Του κύκλου του χρόνου και της βλάστησης: γιορτή της Αποκριάς, γιορτή της Γης, Καθαρή Δευτέρα στη Νέδουσα Αλαγονίας Μεσσηνίας (Carnival rituals in rural Greece: Shrove Monday in Nedussa, Messinia)

Ελένη Ψυχογιού 

Β΄

(Βλ. και το Μέρος Α΄ Κυριακή της Τυρινής στην Νέδουσα: http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2013/02/blog-post.html)

Γιατί το ιερό μυστήριο της ζωής, του έρωτα, της αναπαραγωγής, του θανάτου είναι πολύ σοβαρό και τρομαχτικό για να το βιώνουμε, να το κατανοούμε και να το αντέχουμε χωρίς τη δραματική μυθοποίηση, τη συμβολική ανατροπή και το τρελό γέλιο...

 (Εδώ απόδοση στην Ελληνική με περισσότερες φωτογραφίες της πρώτης δημοσίευσης στην Αγγλική: Psychogiou, Eleni, 2014, “Memory and narrative in carnival mimic representations in Nedussa, Messinia, Greece”, στο Aikaterini Polymerou-Kamilaki – Evangelos Karamanes – Ioannis Plemmenos (edts.), Narratives Across Space and Time: Transmissions and Adaptations, Proccedings of the 15^th Congress of the International Society for Folk Narrative Research (June 21-27, 2009, Athens,   volume I-III, Academy oi Athens, Publications of the Hellenic Folklore Research Center-31, τόμος III, σ. 121- 144 και στην ηλεκτρονική  ηλεκτρονική ανάρτηση στο  academia.edu,  όπου και η βιβλιογραφία).

( Πρβλ.  και http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg)

Από επιτόπια έρευνα κατά την Καθαρή Δευτέρα του 2005 και 2006. Το δρώμενο είναι "ζωντανό",  δηλαδή  (μέχρι τουλάχιστον και το 2006 που το παρακολούθησα επιτόπου για τελευταία φορά) επιτελείται κάθε χρόνο αυθόρμητα, κατά το έθιμο, από τα μέλη της κοινότητας, χωρίς την άνωθεν "σκηνοθετική" ή οργανωτική παρέμβαση κάποιου "επίσημου" ή "αρμόδιου" προσώπου ή φορέα (και χωρίς ειδική χρηματοδότηση, τα "κουστούμια" και τα θεατρικά εξαρτήματα "εξ  ιδίων", με ό,τι διαθέτουν οι ίδιοι οι επιτελεστές και οι κάτοικοι εν γένει). Αυτό σημαίνει ότι ανάλογα με τους εσωγενείς και εξωγενείς παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν τα άτομα και τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στο ίδιο το χωριό όσο και τους Νεδουσαίους της διασποράς που συμμετέχουν σε αυτό (τις ημέρες τις επιτέλεσης όσο και μέσα στο χρόνο γενικότερα, π.χ. θάνατοι), το δρώμενο μπορεί να διαφοροποιείται κάθε χρόνο επιτελεστικά, ως προς τα πρόσωπα που συμμετέχουν, τους ρόλους που υποδύονται, τις μεταμφιέσεις, τα θεατρικά εξαρτήματα κ.λπ. Οι δημοσιευόμενες εδώ φωτογραφίες λοιπόν είναι ενδεικτικές της συγκεκριμένης επιτέλεσης του δρώμενου (κατά το 2005 και τ0 2006 που το παρακολούθησα συμμετοχικά) και της επιλεκτικής, με βάση την αφηγηματική "ανάγνωση" και την ερμηνευτική οπτική της γράφουσας εθνογράφου-παρατηρητή, οπτική που δεν εκφράζεται εξάλλου ερμηνευτικά έτσι και από τους επιτελεστές. Οι Νεδουσαίοι, έχοντας την άρρητη "γνώση"  για το τι πρέπει να κάνουν, ως "habitus", ενσωματισμένη κοινωνική και συμβολική μνήμη δηλαδή, δεν έχουν την ανάγκη να το ερμηνεύουν, γιατί οι ζωντανές, κατά παράδοση τελετουργίες "πράττονται" εθιμικά και δεν ερμηνεύονται από τους επιτελεστές τους.  Οι δημοσιευόμενες εδώ φωτογραφίες λοιπόν, δεν έχουν την πρόθεση να  "ακινητοποιήσουν" εικονικά το δρώμενο στο χρόνο, ούτε να επιβάλλουν  τη συγκεκριμένη ερμηνευτική οπτική της γράφουσας. Το πολυσύνθετο αυτό δρώμενο επιδέχεται εξάλλου  πολλαπλές αναγνώσεις, από διαφορετικές σκοπιές (θρησκευτική, συμβολική, πολιτική, κοινωνική, θεατρική κ.λπ.) ενώ ως ετήσια ζωντανή κοινωνική και θρησκευτική διαδικασία μεταλλάσσεται κατά τη συγκυρία, δεχόμενο και έξωθεν επιδράσεις, όσο μάλιστα γίνεται ευρύτερα γνωστό και προσελκύει επισκέπτες. Οι φωτογραφίες απεικονίζουν λοιπόν επιλεγμένα εδώ στιγμιότυπα από το  δρώμενο (όσο και από το πλήθος φωτογραφιών που τράβηξα), όπως επιτελέστηκε κατά το 2005 και το 2006 που το παρακολούθησα συμμετοχικά, μέσα στις συγκεκριμένες τότε επιτελεστικές και κοινωνικές συνθήκες, και όπως βεβαίως οι συγκεκριμένες επιτελέσεις του ενσωματώνουν τις παραδοσιακές μνήμες αλλά και τις εκάστοτε αλλαγές και μεταμορφώσεις του μέσα στα χρόνια,  ως προς τις ατομικές και συλλογικές προϋποθέσεις των επιτελεστών όσο και της εν λόγω κοινότητας ως συλλογικού, ζωντανού οργανισμού. Επειδή κάθε "κάδρο" αποτελεί επιλογή του φωτογράφου, οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες βεβαίως σύμφωνα με τις δικές μου, προσωπικές και ερευνητικές δυνατότητες και επιλογές. Το όλο δρώμενο (την Τυρινή και την Καθαρή Δευτέρα) το έχω επίσης βιντεοσκοπήσει με αναλογική κάμερα σε ταινίες 9ωρης περίπου διάρκειας, των οποίων την ψηφιοποίηση έκανε τον κόπο να πραγματοποιήσει και (μετά από περιπέτεια) να μου την κάνει δώρο ο φίλος, τοπογράφος μηχανικός Παναγιώτης Μανιάτης, στα Λεχαινά, τον οποίο  ευχαριστώ θερμά και από εδώ.  

Επειδή το εθνογραφικό καρναβαλικό υλικό από τη Νέδουσα είναι πολύ εκτεταμένο, το έχω χωρίσει σε δύο posts. Στο παρόν δημοσιεύονται τα δρώμενα της Καθαρής Δευτέρας βλ. για την Κυριακή της Τυρινής την ανάρτηση http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2013/02/blog-post.html

(Φωτογραφίες: Ελένη Ψυχογιού, από την επιτόπια έρευνα στη Νέδουσα  Μεσσηνίας  κατά την Καθαρή Δευτέρα του 2005 και του 2006, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά).

Χάρτης της ΝΔ Πελοποννήσου. Σε κύκλο η Νέδουσα (πρώην "Μεγάλη Αναστάσοβα") Μεσσηνίας, πάνω στο όρος Ταύγετος, μεταξύ Καλαμάτας και Σπάρτης. 

Από τις εποχικές "διαβατήριες τελετουργίες" που αφορούν τον κύκλο του χρόνου και της βλάστησης στη σύγχρονη Ελλάδα,  η Αποκριά τοποθετείται πάνω στην κρίσιμη καμπή από το χειμώνα προς την άνοιξη, από το θάνατο προς τη ζωή. Ο καιρός, παρά το κρύο, μετά τον παγωμένο και σκοτεινό χειμώνα αρχίζει να ανοίγει, η μέρα έχει ήδη μεγαλώσει αρκετά.

Πρόκειται για τη μάνα-γη, που ορίζει τη ζωή και το θάνατο και που ο βιολογικός κύκλος της ταυτίζεται συμβολικά  και μυθικά με τον ετήσιο κύκλο του χρόνου  και της βλάστησης. Αυτή γεννοβολάει  τη φύση και όλα τα πλάσματα που κατοικούν σε αυτή, φυτά και ζώα.  Όμως είναι η ίδια  και που τα σκοτώνει, καταβροχθίζοντάς τα  κανιβαλικά μέσα στην πελώρια, υπόγεια  γόνιμη κοιλιά της. Η υπόστασή  της είναι διφορούμενη και δισυπόστατη, μοιρασμένη στον απάνω και στον κάτω κόσμο. Με το όνομα «Ελένη», είναι «πότνια σίτου» που ως κόρη-νύφη σε ηλικία γάμου αρπάζεται από τον χθόνιο εραστή που συνευρίσκεται μαζί της ερωτικά  στη χθόνια κλίνη της στον κάτω κόσμο και  γονιμοποιείται για να γεννήσει  στον απάνω κόσμο τα «γεννήματα», τους καρπούς, τη βλάστηση  και τα σιτηρά που θα θρέψουν ανθρώπους και ζώα.

Ένα από  τα τραγούδια που κατέγραψα επιτόπου κατά την επιτέλεση του δρώμενου, αν το θέσουμε στο πλαίσιο της αφήγησης για τη μητέρα-Γη, αποκαλύπτει, κατά την κρίση  μου και  ονομαστικά ποιαν αφορά συμβολικά εκείνες τις κρίσιμες μέρες η τελετουργία:

«…Σ’ ούλο τον κόσμο −άειντε μώρ’ Ελένη

σ΄ούλο τον κόσμο και στην οικουμένη

 σ’ ούλο τον κόσμο στη γης στην οικουμένη

καμμιά δεν είδα σαν και την Ελένη…»

Με το όνομα «Μαυρηγή», η συμβολοποιημένη θεά-Γη είναι θανάσιμη «Γριά» που φέρνει το θάνατο. Τρώει τα σώματα των νεκρών και τα αφομοιώνει γονιμικά, υποχθόνια, μέσα στα μαύρα σπλάχνα της κυοφορώντας τα μαζί με τους σπόρους.

Κατά την εποχή που γιορτάζουμε την Αποκριά, η «Μαυρηγή»  κυοφορώντας όλο το χειμώνα μέσα στα μαύρα σπλάχνα της τους σπόρους της βλάστησης μαζί με τους νεκρούς, βγάζει τα νεαρά βλαστάρια στην κρύα ακόμα  επιφάνεια του εδάφους της. Ο εποχικός ερχομός της άνοιξης και της συνακόλουθης «ανθοφορίας»  φυτών και της ωοτοκίας των ζώων προκειμένου να γονιμοποιηθούν, δεν είναι ακόμα σίγουρος, ενώ οι καιρικές συνθήκες είναι επισφαλείς για τους νεαρούς βλαστούς. Οι παγανιστικές καρναβαλικές τελετουργίες λοιπόν έρχονται να να μας αφηγηθούν το μύθο της και να λατρέψουν τη Μητέρα-Γη, προκειμένου να σιγουρέψουν μαγικά τον ερχομό της Άνοιξης αλλά και να υποβοηθήσουν  τα νεαρά βλαστάρια ώστε να «αναστηθούν», να υψώσουν τα τρυφερά κορμάκια τους πάνω από το χώμα, δηλαδή να μεγαλώσουν, όπως τα παιδιά.

Το χωριό Νέδουσα, γενική άποψη. Εμπρός, στο κέντρο, πάνω στην  ταράτσα του σπιτιού όπου επιτελέστηκε η τελετουργική διαδικασία για τις περισσότερες μεταμφιέσεις, διακρίνονται τοποθετημένες στη σειρά οι μάσκες που θα φορέσουν οι καρναβαλιστές. Επίσης μπορεί κανείς να αντιληφθεί την διαδρομή που ακολουθούσαν οι μεταμφιεσμένοι μέσα στο χωριό για να φτάσουν από το χώρο της μεταμφίεσης ως το χώρο της πλατείας και την εκκλησία (2005)

Η  Νέδουσα Μεσσηνίας είναι ορεινό  χωριό χτισμένο σε μια δασωμένη χαράδρα  του όρους Ταΰγετος, πάνω στη βόρεια όχθη του Νέδοντα ποταμού, από όπου πήρε και το όνομά της. Η «γιορτή της Γης»   εδώ  επιτελείται ως  συμβολικό δράμα που αφορά τούτη την ετήσια  εαρινή  αναγέννηση της φύσης.  Κάθε χρόνο την Καθαρή Δευτέρα οι κάτοικοι του χωριού, μόνιμοι και ξενιτεμένοι, επιτελούν το αγροτικό αποκριάτικο δρώμενο που αποκαλούν «Καρναβάλι»,  μέσω  του οποίου επιδιώκουν την ευετηρία δηλαδή  την ευκαρπία για τα δέντρα, τα φυτά (και μάλιστα τα δημητριακά), τα ζώα, τους ανθρώπους.

 

ΚΑΘΑΡΗ ΔΕΥΤΕΡΑ 

Νέδουσα Μεσσηνίας, Καθαρή Δευτέρα. μαγείρεμα νηστήσιμης φασουλάδας σε αυλή σπιτιού (2005)

Νέδουσα Μεσσηνίας, Καθαρή Δευτέρα. Πάνω στο τραπέζι του σπιτιού όπου γίνεται η μεταμφίεση τα νηστήσιμα εδέσματα και η "λαγάνα" (άζυμο ψωμί)  2005

Νέδουσα Μεσσηνίας, Καθαρή Δευτέρα. Όσο το δρώμενο γίνεται πιο γνωστό και η προσέλευση ξένων θεατών πληθαίνει, η φασουλάδα (πάνω) και τα νηστήσιμα (κάτω) παίρνουν περισσότερο δημοτελή χαρακτήρα και προσφέρονται δωρεάν στη βόρεια πλευρά της πλατείας (2006)

Στο «Καρναβάλι»  της Νέδουσας, σύνθετες τελετουργικές δράσεις, όπως οι συμβολικές μεταμφιέσεις, η αγερμική περιήγηση, οι μιμικές θεατρικές δράσεις από τον τελετουργικό κύκλο του χρόνου και της βλάστησης όσο και από τον κύκλο του ανθρώπινου βίου  αλλά και τα σατιρικά και βωμολοχικά τραγούδια που ψάλλουν οι «καρναβαλιστές», συγκροτούν διαλεκτικά  μια αναπαραστατική και προφορική αφηγηματική γραμμή που χαράζεται στη συλλογική μνήμη αιώνες τώρα. 

 Μεταμφίεση

Ανήμερα  το πρωί οι Καρναβαλιστές, θίασος από ώριμους άνδρες στην πλειονότητά τους, συγκεντρώνονται στο σπίτι όπου θα μεταμφιεστούν κατάλληλα για την ευετηρική γιορτή, δηλαδή με έντονα σεξουαλικά χαρακτηριστικά, τρώγοντας νηστίσιμα φαγητά. 

Νέδουσα. Από τη μεταμφίεση του "βασιλιά" ή  "αρχηγού"/"ιερέα"  της αγερμικής θιασικής ομάδας και "επιτελάρχη" του όλου δρώμενου (2005)

Νέδουσα. Από τη μεταμφίεση του "βασιλιά" ή  "αρχηγού"/"ιερέα"  της αγερμικής θιασικής ομάδας και "επιτελάρχη" του όλου δρώμενου (2005)

 

Νέδουσα. Από τη μεταμφίεση  της αγερμικής θιασικής ομάδας και  του "επιτελάρχη" του όλου δρώμενου. γυναίκα προετοιμάζει και  κρεμάει το   αποτρεπτικό σκόρδο στους μεταμφιεσμένους  και βοηθάει στη μεταμφίεση γενικότερα (2005)

Νέδουσα, Μεταμφιέσεις. Ανάρτηση αποτρεπτικού σκόρδου στην πλάτη του "επιτελάρχη" (2005)

Νέδουσα. Αυτοσχέδια  φαλλική μεταμφίεση ενός από τους μουσικούς (2005)

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2005. Οι μουσικοί συνοδεύουν τις μεταμφιέσεις παίζοντας 

Νέδουσα, μεταμφιέσεις. Από πάνω προς τα  κάτω: γυναίκα τοποθετεί τη μάσκα-αιδοίο στο κεφάλι του καρναβαλιστή, πριν το "μουτζούρωμα"  (2005)

Νέδουσα, μεταμφιέσεις. Τοποθέτηση φαλλικού και πλήρους σπόρων καρπού καλαμποκιού στο εσωτερικό της μάσκας-αιδοίου (2005)

 

Το "μουτζούρωμα" της θιασικής, αγερμικής ομάδας

Η μεταμφίεση ολοκληρώνεται με το «μουτζούρωμα», το μαύρισμα του προσώπου των μελών του θιάσου. Το μουτζούρωμα γίνεται με τη μετάβαση σε κάποιο φούρνο του χωριού. Ο φούρνος, λόγω της χρήσης τεχνικής φωτιάς για την όπτηση της ζύμης αλλά και  των υλικών  όσο και των χειρονομιών που αυτή απαιτεί, σημειολογικά αποτελεί και αναπαράσταση της χθόνιας, μαύρης, αδηφάγου και δημιουργικής κοιλιάς της Μαυρηγής, αλλά επίσης  και της ταφής και της ανα-γέννησης.

Από το σκοτεινό, μαύρο από την αιθάλη στόμιο του φούρνου που ανακαλεί συμβολικά ένα στόμα-αιδοίο που καταπίνει το ζυμάρι για να το «γεννήσει» ως ψωμί, όπως η μήτρα τα βρέφη, προμηθεύονται τη μουτζούρα με την οποία βάφουν τα πρόσωπά τους. Το αλληλο-μουτζούρωμα γίνεται τελετουργικά με την εκφώνηση της λέξης "ευλογία",  με ασπασμό μεταξύ αυτού που μουτζουρώνει και αυτού που δέχεται το μαύρισμα και ευχές για "χρόνια πολλά". Έτσι το ομαδικό μουτζούρωμα  θα δηλώνει στο εξής συμβολικά την ταύτιση  των καρναβαλιστών με το μυθικό κόσμο των «μαύρων» νεκρών και των δαιμονικών πλασμάτων του σκοτεινού κάτω κόσμου και της Μαυρηγής. Όπως βλέπουμε  και στις φωτογραφίες, οι συμπεριφορές, δηλαδή ο σεβαστικός τρόπος που στέκονται οι καρναβαλιστές -άντρες κατά πλειοψηφία-  μπροστά στο στόμιο του «γυναικείου» φούρνου, η μουσική που παίζουν τα ιερά όργανα δηλώνουν φόρο τιμής-σεβασμό  της κοινότητας στην μάνα-γη-τροφό και τη μητρότητα (κατ’ επέκταση και στη νοικοκυρά), που ο φούρνος συμβολίζει. Tο στόμιο του φούρνου μετατρέπεται μέσω της τελετουργίας σε ιεροτοπία, συμβολική αναπαράσταση στόματος που τρώει και ταυτόχρονα του μαύρου, λόγω της συσσωρευμένης αιθάλης, αιδοίου που αναγεννά. Η σημασία που δίνεται στο να είναι ο φούρνος σε χρήση, η τελετουργική απόσπαση της αιθάλης που συλλέγεται από το στόμα του φούρνου από τον Αρχηγό-βασιλιά της θιασικής ομάδας, ο κατανυκτικός τρόπος που αυτός μουτζουρώνει ένα-ένα τα πρόσωπα, τα αλληλλο-μουτζουρώματα, οι ασπασμοί, οι ευχές, που επιτελούνται τελετουργικά με τρόπο ευλαβικό, αναδεικνύουν, παρόλα τα γέλια,  τη σοβαρότητα και τον ιερό χαρακτήρα αυτών των δράσεων. Οι συμμετέχοντες φαίνεται να υποστηρίζουν  συνειδητά την τελετουργική  ιερότητα του φούρνου-μήτρα από όπου προέρχεται το  ομαδικό μουτζούρωμα. Η με σοβαρότητα επιτελούμενη επίκληση «μανούλα μου» που ακούμε από τον μεταμφιεσμένο, όπως εξάλλου συνηθίζεται εν γένει σε έντονες, κοπιώδεις και κυρίως επίφοβες δράσεις, ίσως να σχετίζεται στο συγκεκριμένο τελετουργικό πλαίσιο και με το μητρικό και υποχθόνιο συμβολισμό του φούρνου, τούτη την κρίσιμη, φοβερή  στιγμή που φαντασιακά «ανοίγει» ο κάτω κόσμος μέσα από το «στόμα» του φούρνου. Οι «μουτζουρωμένοι» καρναβαλιστές καθίστανται όντα υποχθόνια και μιαρά που στο εξής ταυτίζονται συμβολικά και αναπαραστατικά με τον κόσμο των «μαύρων» νεκρών και των δαιμονικών πλασμάτων του σκοτεινού κάτω κόσμου που ωσάν να βγήκαν από τον Άδη, φέρνουν ανατρεπτικά και μιαρά, όσο και ευετηριακά,  για την καλοχρονιά, τον μαύρο κάτω κόσμο στον απάνω.  Σε αυτόν, τον απάνω κόσμο,   μπορούν να δρουν μεταμφιεσμένοι ως τέτοιοι θεατρικά, μόνο στο προφυλακτικό για τους θνητούς, τελετουργικό πλαίσιο της Αποκριάς. Το μουτζούρωμα εξάλλου  αποτελεί στην ουσία και το βασικό στοιχείο της  μεταμφίεσης όλων των καρναβαλιστών της Καθαρής Δευτέρας στη Νέδουσα (εξού και αποκαλείται "Μουτζουροδευτέρα"), όπως βεβαίως και σε όλα τα αγροτικά καρναβάλια.

Νέδουσα, μεταμφιέσεις, "μουτζούρωμα". Ο ακόμα σε χρήση φούρνος, από όπου οι καρναβαλιστές θα πάρουν την καπνιά/ "μουτζούρα" για το βάψιμο της θιασικής ομάδας (2005)

 Νέδουσα, καθαρή Δευτέρα 2005.  τα μέλη της θιασικής αγερμικής/περιηγητικής  ομάδας έξω από την αυλόπορτα της αυλής με το φούρνο, παίρνουν σειρά για το "μουτζούρωμα" . Εμπρός, πισώπλατα,  ο φέρων την γούνινη, οξυκόρυφη  μάσκα-αιδοίο

Νέδουσα, μεταμφιέσεις. Η τελετουργία του "μουτζουρώματος" με την καπνιά/φούμο  από το φούρνο (2005)

Νέδουσα, μεταμφιέσεις. "Μουτζούρωμα" Από πάνω προς τα κάτω: η τελετουργική επάλειψη των μελών της καρναβαλικής-αγερμικής ομάδας με μουτζούρα, από τον "ιερέα" /επιτελάρχη του θιάσου με αλληλο-ασπασμό (2005)

Νέδουσα, αγερμός. Μέλος του αγερμικού θιάσου που επιτελεί την τελετουργική περιήγηση είναι και αυτός που φέρει τη γονιμική μάσκα-αιδοίο ("μπαρμπούτα") και συμπλήρωσε τη μεταμφίεσή του  με το "μουτζούρωμα"  (2005)

Νέδουσα, μεταμφιέσεις. Αριστερά το γούνινο "λίκνο" (νάκα) και δεξιά ο ξύλινος φαλλός  ή "μωρούλι" ( 2οο6)

Νέδουσα, μεταμφιέσεις. Η ¨νάκα" και το "μωρούλι" της προηγούμενης εικόνας σε αναπαράσταση "λίκνου" (και ταυτόχρονα σεξουαλικής συνουσίας) φέρεται από μεταμφιεσμένη, "μουτζουρωμένη" γυναίκα -μέλος του αγερμικού θιάσου  (2005). Για τις ανθροπόμορφες και άλλες αναπαραστάσεις του αιδοίου και του παιδιού- φαλλού, του Διόνυσου λικνίτη στην αρχαία λατρεία, βλ. Μαρία  Δαράκη, Ο Διόνυσος και η θεά Γη, Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1994., σ. 196-206)

Ο "αγερμός" (περιήγηση του θιάσου στα σπίτια του χωριού)

 Ο θίασος των «μαύρων» μεταμφιεσμένων πραγματοποιεί όλο το πρωί τον αγερμό, μια τελετουργική περιήγηση σε όλα τα σπίτια του χωριού, με τη συνοδεία οργιαστικής μουσικής από τη φλογέρα και το τύμπανο. Ο θίασος αναγγέλλει  από σπίτι σε σπίτι τη γιορτή. Με δράσεις, τραγούδια και χειρονομίες που μεταδίδονται μέσω της τελετουργικής μνήμης ως habitus από γενιά σε γενιά, αφηγείται το μύθο της συνεύρεσης της Μητέρας-Γης με τον μαύρο, χθόνιο εραστή της.  Ο συμβολισμός της γόνιμης, εύκαρπης Γης και της ιερής ένωσης των φύλων χαρακτηρίζει όλες τις θεατρικές δράσεις και αποτελεί τον κορμό της αφήγησης τούτη την ημέρα.

Νέδουσα. καθαρή Δευτέρα. Η θιασική ομάδα των "μουτζουρωμένων"/μεταμφιεσμένων καρναβαλιστών με τους μουσικούς (τύμπανο, φλογέρα) και το καλάθι  ("πούργι" ) όπου θα συγκεντρώνουν τα κεράσματα δώρα, έτοιμη να ξεκινήσει  τον   "αγερμό",  δηλαδή τη μουσική, πομπική περιήγηση στις γειτονιές και στα σπίτια του χωριού). (2005)

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα,  ο αγερμός. Από πάνω προς τρα κάτω: η  θιασική ομάδα περιηγείται τους δρόμους και τα σπίτια του χωριού με  μουσική συνοδεία από τύμπανο και δύο  φλογέρες και με το "πούργι", το καλάθι όπου μπαίνουν τα κεράσματα-δώρα να προπορεύεται  της πομπής . Η θιασική ομάδα των μεταμφιεσμένων καλαντιστών επισκέπτεται όλες τις γειτονιές, διαβαίνοντας και  το γεφύρι του Νέδοντα ποταμού(2005)

Τα βωμολοχικά λόγια των ιερών τραγουδιών που ψάλλουν οι καρναβαλιστές στις αυλές των σπιτιών αλλά και τα  θεατρικά εξαρτήματα, ταυτίζουν σε αυτή τη φάση της γιορτής, στον αγερμό,  τη Γη και τον εραστή της  με τα γονιμικά σύμβολά τους: το αιδοίο, με τη μορφή μαλλιαρής μαύρης μάσκας που δεσπόζει στη θιασική ομάδα, καθώς την φοράει ένας πανύψηλος άνδρας στο κεφάλι και το φαλλό, με τη μορφή πελώριου, ξύλινου ομοιώματος.  Ονοματίζουν μάλιστα το ομοίωμα του φαλλού  μωρούλι και τον περιφέρουν μέσα σε χνουδωτό λίκνο, σε μια αναπαράσταση της σεξουαλικής ένωσης, ονομασία που ταυτόχρονα φαίνεται να παραπέμπει και  στο ότι  πρέπει και ο φαλλός, όπως τα μωρά, να ανα-στηθεί, να στηθεί όρθιος, προκειμένου να επιτελέσει το γαμικό του έργο. 

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2005, Κατά τη διάρκεια του αγερμού, "παίζονται" αναπαραστατικά σεξουαλικά αστεία μεταξύ των κατάλληλα μεταμφιεσμένων, όπως εδώ η φέρουσα το ξύλινο  "μωρούλι"-φαλλό.

 

Νέδουσα, αγερμός. Ο μεταμφιεσμένος που φέρει τη γονιμική μάσκα-αιδοίο ("μπαρμπούτα") κατά την περιήγηση με   με το  δοχείο κρασιού στο χέρι (2005)

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2006. Πάνω και κάτω: αυτοσχέδια φαλλικά παιχνίδια των καρναβαλιστών στα  οποία διοχετεύουν εφευρετικά νερό εν είδει ιερού "σπέρματος" και "ποτίζουν"  τους συμμετέχοντες, άνδρες και γυναίκες

Τα κεράσματα-δώρα 

Οι νοικοκυρές καλωσορίζουν τον αγερμικό θίασο στις αυλές των σπιτιών τους και, καρπερές και οι ίδιες,  γεμίζουν τον κάλαθο-κίστη που μεταφέρουν δύο από τα μέλη του με καρπούς και φρούτα μετατρέποντάς τον σε κέρας της Αμαλθείας-σύμβολο της καρπερής Γης. Ταυτόχρονα κερνούν τους καρναβαλιστές κρασί και μελωμένες τηγανίτες,  με σχήμα που θυμίζει  αιδοίο.  Σε μερικά από τα σπίτια οι ηλικιωμένες νοικοκυρές μαζί μετα μέλη του περιοδεύοντος θιάσου, τραγούδησαν και κάποια από τα ιερά, βωμολοχικά  αποκριάτικα τραγούδια που τραγουδιούνται μόνο στο πλαίσιο της τελετουργίας της Αποκριάς αυτές τις ημέρες καθώς και στην τελετουργία του γάμου για τη μύηση των νεόνυμφων ΄και σε άλλα γλέντια,. Παρακάτω κάποια τέτοια τραγούδια,  όπως τα απομαγνητοφώνησα από τα βίντεο:

Στ΄αρχιδια- μωρέ στ΄αρχιδια- στ’ αρχιδιάκου την αυλή

στ΄ αρχιδιάκου την αυλή γάμος εγινότανε

να ΄χαμε μια τηγανιά όλο πούτσους και μουνιά

να ‘χαμε μια μάντρα κώλους να τους εγαμάγαμ΄ όλους…

*

Ένα μουνί καυχήθηκε σ’ Ανατολή και Δύση

πως δεν ευρέθη κυνηγός να πάει να το γαμήσει

κι ο κυνηγός που τ’ άκουσε πολύ του κακοφάνη…

*

 

Πώς το τρ- μωρέ πώς το τρι- πώς το τρίβουν το πιπέρι

πώς το τρίβουν το πιπέρι του διαόλου οι καλογέροι;

Με τη μύ- μωρέ με τη μύ- με τη μύτη τους το τρίβουν

με την μύτη τους το τρίβουν και το ψιλοκοπανίζουν..

*

Ποταμέ, τζάνε μ’ ποταμέ μου

ποταμέ  ποταμέ μου σαν γεμίζεις….

*

 

Στ’ Αναπλιού το Παλαμήδι  ‘κεί βροντάει το ντουφεκίδι

το βροντάν’ οι Μωραΐτες κι όλοι οι βαρυποινίτες…

στην πλατεία:

 

Νερατζούλα φουντωμένη που ‘ναι τα’ ά

 

Να χαμηλώναν τα βουνά να ψήλωναν οι κάμποι

Θάλασσα πλατιά κακούργα ξενιτιά

Να ‘βλεπα τη να

Εκεί αλωνίζουν δώδεκα

Κι η Μάρω με τη ρόκα της τα’ αδράχτι της κρατάει

Της κάνω νόημα κρυφό

Να μη την κάφει ο κουρνιαχτός μη την μαυρίσ’ ο ήλιος

 

 

Στου βαρελιού τον πύρο, σε παίρνω δε σ’ αφήνω…

Ένα μουνί στον άχλαδο…

2005

2005

2005

2005

2005

2006

2οο6

Από πάνω προς τα κάτω: τα κεράσματα και η τοποθέτηση δώρων στο καλάθι-"πουργί"  από τις νοικοκυρές,  στις αυλόπορτες και στις αυλές των σπιτιών. Κάθε νοικοκυρά που υποδέχεται την ομάδα και "κερνάει" τους καλαντιστές και το "πουργί" σημαδεύεται στο μέτωπο με ένα σταυρό από το φούμο που μεταφέρεται σε ένα τηγάνι 



Το κοινό συμπόσιο 

Όταν τελειώσει η περιήγηση, ο θίασος καταλήγει στην πλατεία, όπου τα καλούδια-δώρα χύνονται από το καλάθι πάνω σε ένα σεντόνι, κάπως ωσάν το κέρας της Αμαλθείας να σκορπίζει τα αγαθά της Γης,  και οι καρναβαλιστές  συντρώγουν, μοιραζόμενοι τα κεράσματα.

Οι  ομάδα που αφού ολοκλήρωσε την περιήγηση σε όλο το χωριό, επιστρέφει πομπικά στην πλατεία (2006)

2005

 2006

2006

Νέδουσα, αγεμός. Η θιασική ομάδα, μετά το τέλος της περιήγησης, σκορπίζει και  καταναλώνει σε κοινό, δημόσιο  γεύμα στην πλατεία το περιεχόμενο του "κάλαθου" με τις προσφορές των κατοίκων (πάνω  2005, κάτω 2006)

 

ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ, ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ, ΤΟΥ 
ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ  

Η πλατεία του χωριού ωσάν θεατρική σκηνή, με τους χωριανούς και τους επισκέπτες να έχουν πάρει θέσεις  περιμετρικά, περιμένοντας να παρακολουθήσουν τα δρώμενα

Μετά το μεσημέρι  ο θίασος, αλλάζοντας κάθε φορά μεταμφίεση, παίζει  στην πλατεία του χωριού το δράμα της βλάστησης και της γονιμότητας της Γης, προκειμένου η ευκαρπία να εξασφαλίζεται στο διηνεκές.  Η θεατρική αφήγηση γίνεται σε τέσσερις  πράξεις, που αφορούν τη διαδικασία της γαμικής, αναγεννητικής  συνεύρεσης  στον απάνω κόσμο κόσμο των ζώων, των φυτών, των ανθρώπων και στον υποχθόνιο της Μητέρας-Γης. 

 Οι  κουδουνάτοι "τράγοι"

 

Στην  πρώτη πράξη του δράματος, μια ομάδα ανδρών  καρναβαλιστών μεταμφιέζονται στα εξημερωμένα από τον άνθρωπο για την κτηνοτροφία ζώα, δηλαδή σε θηλυκά πρόβατα και γίδες, σε αρσενικά κριάρια και σε τράγους, φορώντας ανάλογες κερασφόρες μάσκες και γούνες, ενώ στη μέση τους  ζώνονται και με τα κουδούνια που φέρουν τα ζώα αυτά στη βόσκηση. Σημειώνω ότι και εδώ οι ζωόμορφες μάσκες δεν καλύπτουν εντελώς αλλά πλαισιώνουν τα μαύρα, μουτζουρωμένα πρόσωπα και αυτών των μεταμφιεσμένων. Η θεατρική αυτή αναπαράσταση μέσω της μεταμφίεσης και με τις κατάλληλες μιμητικές δράσεις αφηγείται τη γαμική συνεύρεση (το «μαρκάλισμα») αυτών των ζώων.Μέσα στη γενικότερη ιερή «φαλλοκρατία»  των ημερών,  ακούμε και διαβάζουμε συχνά ότι το κουδούνι είναι «φαλλικό σύμβολο».  Και πράγματι θα ήταν μόνο φαλλικό σύμβολο, αν δούμε το γλωσσίδι  του μεμονωμένα, ανεξάρτητα από το κέλυφος μέσα στο οποίο κινείται και χάρη στο οποίο, χτυπώντας πάνω στα τοιχώματά του, παράγει τον οργιαστικό μουσικό θόρυβο.  Αν όμως δούμε το κουδούνι κάθε μορφής ως σύνολο, θα διαπιστώσουμε ότι έχουμε αναπαράσταση της σεξουαλικής συνένωσης του αρσενικού με το θηλυκό, του φαλλού  και του αιδοίου/ μήτρας, σε μια μαγική αλληλόδραση, συμβολική  και ηχητική/μουσική, ως ενεργή μαγγανεία που επιτελείται οργιαστικά για την ενεργοποίηση του  παλμού  της  ιερής μήτρας της Μητέρας-Γης, από τον οποίο παλμό θα προκύψει η εποχική, εαρινή αναγέννηση πάνω στη Γη. Ο εκκωφαντικός ήχος των κουδουνιών  συνοδεύει με ένα είδος οργιαστικής, ρυθμικής μουσικής υπόκρουσης τη θεατρική δράση και ενισχύει μαγικά τον γονιμικό παλμό της μητέρας-Γης. Τηρουμένων των αναλογιών, ας πούμε κάτι σχετικό με το ιερό «σείστρο» της αιγυπτιακής, χθόνιας  μητέρας-θεάς Ιθώρ.(Μην ξεχνάμε ότι τα κοπάδια των αιγοπροβάτων που φέρουν συνήθως κουδούνια, είναι όλα θηλυκού γένους, εκτός από τους ελάχιστους επιβήτορες}.

Νέδουσα. καθαρή Δευτέρα. Οι μετεμφίεση των "τράγων" (2006)

Ζωόμορφοι κερασφόροι μασκοφόροι, σκαλισμένοι στον ποδόγυρο του πέπλου της Δήμητρας  στα Μυστήρια που επιτελούνταν στο κοινό  ιερό τους  με την Δέσποινα στη Λυκόσουρα Αρκαδίας, γειτονική προς τη Νέδουσα.

 (Λεπτομέρεια του γλυπτού συμπλέγματος ονόματι «Σύμπλεγμα Δαμοφώντος», από το ιερό της Λυκόσουρας, ΕΑΜ, 29/7/2016)

Νέδουσα. Καθαρή Δευτέρα. Από πάνω προς τα κάτω: ζωόμορφες μεταμφιέσεις, "τράγοι"  και "κριάρια"(2006)

Στην πομπή των κριο-τραγόμορφων, στα αριστερά, συμμετέχει και μεταμφιεσμένη γυναίκα με τα δοχεία του τυροκομήματος (2006) 

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2006 πάνω και κάτω: ζωόμορφες μεταμφιέσεις "τράγων" με κουδούνια ζωσμένα στη μέση και αναπαράσταση γονιμικού "μαρκαλίσματος" στους δρόμους και την πλατεία του χωριού (2006).Όσο αυξάνεται η προσέλευση κόσμου και από άλλα μέρη, τόσο πιο πλούσια και περίτεχνη  και με περισσότερα κουδούνια γίνεται η μεταμφίεση, ίσως με επιρροές και από άλλους "κουδουνάτους".

Τα σιτηρά,  ιερό "γέννημα" της Μητέρας-Γης  

Η δεύτερη πράξη του δράματος αφηγείται αναπαραστατικά τον ετήσιο βίο και την καλλιέργεια των δημητριακών, από το σπόρο ως το ψωμί. Φυτά  που ονοματίζονται και προστατεύονται  από  τη Μεγάλη Μητέρα-Δήμητρα-Ελένη, και που συνέβαλαν καθοριστικά στον εκπολιτισμό, τα δημητριακά είναι βασικά είδη για τη διατροφή ανθρώπων όσο και των κτηνοτροφικών ζώων. Δύο άνδρες μεταμφιεσμένοι σε βόδια ζεύονται στον ζυγό και σέρνοντας  το ξύλινο αλέτρι μιμούνται τη διαδικασία του οργώματος της γης ενώ ακολουθεί ο σπορέας που μιμείται τη διαδικασία της σποράς. Ακολουθούν γυναίκες που κρατούν  δρεπάνια και δεσμίδες από στάχια και  με ανάλογες χειρονομίες μιμούνται τη διαδικασία του θερισμού του σιταριού, ως «γεννήματος» της γης, και στη συνέχεια τη μεταποίησή του σε αλεύρι και σε ζυμάρι, μεταφέροντας και τα σχετικά εργαλεία, ενώ ψάλλουν τραγούδια του θερισμού.

 Σπορά, όργωμα, θερισμός, ψωμί

Νέδουσα. Καθαρή Δευτέρα. Η μεταμφίεση ενός καρναβαλιστή σε  "βόδι" για την αναπαράσταση του οργώματος (2006)

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα, πάνω και κάτω: καρναβαλική αναπαράσταση οργώματος στην πλατεία του χωριού με ξύλινο αλέτρι και άνδρες μεταμφιεσμένους σε βόδια, ζευγμένους στον "ζυγό" ( πάνω φωτ. 2006 και κάτω 2005 )

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα. Καρναβαλική αναπαράσταση θερισμού  με δρεπάνια (2006)

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα. Καρναβαλική αναπαράσταση ζυμώματος και φουρνίσματος ψωμιού (2006)

 

 Ο ΙΕΡΟΣ ΓΑΜΟΣ

Η τρίτη πράξη του δράματος φέρνει την κορύφωση της ολοήμερης αυτής τελετουργίας. Αναπαριστά τον ιερό γάμο, τη γαμήλια ένωση της νύφης-γης με τον χθόνιο εραστή. Η όλη θεατρική μυθική αναπαράσταση μιμείται  ανατρεπτικά  και σατιρικά τη διαδικασία της παραδοσιακής γαμήλιας τελετουργίας όπως αυτή επιτελείται για τους θνητούς στη Νέδουσα,  σύμφωνα με τα τοπικά κοινωνικά και γαμήλια δεδομένα. Με αυτό τον τρόπο η θεατρική αναπαράσταση της τελετουργίας εκτός από το μύθο, αφορά μαγικά και την ανθρώπινη αναπαραγωγή.

Ένας μεγαλόσωμος άνδρας μεταμφιέζεται τελετουργικά, όπως ακριβώς οι θνητές νύφες, σε πελώρια, μαύρη «νύφη», με νυφικό φόρεμα και μουτζουρωμένο πρόσωπο και παραδίδεται, σύμφωνα με τα έθιμα του ανδροτοπικού γάμου, στον μικρόσωμο, «μαύρο», ιθυφαλλικό  γαμπρό. Τα τοπικά γαμήλια τραγούδια που τραγουδούν κυρίως γυναίκες, προσαρμοσμένα  στην καρναβαλική και σεξουαλική σημασία της εν εξελίξει τελετουργίας, συνοδεύουν όλες τις φάσεις και της καρναβαλικής γαμήλιας τελετής.

Η γαμήλια πομπή καταλήγει στην πλατεία όπου είναι στημένη ειδική εξέδρα για την πλήρη αναπαράσταση (ο παπάς που διαβάζει τη «γαμήλια ακολουθία» παραποιημένη σε σατιρικό, βωμολοχικό κείμενο) , μελλόνυμφοι, κουμπάρος, γονείς κ.λπ.) της τελετής του «στεφανώματος», ως παρωδία του γαμήλιου μυστήριου της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αμέσως μετά τη στέψη επακολουθεί επί τόπου η δημόσια συνουσία  του δαιμονικού ζεύγους, με την πελώρια  μαύρη νύφη-Γη [-Μαυρηγή] να έχει την πρωτοβουλία των κινήσεων, επικαλύπτοντας τον  μαύρο, ιθυφαλλικό  γαμπρό. Συχνά η νύφη προβάλλει ταυτόχρονα και  τη φουσκωμένη κοιλιά της, «γκαστρωμένη» ήδη  με τους σπόρους που θα αποδώσουν τα μελλοντικά αγαθά και τους καρπούς. 

Η μεταμφίεση νύφης, γαμπρού και συμμετεχόντων στο "γάμο" 

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα. Από πάνω προς τα κάτω: καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου. Το ντύσιμο  και το τραγούδισμα άνδρα ως ιερής νύφης  από γυναίκες (2006)

 

Νέδουσα. Από πάνω προς τα κάτω: καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου: το βάψιμο-στόλισμα του  "μαύρου" προσώπου της  ιερής "νύφης" από γυναίκες  (2006)

Τα "στέφανα" του ιερού "γάμου"

Το "συμπεθεριακό" και η διάβαση ιερής νύφης και γαμπρού  προς την στέψη

Νέδουσα.  πάνω και κάτω: καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου: η "νύφη", στολισμένη περιμένει με την "κουμπάρα" και τον "πατέρα" της την άφιξη του "γαμπρού" . Αριστερά ο γάιδαρος στολισμένος για να μεταφέρει τη "νύφη" (2005).

Νέδουσα.: kαρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου: "μπομονιέρες" (πάνω) και πιατέλα με "κουραμπιέδες" (κάτω) για τους "καλεσμένους", φτιαγμένοι από κόπρανα κατσίκας και γαϊδάρου, αντίστοιχα και πασπαλισμένα με αλεύρια ντί ζάχαρης (2005)

Νέδουσα. καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου: Το "νυφόπαρμα", η αναχώρηση της "νύφης" και των συγγενών της από το σπίτι ( ΄πάνω 2005, κάτω 2006)

Νέδουσα. Καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου. Το "συμπεθεριακό" (ο γαμπρός και οι συγγενείς του) του γαμπρού με τους "ιερείς" επικαφαλής στο δρόμο προς την πλατεία (2006)

Νέδουσα. καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου. Ο καβαλάρης "γαμπρός" πηγαίνει να παραλάβει την "νύφη" (2006)

Νέδουσα. Καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου. Η "νύφη" πάνω στο γάιδαρο οδεύει προς την πλατεία (2006)

 Η στέψη - η ιερή συνουσία-ιερογαμία

Νέδουσα. Καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου. Η τελετή της "στέψης" πάνω σε "θεατρική" εξέδρα-σκηνή στην πλατεία  (2006)

Νέδουσα. Καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου. Ο "ιερέας" "διαβάζει" τη "γαμήλια ακολουθία". Στο άκρο δεξιά ο "πατέρας" της νύφης κρατάει τα τα "στέφανα" και τη "νυφική ανθοδέσμη"  (2005)

Νέδουσα. Καρναβαλική αναπαράσταση ιερού "γάμου". Ο "ιερέας" διαβάζει την "γαμήλια ακολουθία". Η πελώρια  ιερή νύφη [-Γη] και ο μισερός, ιερός  "γαμπρός", ο οποίος στη θέση του φαλλού φέρει φίδι (2005)

Νέδουσα. καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου. Ο "ιερέας" αλλάζει τα "στέφανα" (2006) 

Νέδουσα. Καρναβαλική αναπαράσταση ιερού γάμου. Η ιερή "συνουσία" της μαύρης "νύφης" (από πάνω) με τον μαύρο "γαμπρό" (από κάτω, στο δάπεδο, 2005)

Πάνω και κάτω: η ιερογαμία  της "μαύρης" νύφης και του ¨μαύρου" γαμπρού από παλιότερη επιτέλεση του δρώμενου στη Νέδουσα (πηγή: Μιχ. Μερακλής, 2001, «Το καρναβάλι της Νέδουσας Μεσσηνίας», στο συλλογικό:  Αποκριάτικα δρώμενα του Ελλαδικού χώρου. Το καρναβάλι της Νέδουσας Μεσσηνίας (Επιστημονική Συνάντηση Λαογραφίας, Καλαμάτα 16-17/2/2001), εκδ. Κέντρο Λαογραφικών Μελετών Καλαμάτας-Σύλλογος  Νεδουσαίων Καλαμάτας, Καλαμάτα. (Απ΄ όσο δύναμαι να γνωρίζω, η πραγμάτευση στο άρθρο δεν στηρίζεται σε ζωντανή παρατήρηση του δρώμενου).

Ιερός Θάνατος – Αναγέννηση

Ο γαμπρός, εξαντλημένος από τη θεϊκή συνουσία με την νύφη-Γη, μαραίνεται αμέσως και πεθαίνει, σε μια συμβολική αναπαράσταση και της βιολογικής λειτουργίας του φαλλού.

Επακολουθεί η  τελευταία, καθαρτήρια και αναγεννητική,  θεατρική πράξη του δράματος. Ο "νεκρός"  γαμπρός αποκαλείται "Αποψώλης", (από+ψωλή = αυτός που έχασε το φαλλο του, καρναβαλική παραφθορά από το όνομα Αποστόλης) ντύνεται   ως νεκρός και τοποθετείται σε φέρετρο σύμφωνα με τα τοπικά νεκρικά έθιμα για τους θνητούς, σκεπασμένος με φύλλα δάφνης (βάγια) που κόβονται επιτόπου από μια βαγιά που φυτρώνει δίπλα στο παρεκκλήσι των αγίων Θεοδώρων (αγίων που σχετίζονται με τις ψυχές και τους νεκρούς, καθώς η γιορτή τους αμέσως μετά την καθαρή Δευτέρα είναι ψυχοσάββατο), όπου και λαβαίνει χώρα η το "σαβάνωμα" και η "πρόθεση" του "νεκρού". Οι γυναίκες (και άντρες ντυμένοι ως γυναίκες)επιδίδονται σε "σκούξιμο" για την χαμένη, θανούσα "ψωλή" του γαμπρού και σε παρωδία  θρήνου με "άσεμνα"  μοιρολόγια, προσαρμοσμένα σατιρικά  στη θεατρικότητα και τη γονιμική και σεξουαλική ουσία της τελετουργικής  περίστασης. Επακολουθεί η εκφορά του «νεκρού» μέσα από τους δρόμους του χωριού. Αντί των εκκλησιαστικών εξαρτημάτων που χρησιμοποιούνται στην χριστιανική επικήδεια τελετή, εδώ χρησιμοποιούνται η πάνα και άλλα εξαρτήματα του φούρνου, από τον οποίο όπως είδαμε ξεκίνησε η ολοήμερη αυτή γιορτή.  Κατά την αντίληψή μου, επιδιώκεται να τονιστεί και πάλι η κεντρική σημασία των δημητριακών και του ψωμιού στη γιορτή αλλά και η άρρηκτη σχέση των δράσεων με την Μαυρηγή και τον κάτω κόσμο.

Νέδουσα. καρναβαλική αναπαράσταση θανάτου και αναγέννησης. Ο "νεκρός" ιερός γαμπρός τοποθετείται μέσα στο φέρετρο και καλύπτεται  με φύλλα δάφνης (2005)

 

Ο ιθυφαλλικός νεκρός «γαμπρός» Αποψώλης τοποθετείται πάνω στην εξέδρα της πλατείας όπου συνεχίζεται ο «θρήνος» από την μαυροφορεμένη χήρα και τις γυναίκες. Ενώ η διαδικασία του θρήνου κορυφώνεται, ο «νεκρός» ανασταίνεται  από το φέρετρο προβάλλοντας και τον ανορθωμένο πλέον, φαλλό ("ψωλή") του. Το δράμα καταλήγει έτσι μέσα στις  επευφημίες και τα ξεκαρδιστά γέλια του κοινού  στην καθαρτήρια πράξη της συμβολικής αναπαράστασης της αέναης αναγέννησης. Η Μητέρα-Γη μέσω της κατ' ετος επαναλαμβανόμενης αυτής αναγεννητικής τελετουργίας, θα μπορεί κάθε χρόνο  να γονιμοποιείται από τον νεκρανασταινόμενο χθόνιο γαμπρό, εξασφαλίζοντας τη ζωή και την ευκαρπία.  

Νέδουσα. καρναβαλική αναπαράσταση θανάτου και αναγέννησης. Ο "νεκρός" γαμπρός τοποθετείται μέσα στο φέρετρο, σκεπασμένος με φύλλα δάφνης (2005)

Νέδουσα. Πάνω και κάτω, καρναβαλική αναπαράσταση θανάτου και αναγέννησης: "πρόθεση" και μοιρολόισμα του  μαύρου "νεκρού" γαμπρού, του "Αποψώλη" (καρναβαλική παραφθορά του ονόματος Αποστόλης) μέσα στο φέρετρο,  πριν την "εκφορά" (2005)

Νέδουσα. καρναβαλική αναπαράσταση θανάτου και αναγέννησης. Η "εκφορά" του φέρετρου με τον "νεκρό" γαμπρό στους δρόμους του χωριού. Της πομπής προηγούνται εργαλεία του φουρνίσματος του ψωμιού ( η "πάνα", το φτυάρι) καθώς και κλαδιά (2005)

Νέδουσα. καρναβαλική αναπαράσταση θανάτου και αναγέννησης. Η "εκφορά" του φέρετρου με τον "νεκρό" γαμπρό στους δρόμους του χωριού. Προηγείται ο "ιερέας" και έπεται η "θρηνούσα" μαυροντυμένη "χήρα" (2006)

Νέδουσα. καρναβαλική αναπαράσταση θανάτου και αναγέννησης. Μοιρολόισμα του φαλλικού "νεκρού" γαμπρού   "Αποψώλη"μέσα στο φέρετρο στην πλατεία του χωριού, Στο άκρο δεξιά η "θρηνούσα", μαυροφορεμένη "χήρα" και στο κέντρο μια μοιρολογίστρα "γυμνόστηθη"  όχι μόνο καρναβαλικά, αλλά σε αναπαράσταση του αληθινού θρήνου, όπου οι γυναίκες ξεγυμνώνουν και χτυούν μέχρις αίματος τα στήθη τους (2006)

Σκηνή θρήνου από τις μυκηναϊκές πήλινες  «Λάρνακες της Τανάγρας». Η μοιρολογίστρα δεξιά κάνει  σπονδή με κύλικα ενώ και οι δύο θρηνούν με τα στήθη τους απογυμνωμένα. Απεικονίζονται και οι  αμυχές από  τα νύχια που πληγώνουν το στέρνο κατά το θρήνο, πρακτική που εφαρμοζόταν μέχρι σχετικά πρόσφατα (πηγή: CAVANΑGH-MEE, 1995, “Mourning Before and After the Dark Age”, στο C. Morris (edit.), Klados, Essays in Honour of J. N. Coldstream, BICS, Suppl. 63).

Νέδουσα. καρναβαλική αναπαράσταση θανάτου και αναγέννησης. Μοιρολόισμα του φαλλικού "νεκρού" γαμπρού "Αποψώλη" μέσα στο φέρετρο στην πλατεία του χωριού, πριν την "ανάστασή" του  (2006)

Εικονογραφία του μύθου της γέννησης της "ωραίας" Ελένης  από αβγό πάνω σε κρατήρα,  που εκτιμώ ότι τεκμηριώνει πως  οι μύθοι  κατά την Αρχαιότητα αναπαριστάνονταν θεατρικά, πάνω σε ικριώματα-σκηνές, κάτι ανάλογο με την τελετουργική  θεατρική αναπαράσταση του  μύθου της "ιερογαμίας" στη Νέδουσα   (Κρατήρας από την Απουλία, 375-350 π.Χ.)

httpp://www.beloit.edu/~classics/Trojan%20War%20Site/Web%20Site/Helen%20(and%Paris%...21/2/2005 

Βλέπε και:

Ελένη Ψυχογιού,  «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 24, Αθήνα2008.

PSYCHOGIOU Eleni, 2011, “Mycenaean and Modern Rituals of Death and Resurrection: Comparative Data based on a Krater from Hagia Triada, Elis”,  στο Lena Cavanagh, William Cavanagh and James Roy (επιμέλεια), Honouring the Dead in the Peloponnese. Proceedings of the conference held at Sparta 23-25 April 2009, Nottingham University, Center of Spartan and Peloponnesian Studies, CSPS On Line Publications 2, prepared by Sam Farnham, σ. 613-642. βλ. και εδώ στο blog το post "Μυκηναϊκά και σύγχρονα δρώμενα θανάτου και αναγέννησης..."

PSYCHOGIOU Eleni,, “Memory and narrative in carnival mimic representations in Nedussa, Messinia, Greece”, ανακοίνωση στο 15o Συνέδριο της Διεθνούς Εταιρείας Λαϊκής Αφηγηματολογικής Έρευνας (ISFNR): Οι αφηγήσεις στο χώρο και στον χρόνο: μετάδοση και προσαρμογές (Narratives Across Space and Time: Transmissions and Adaptations),  Αθήνα, 21-27 Ιουνίου 2009, οργάνωση ISFNR – Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, υπό έκδοση).

 Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα. Όπως όλοι οι συμμετέχοντες στο καρναβάλι, ούτε από το "μουτζούρωμα", ούτε από τα ευφάνταστα, αυτοσχέδια φαλλικά παιχνίδια  γίνεται να γλυτώσει και  η  γράφουσα ερευνήτρια, δεδομένης και της εξοικείωσής μου με τους κατοίκους, μετά και  την τρίτη επίσκεψή μου στο χωριό  (2001, 2005, 2006). Φωτ. Ευρυδίκη Ιωαννίδη, 2006.