακής λατρείας της Μεγάλης μητέρας-Αφροδίτης και της λατρείας του Άδωνη-Άττι, στο πρόσωπο του θνήσκοντος Χριστού: την Μεγάλη Παρασκευή (Good Friday), με το «θάνατο» του Χριστού, κάποια ομάδα ανδρών πιστών μεταφέρει σε πομπή στους δρόμους της Zaragoza το είδωλο/άγαλμα της «Mater Doloroza» (Θρηνούσας Μητέρας) εναλλάξ με άλλα μέλη αυτής της ομάδας, οι οποίοι σε ένδειξη μετάνοιας για τα αμαρτήματά τους, ακολουθούν με τα πρόσωπα σκεπασμένα με κωνοειδείς μάσκες-κουκούλες, ενώ ταυτόχρονα αυτό-μαστιγώνονται μέχρι να ματώσουν, υπό τους οργιώδεις ήχους χιλιάδων τυμπάνων. 

Zaragoza. Η  "Θρηνούσα Μητέρα" (Mater Doloroza) στο παρεκκλήσι της, μέσα στο ναό της Νuestra Señοra del Pilar

Τέτοια πρόσωπα, ρόλοι και δράσεις παραπέμπουν στους περίφημους «Galli», μαρτυρούμενους μέχρι και αρκετούς μετά τον Μέγα Κωνσταντίνο χριστιανικούς αιώνες. Ήταν ομάδες θρησκόληπτων ανδρών, ακόλουθων των πομπών της Μεγάλης Μητέρας, οι οποίοι προέβαιναν σε τέτοιου είδους ακραίες, εκστατικές ενέργειες λατρείας με αυτο-μαστίγωση, μέχρι και με αυτο-ευνουχισμό. O μεγάλος Αραγωνέζος ζωγράφος Goya, που έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στη Zaragoza, έχει απεικονίσει αυτή τη σκηνή σε έναν από τους πίνακές του. 

 Πίνακας του Goya, όπου απεικονίζονται τα δρώμενα της Μ. Παρασκευής στη Zaragoza (πηγή: Jose Manuel Pita Andrade, Goya. Work, Life, Dreams, Silex, 1989, σ. 161)

Την απεικόνιση αυτή  είδαμε  και σε  έκθεση από γκραβούρες του μεγάλου ζωγράφου  όταν σε μια από τις περιηγήσεις επισκεφθήκαμε τη γενέτειρά του, το χωριό Fuendetodos. 

 Το σπίτι-μουσείο όπου γεννήθηκε ο Γκόγια, στο χωριό Fuendetodos (Μάρτιος 2007).

Την τελευταία  μάλιστα μέρα της παραμονής μου στη Zaragoza, την Κυριακή των Βαΐων των Καθολικών (Palm Sunday), είδα  την έναρξη αυτών των γιορτών της Εβδομάδας των Παθών (Good Week). Τα μέλη της εκστατικής ομάδας των ακολούθων της  Θρηνούσας Μητέρας Μαρίας  είχαν συγκεντρωθεί  στην πλατεία της el Pilar με σημαίες και υπό τον ήχο των τυμπάνων κήρυξαν την αρχή της μυσταγωγίας της Μεγάλης Εβδομάδας. 

Zaragoza. Έναρξη των δρώμενων της Μ. Εβδομάδας  στην πλατεία τον ναού της Παναγίας Πιλάρ (Μάρτιος 2007)

 Παράλληλα, τα μαγαζιά γύρω από την πλατεία της Pilar είχαν στολίσει συμβολικά τις βιτρίνες τους με στοιχεία αυτής της λατρείας  (τύμπανα κ.λπ.) καθώς και με φωτογραφίες με σκηνές από τον εορτασμό περασμένων χρόνων. 

Zaragoza, Κυριακή των Βαΐων 2007.  Βιτρίνες στην πλατεία και τους δρόμους γύρω από το ναό της Pilar

Μια από τις σκηνές που είδα στις φωτογραφίες, περιλαμβάνει και εναπόθεση τόσο μεγάλου πλήθους  λουλουδιών στο άγαλμα της Señοra del Pilar που στήνεται επί τούτου στην πλατεία (όμοιο με αυτό στο εσωτερικό του ναού), που σχηματίζεται  ολόκληρος λόφος από αυτά.

Zaragoza. Σωρός από λουλούδια στα πόδια του αγάλματος  της Pilar, προσφορές των πιστών την ημέρα των Βαΐων  (από φωτογραφία σε βιτρίνα κοντά στο ναό, Μάρτ. 2007)

Η μεγάλη παραγωγή της Aragon σε σιτάρια και εν γένει δημητριακά, που αποτελούν λόγω κλίματος και γεωμορφολογίας  το κύριο αγροτικό της προϊόν, φαίνεται να συναινεί και εδώ στην αρχαιότατη  λατρεία της μεγάλης Μητέρας, ως «πότνιας σίτου» (λατρείας έντονης σε όλη την Ισπανία εξάλλου, βλέπε και το τεράστιο άγαλμα της Κυβέλης πάνω σε άρμα που σέρνουν λιοντάρια σε κεντρική πλατεία της Μαδρίτης), που επί Χριστιανισμού φαίνεται ότι πέρασε στο πρόσωπο της Παρθένου Μαρίας. Άλλες εποχικές τελετουργίες έκστασης σε χωριά της Aragon, όχι μακριά από τη Ζaragoza, στη γιορτή του ΄Αη Γιάννη κατά τις θερινές τροπές του Ήλιου που μας ανέφερε η ξεναγός μας Pilar-1, φαίνεται ν’ αναδεικνύουν μια ευρύτερη παράδοση στη λατρεία της Μεγάλης Μητέρας σε όλη την ευρύτερη περιοχή (Βλ. και https://rutasineditas.wordpress.com/2014/02/14/%C2%A8sacerdotisas-menores-del-sol-y-el-fuego%C2%A8-de-miranda-terzopoulou/comment-page-1/?fbclid=IwAR03dE_qtD7hTCuqPx4NUbyNakjNPJ7JUelU4mKgot9eNNvTbByz-VvZJ1c. ανακτήθηκε 29.3.19).

 Η πίστη και η λατρεία προς την Pilar (και ό, τι αυτή φέρει/μεταφέρει συμβολικά από τους ρωμαϊκούς ήδη χρόνους) δεν είναι εμφανής μόνο μέσα στο ναό αλλά με ένα έμμεσο τρόπο κατακλύζει και όλους τους χώρους γύρω από την τεράστια πλατεία. Όλα τα τουριστικά μαγαζιά από την πλατεία της Pilar έως και την plaza de Spania, που πωλούν αναμνηστικά από την Aragon και την Ισπανία εν γένει (βεντάλιες, μαντίλες, καστανιέτες, χορευτές Flamenco κ.λπ.) δίνουν το κύριο βάρος και σε λατρευτικά μικρά ή μεγαλύτερα αγάλματα της Παρθένου, του Χριστού, των Αγίων, όπως συνηθίζεται στη Δυτική Καθολική Εκκλησία, αλλά κυρίως σε αυτά   της Señοra del Pilar.

Zaragoza. Βιτρίνες στην πλατεία και τους δρόμους γύρω από το ναό της Pilar  (Μάρτιος 2007)

 Χιλιάδες αγαλματάκια με την ιερή Κολώνα και την Παρθένο με τον Χριστό  στην κορυφή της στολίζουν τις βιτρίνες, φτιαγμένα από διαφορετικά υλικά (μάρμαρο, μέταλλο, ύφασμα, πλαστικό) και σε διαφορετικά μεγέθη για τους ντόπιους, που τα τοποθετούν στο εικονοστάσι του σπιτιού τους αλλά και σαν αναμνηστικά για τους ξένους. 

 Η κρεββατοκάμαρα του Goya στο σπίτι του στο χωριό Fuendetodos, με το αγαλματάκι της Pilar στο εικονοστάσι, στο βάθος  (Μάρτιος 2007)

Επίσης η συμβολική αυτή αναπαράσταση της Pilar είναι επιζωγραφισμένη, σκαλισμένη κ.λπ.  και σε κάθε είδους αντικείμενα, συχνά άσχετα με τη λατρεία: κηροπήγια, τασάκια, πιάτα, μπουκάλια, μανικετόκουμπα, ανοιχτήρια μπουκαλιών, περιτύλιγμα γλυκών κ.ά., σε αριθμό και ποικιλία που ξεπερνάει  κάθε φαντασία και που αναδεικνύει κατά τη γνώμη μου μια σχεδόν παγανιστική  μορφή λατρείας προς την Pilar αλλά και την τοπική εμπορική εκμετάλλευση της πίστης προς την Αυτήν μέχρις υπερβολής.

 

 

Απει
Zaragoza.  Αναμνηστικά αντικείμενα για ντόπιους και τουρίστες με απεικονίσεις της Pilar
 

Ένα άλλο δείγμα της εν λόγω λατρείας  αποτελούν οι πολύχρωμες μεταξωτές κορδέλες με το όνομα της Pilar υφασμένο ή τυπωμένο πάνω τους. Τις προμηθεύονται οι πιστοί και οι επισκέπτες έναντι προαιρετικού μικρού αντίτιμου μέσα από το ναό.  Οι Σαραγοσιάνοι τις  έχουν   σαν φυλαχτό που θα τους φέρει τύχη ενώ τις κρεμούν και στον καθρέφτη των αυτοκινήτων για προφύλαξη από το «κακό μάτι» και για προστασία από ατυχήματα...

Zaragoza. Κορδέλες αποτρεπτικές κακού, που πωλούνται μέσα στο ναό της Pilar (Μάρτιος 2007)

Ο τόμος με τα δημοσιεύματα αυτών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα.

Εικόνες από τον καθεδρικό ναό Al Seo:

Από την Αραβική περίοδο της ιστορίας της Σαραγόσα: 

Πάνω το μεσαιωνικό κάστρο-παλάτι Aljaferia και η ομάδα περιήγησης εμπρός στην είσοδο

(η αφεντιά μου τρίτη από δεξιά)

Κάτω: Εκόνες από το εσωτερικό του αναστηλωμένου-ανακαινισμένου κάστρου-παλατιού  Aljaferia

(ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

BAYARD Jean-Pierre, 2001, Déesses mères et Vierges noires. Répertoire des Vierges noires par department,  Editions du Rocher, Μοnaco.

BORGEAUD Philippe, 1996, La Mère des dieux: De Cybèle à la Vierge Marie,  EDITIONS DU SEUIL, Raris.

BURKERT Walter, 1979, Structure and History in Greek Mythology and Ritual, University of Callifornia Press, Berkeley-Los Angeles-London. .

HANI Jean, 1995,  La Vierge noire et le mystère marial, Guy Trédaniel. Ed. de  la Maisnie, Paris.

DURAND-LEFEBVRE Marie, 1937,  Etude sur l’origine des Vierges Νoires, G. Durassié & Cie, Paris.

ΨΥΧΟΓΙΟΥ Ελένη,  «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 24, Αθήνα 2008.