Ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: δύο προσκυνήματα στην Ώλενα Ολυμπίας Ηλείας (Following the steps of Helen[of Troy]/st. Helen in contemporary Greece: Olena, Olympia)

Χάρτης με τμήμα του νομού Ηλείας ανάμεσα στους ποταμούς Αλφειό (νότια) και Πηνειό. Σε γαλάζιους κύκλους η Ώλενα, η Αγία Άννα (Αγιανάννα) και πάνω δεξιάη Λάμπεια (Δίβρη) 



ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΩΛΕΝΑ  -A΄ [1]

(του Ντίνου Ψυχογιού)

[Το παρακάτω κείμενο δημοσιεύεται δίστηλο στο περιοδικό Ηλειακά ΙΓ΄ (1957), σ. 291 -294, στο πλαίσιο του θεματικού εισαγωγικού σημειώματος σε κάθε τεύχος του περιοδικού  υπό  τον γενικό τίτλο «Ζωή και Σπουδή», που έγραφε ο πατέρας μου και και  εκδότης  του περιοδικού,  Ντίνος Ψυχογιός, υπογράφοντας  με το ψευδώνυμο Πύρρων ο Εφεκτικός (ο γνωστός αρχαίος Ηλείος φιλόσοφος). Διατηρώ την ορθογραφία (πλην του πολυτονισμού), τη στίξη  του κειμένου καθώς και τις υποσημειώσεις του συγγραφέα, οι οποίες βρίσκονται μετά το τέλος των υποσημειώσεων του δικού μου κειμένου]:

Το τεύχος των "Ηλειακών" όπου δημοσιεύεται το κείμενο του Ντίνου Ψυ7χογιού

«Πρόσφατα μια αλωναριάτικη ροδαυγή, με βρήκε να κατηφορίζω από του Καράτουλα προς το ρέμα του πανάρχαιου Ενιπέα. Απέναντί μου υψωνόταν πανύψηλος ο όγκος των υψωμάτων της Ώλενας, σκοτεινός ακόμα μές στο πρωϊνό σύθαμπο. Στην άκρη του ρέματος στάθηκα αρκετή ώρα για να χαρώ την γαργαλιστικά απολαυστική ανασαιμιά της ανθισμένης αλυγαριάς και πικροδάφνης που κάλυπτε μαζύ με πλατάνια, πολύδακρες ετιές και τρεμουλιάρες ασημόλευκες, τις όχτες του ποταμού και την ίδια την κοίτη  σα νησίδες υλομανούς βλάστησης. Απόλαυσα το μελωδικό τρίλισμα κάποιου ξεμοναχιασμένου αηδονιού και την επίμονη προσπάθεια κάποιου τρυποκάρυδου που μάταια προσπαθούσε να αναταγωνιστή  τις  θείες τρίλιες του αηδονιού. Και μόλις τα τελευταία πέπλα του πρωϊνού μουχρώματος διαλύθηκαν ένας χείμαρος φωτός κατάκλυσε στεφανωματικά τον απέναντι λόφο της Ώλενας. Το μορμύρισμα του ρέματος του Ενιπέα, το αργοσάλεμα σε ένα ανεπαίσθητο θρόϊσμα των φύλλων του πλατάνου και της λεύκας, το παιχνίδισμα εκείνο του φωτός στις άφθονες δροσοσταλίδες που κατρακυλούσαν από της ροδοδάφνης τους ανθούς συνοδευμένο και με του αηδονιού τις εξαίσιες τρίλιες, ήταν κάτι το ασύλληπτο μέσα στην απόλυτη σιγαλιά της Καρατουλέικης ποταμιάς. Μαγεμένος για ώρα πολλή και συνεπαρμένος, πήρα αργά την κοφτή ανηφοριά την κατάφυτη από πεύκα για την θρυλική Ώλενα. Το πευκοδάσος στα απόσκια ήταν νεκρικά ήσυχο. Ούτε πουλιού λαλιά, ούτε ζώου ήμερου ή άγριου γρύλισμα ή υλακή, μα ούτε και κανένας ψίθυρος στα βελονωτά πευκοφυλλώματα, ακουγόταν. Τέλος μια απελπιστικά ανοδική πορεία δύο χιλιομέτρων με έφερε στο ξέφωτο πλάτωμα, όπου είναι κουρνιασμένο ένα φτωχοχώρι που φέρνει για κάθε φιλίστορα το θρυλικό όνομα Ώλενα. Ένας απλοϊκός Ωλεναίος ξυλουργός, ολοπρόθυμα προσφέρθηκε να μου γίνη οδηγός.

Άποψη από το λόφο της Ώλενας προς τα ΒΔ. Σημειώνεται η θέση της Επισκοπής στην κορυφή του λόφου της Ώλενας (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

Φανταζόμουν τα ερείπια της μεσαιωνικής Ώλενας συγκεντρωμένα και επιβλητικά. Τίποτα όμως από αυτά! Ασήμαντα, άγρια κατασκαμμένα και λεηλατημένα από κέθε χρήσιμο υλικό, πολλές φορές χωρίς ίχνος ή υπόλειμα και το χειρότερο σκόρπια σε δυσανάβατους βουνούς, δεν θυμίζουν τίποτα από ιστορία αίγλης και θρύλου, που χάνεται στα ιστορικά τρισκόταδα του έκτου αιώνα. Είναι όμως οι θρύλοι και οι παραδόσεις που της δίνουν ζωντάνια και γοητεία, της δίνουν θαμπωτική αίγλη και αμύθητα πλούτη στη φαντασία των απλοϊκών κατοίκων της, που σε κάθε χαμοβούνι, σε κάθε ασήμαντο υπόλειμα χαλάσματος έχουν να διηγηθούν και από  ένα θρύλο για κρυμμένους θησαυρούς, φοβερά στοιχειά και ζούδια και υπεράνθρωπες ιστορίες. Και βέβαια είναι επόμενο η μακραίωνη έδρα των Επισκόπων της Ηλείας, που αφ’ ότου διαδόθηκε ο Χριστιανισμός εστήθηκεν εδώ, να δημιούργησε θρύλους ατέλειωτους και ιστορίες απίθανες, γιατί υπερβολική είναι πάντα η μνήμη όταν ριζοβολάει στην άγνοια και ποτίζεται με την αχαλίνωτη φαντασία της αδαημοσύνης. Παρασυρμένος και εγώ από την γοητεία του θρύλου φαντάστηκα μεγαλοπρεπείς Επισκόπους κατάφορτους από χρυσοκέντητα και σμαραγδοποίκιλτα  άμφια, με απαστράπτουσες χρυσές πατερίτσες και μίτρες να λειτουργούν στον υποβλητικά μεγαλοπρεπή καθεδρικό ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος και να ευλογούν τα θρησκόληπτα και ταπεινά πλήθη των ορεσίβειων Ηλείων των χρόνων της Βυζαντινής αίγλης, της Φραγκικής κατάπτωσης και των κατοπινών χρόνων της πλήρους εξουθενώσεως της Τουρκοκρατίας. Εφαντάστηκα την τελετή της ενθρόνισης του πρώτου Επισκόπου Ωλένης κατά τα μέσα του Ε΄ αιώνος, περιστοιχιζόμενου από ένα πλήθος πιστών της Χριστιανοσύνης γιομάτων από την ιδιάζουσα μυστικοπάθεια των πρώτων ζηλωτών μιας νέας ιδεολογίας, και παράμερα από περιέργεια ή κακεντρέχεια τους πιστούς της εξατμισμένης αρχαίας θρησκείας να φωνασκούν και να χλευάζουν τους αρνησίθρησκους. Η ειδωλολατρεία στην Ηλεία είχε ένα δυσάλωτο οχυρό: Τα Ολύμπια που κρατούσαν τη δάδα της αρχαίας θρησκείας ακοίμητη πολλούς αιώνες και μετά την επισημοποίηση της νέας θρησκείας. Αυτή η τελετή της πρώτης ενθρόνισης Επισκόπου ήταν αρκετή για να γίνει η Ώλενα το προσκύνημα των νεοφώτιστων της Ηλείας. Την έκαμε θρησκευτικό κέντρο και θα είχε μεγάλη ισχύ κατά τους Βυζαντινούς χρόνους. Στα χρόνια της Φραγκοκρατίας η αίγλη της αμαυρώθηκε από την ύπουλη υπονόμευση των Δυτικών που πολιτικώς κυριάρχησαν του τόπου και που για λόγους ασφαλείας πιο πέρα, στον πλαϊνό της Επισκοπής γκρεμό, ανήγειραν τον Φραγκικό πύργο τους που κατάλοιπό του είναι η σωζόμενη σήμερα καστρόπορτα φανερά φραγκικής τεχνοτροπίας όπου κάποιος φράγκος φεουδάρχης ιππότης ή λίζιος έκανε χρέη τοποτηρητού και αμαύρωνε την ισχύ και αίγλη του Επισκόπου Ωλένης. Και προχωρώντας στην Τουρκοκρατία ήρθε η πλήρης αμαύρωση και εξουθένωση, ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια. Με τον καιρό, όταν συνήρθε το παραζαλισμένο Γένος από τα αλύπητα της πρώτης σκλαβιάς χτυπήματα, η Ώλενα με τον Επίσκοπό της έγινε το κέντρο της αντίστασης κατά του βάρβαρου δυνάστου. Χελιδόνι-Γούμερο-Καράτουλα με κέντρο την Ώλενα συχνά αναφέρονται στα Ενετικά αρχεία σε έγγραφα του 1500-1600 ως επίκεντρο των ανταρτών κατά του δυνάστου, των επονομαζομένων τότε ελληνικώτατα από τους φράγκους Stratioti και ενισχυομένων φανερά από την Ενετία. Με την Ενετοκρατία του 1685-1714 η Ώλενα έχει καταστραφεί. Ο Επίσκοπός της έχει ξεριζωθεί και έχει μεταφέρει την έδρα του στην Γαστούνη και και αργότερα φεύγει κιαπό κεί για να εγκατασταθεί σον Πύργο και πιθανώτατα στην ευημερούσα τότε μονή Σκαφιδιάς. Όπως τούτο το πιστοποιούν και τα σωζόμενα εκεί ακόμη άμφιά τους και και οι γενναιόδωρες αφιερώσεις τους στο Μοναστήρι και άλλα τους υπάρχοντα (κώδικες, ευχολόγια κλπ.). Είναι πασίγνωστο ότι οι Επίσκοποι και γενικά ο κλήρος, είχαν μεγάλη ισχύ τον μεσαίωνα. Και ξόμπλια της ισχύος και μεγαλοπρεπείας των Επισκόπων Ωλένης είναι σήμερα οι θρύλοι της Ώλενας και τα άγρια λεηλατημένα ερείπιά της. Ένα δημοτικό τραγούδι του 17^ου αιώνα ασφαλώς λέει:

…Να πάμε να ληστέψουμε της Ώλενας ται σπίτια / να πάρουμ’ άσπρα και φλουριά, χρυσά, μαργαριτάρια…[2]

Το σπουδαιότερο κτίσμα της, ο τρισυπόστατος καθεδρικός της ναός  της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, ή αγιά Σωτήρω, όπως σήμερα λέγεται, χτισμένος ψηλά σε έναν όχτο επονομαζόμενο Επισκοπή, μας δείχνει τα εκτεταμένα ερείπιά του, άγρια κατεσακαμένα και συγκεντρωμένα σε ένα ημιερειπωμένο και βρώμικό ξωκλήσι, στη θέση του μεσαίου κλήτους του μεγαλοπρεπούς άλλοτε ναού. Στα βορινά του βουνού της Επισκοπής είναι το άλλο ύψωμα του Κάστρου λεγόμενο, μα που εκτός από την προαναφερθείσα πύλη του Φραγκικού πύργου, τίποτα άλλο δεν δικαιολογεί την προσωνυμία Κάστρο. Κιακόμα ανατολικώτερα ένας άλλος οξυκόρυφος και δυσανάβατος βουνός, η Ανάληψη, όπου λίγες ανεσκαμμένες  άμορφες πέτρες της θρυλούμενης κάποτε εκεί μεγαλόπρεπης ομώνυμης εκκλησιάς. Ανάμεσα κιαπάνω σ’ αυτούς τους τρεις βουνούς, πλανιώνται σαν φαντάσματα, παληά ενθυμήματα συγκεχυμένα και υπερβολικά για το στοιχειό της Ώλενας, για την μονοβύζα του Κάστρου, για τα ξωτικά της Μαρτουλής και τους Μονόμματους της παληάς Ώλενας, για θαμμένους θησαυρούς και χρυσές καμπάνες, για επισκοπικούς τάφους με με ολόχρυσες και διαμαντοκόλλητες μίτρες και πατερίτσες  και για πλείστα όσα άλλα υπερβολικά ή παράλογα.

Όλη την ημέρα, παρά το ανελέητο αλωναριάτικο λιοπύρι, γεύτηκα όλη τη συγκίνηση που χαρίζει σέναν ερευνητή η άμεση γνωριμιά με τους τόπους που τους σκεπάζει η αχλύ του θρύλου και ο ξομπλιαμένος φωτοστέφανος μιας μακραίωνης και ξεχασμένης ιστορίας. Το ποτάμι του ιδρώτα που έχυσα μές την αλωναριάτικη λαύρα, τρέχοντας εδώ και εκεί για να ιδω τις τοποθεσίες και τα ρημάδια τους, στοιχειωμένους τόπους, θρυλικά τοπωνύμια, και ρημαγμένες ή εξαφανισμένες πια εκκλησίες, ήταν ένα απολαυστικό λαογραφικό λουτρό που μούδωσε την άφατη ικανοποίηση που νοιώθει ένας αρχαιολόγος για ένα σπάνιο εύρημά του, ένας βοτανολόγος για την ανακάλυψη ενός άγνωστου φυτού, ή ένας γλωσσολόγος για μια αθησαύριστη ή μεγάλης ιστορικής σημασίας λέξη. Οι Ωλένιοι, που χρόνια τώρα ανενόχλητοι ανασκάφτουν, αφανίζουν και λεηλατούν τα λιγοστά ερείπια του τόσης ιστορικής για την Ηλεία [σημασίας] τόπου τους, είτε από θησαυρομανία, είτε για λίγα αγκωνάρια, ονειρεύονται να δουν το χωριό τους τουριστικό κέντρο. Επαινετή η φιλοδοδία τους, επιβοηθητική και η ολοπρόθυμη φιλοξενία τους, μα οι ίδιοι καθημερινά καταστρέφουν το όνειρό τους ξηλώνοντας ταπομεινάρια των ερειπίων και καταστρέφοντας κάθε εύρημα σημαντικό ή ασήμαντο, από άγνοια ή αθεράπευτη θησαυρομανία (δυό μαρμάρινοι κίονες της Ανάληψης έγιναν λιοτρίβια και ένας θολωτός τάφος μυκηναϊκής εποχής μεταβλήθηκε σε κουμάσι, για να αναφέρω δύο παραδείγματα) ενώ θα μπορούσαν στο σχολείο τους να περισυνέλεγαν κάθε εύρημα, σημαντικό ή ασήμαντο της περιώνυμης και περισπούδαστης περιοχής τους και ναείχαν έτσι ένα ενδιαφέρον που θα τραβούσε τον ιστοριοδίφη, τον αρχαιολόγο, τον φιλίστορα και τον περιηγητή και αυτόματα θα καταστούσε το χωριό τους αξιοπρόσεχτο τουριστικό τόπο ακόμα και για θέρετρο, αφού έχει ένα θαυμάσιο κλίμα και μια αξιοζήλευτη και περίοπτη θέα. Δυστυχώς όμως στο Ρωμέϊκο η ιδιωτική πρωτοβουλία για κοινής ωφελείας έργα είναι το σπανιώτερο των εκδηλώσεων του Ελληνικού δαιμονίου, η δε Πολιτεία τόπους τόσης αρχαιολογικής και ιστορικής αξίας και σημασίας τους έχει εγκαταλείψει στον πατριωτισμό των πολιτών της. Κιαυτοί για να δείξουν  πόσο τον έχουν αναπτυγμένο, με μανία ρίχνονται σε κάθε χάλασμα ή χτίσμα αδέσποτο και τ’ αφανίζουν. Είναι ο νόμος του κορεσμού που και κάνει το θαύμα του, γιατί όπου η πλησμονή σε κάτι εκεί και η αδιαφορία για δαύτο. Γιαυτό και η Ελλάδα, ευμοιρούσα αρχαιολογικών τόπων και ευρημάτων, αμοιρεί αγάπης και ενδιαφέροντος για αυτά».

ΠΥΡΡΩΝ Ο ΕΦΕΚΤΙΚΟΣ

Ο Ντίνος Ψυχογιός σε ένα άλλο προσκύνημα,  στο ναό του Επικούρειου Απόλλωνα, στις Βάσσες Φιγαλείας, αρχές δεκαετίας 1980, λίγο πριν το θάνατό του (η φωτογραφία τραβηγμένη από τον αρχιτέκτονα, καθηγητή Αργύρη Πετρονώτη)

Παρακάτω παραθέτω αποσπάσματα από τη μελέτη του Ντίνου Δ. Ψυχογιού, «Η Ώλενα»  (Ηλειακά ΙΔ΄-ΙΕ΄ (1958), σ. 326-330).  Διατηρώ την ορθογραφία (πλην του πολυτονισμού), τη στίξη  του κειμένου καθώς και τις υποσημειώσεις του συγγραφέα.

(σ. 326:) «Το προσκύνημα στην Ώλενα έγινε[3]. Και μετά από κάθε προσκύνημα έρχεται ο νεωκόρος και ξετινάζει τον ιερό χώρο από την τύρβη του προσκυνήματαος, τον «αποκαθαίρει» και τον παραδίδει απαστράπτοντα ως «άπεφθον χρυσόν» στους εκλεκτούς κατόπιν προσκυνητάδες, που θα τον επισκεφθούν μονάχοι, να τον προσκυνήσουν σε μέρες μη γιορτερές και πολύβοες. Έτσι και στην Ώλενα. Ύστερα από τους λυρισμούς των ύμνων των πανηγυρικών και τα οράματα τα φανταχτερά των πρώτων εντυπώσεων, έρχομαι σαν τον νεωκόρο και σαν ερευνητής, να ξεσηκώσω τα κατασκονισμένα πέπλα των αιώνων, να ξεσκαλίσω την σποδό τους, να ξεδιαλύνω παραδόσεις, θρύλους και φληναφήματα και να παρουσιάσω την Ώλενα. Την Ώλενα την αληθινή της ιστορίας από τους ύμνους και από τους θρύλους και τις παραδόσεις, ξάστερη και χωρίς προκαταλήψεις. [….]

(σ. 329-330): …Η παράδοση για τούτο το κατάλοιπο του φραγκικού πύργου, θρυλεί ότι άλλοτε ήταν πανώριο και ξακουστό Κάστρο που το διαφέντευε η πασίγνωστη τότε δια την ομορφιά της και την παλικαριά της Ελένη η Μονοβύζα. Το μόνο της κουσούρι ήταν ότι είχε μόνο ένα βυζί αφύσικο μα ήταν τετραπέρατη [=πανέξυπνη]. Όταν κάποτε ήρθαν να πατήσουν το Κάστρο οι Αγαρηνοί, η Μονοβύζα με τους ανθρώπους της υπερασπίστηκε το Κάστρο ώσπου τελείωσε τα φουσέκια, το φαΐ και κυρίως το νερό κιαναγκάστηκε να το παρατήση. Δεν ήθελε όμως να πέση στα χέρια των Αγαρηνών και γιαυτό σκαρφίστηκε τούτο το τέχνασμα. Κάλεσε γύφτους ταβουλιαραίους, τους ακριβοπλήρωσε και τους διέταξε να βαράνε συνέχεια και του καλού καιρού λες και γινόταν πανηγύρι. Καλίβωσε τα μουλάρια της με τα πέταλα ανάποδα, τα φόρτωσε του κόσμου το βιος που είχε και από μια κρυφή εμπατή ολονυχτίς έφυγε από την Πόλη. Όταν πια ξημέρωσε και έμαθαν οι Αγαρηνοί τι συνέβη αντί να πάρουν τα χνάρια καταπόδι της, ο τορός των πετάλων των μουλαριών έδειχνε τον αντίθετο δρόμο κι έτσι τους ξέφυγε.

Πάνω και κάτω: Ώλενα, το εξωκλήσι το αγ.Γεωργίου και αρχαία οικοδομικά μέλη στην αυλή του

 (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

Κάτω ακριβώς από τον Πυλώνα του Κάστρου είναι γεωργούμενος τόπος του Παληοχωριού, όπου τα ερείπια −μάλλον σωρός λιθαριών− του Άϊ-Γιώργη. Σαυτόν τον  σωρό βρίσκεται ακόμα και το μνημονευόμενο από τον Παπανδρέου[4] κιονόκρανο από μουντό (σταχτόμαυρο) μάρμαρο που οι αφελείς Ωλενίτες το θεωρούν μίτρα δεσποτική από ανδριάντα κάποιου Επισκόπου της Ώλενας! Εδώ στο Παληοχώρι, εκεί στα απλωτά αλώνια του γίνηκε κάποτε θανάσιμη πάλη ανάμεσα στο Στοιχειό του Χελιδονιού  και στο Στοιχειό  της Ώλενας. Το Στοιχειό του Χελιδονιού ήτα πιο χεροδύναμο και θα το νίκαγε το Ωλεναίϊκο αν τούτο δεν είχε λάβει τα μέτρα του για να το ξεκάμει στα σίγουρα. Ανέβασε δηλαδή σε μ ια πανύψηλη πεύκα έναν Ζούδιαρη [=μάγο] Ωλεναίο με ένα ντουφέκι με την διάτα μόλις το ιδή και γονατίζει να ρίξη του Χελιδοναίϊκου με το αριστερό του χέρι και να το λαβώσει. Έτσι κιέγινε οπότε γονάτισε το Ωλεναίϊκο το Χελιδοναίϊκο [στοιχειό] και τόσφαξε μές στ’ αλώνι σαν τραΐ. Από τα σκουσμάρια του σφαζομένου Στοιχειού ραγίστηκαν τα βουνά, σείστηκε ο τόπος και γκρεμίστηκε το Κάστρο. Σαν γλύτωσε το Στοιχειό της Ώλενας και φρενιασμένο από θυμό για το σώριασμα του Κάστρουτου, ρίχτηκε στο χωριό Χελιδόνι και το ρήμαξε. Κιντύνεψαν να πάνε όλοι οι Χελιδοναίοι και να ρημάξει το χωριό από χτικιό όσπου πήγαν και πέσανε στα πόδια του Ζούδιαρη και τον παρακάλεσαν να ημερώσει λίγο το Στοιχειό της Ώλενας και θα τον φορτώσουν ασήμι και χρυσάφι. Έτσι έγινε και γλύτωσαν μερικοί Χελιδοναίοι και δεν ρήμαξε ο τόπος τους.

Πλάϊ από το Παληοχώρι, 500 μ. από τον Πυλώνα και στα Ν. Α.  είναι ένα άλλο χθαμαλό υψίπεδο, στενόμακρο και κατάφυτο από κλαριά του λόγγου λεγόμενο Μαρτουλή. Στα λιγοστά καλλιεργήσιμα χωράφια της Μαρτουλής τα αλέτρια ή το τσαπί του ξελογγωτή συχνά ξεχώνει κιούπια (πιθοειδείς τάφους) και κεραμίδες γεμάτα κόκκαλα, λυχναράκια, σκουτέλια (κυάθια), σταμνάκια (ληκύθους), κανάτια (οινοχοές) και άλλα πολλά κατάλοιπα αρχαίου οικισμού...

ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΩΛΕΝΑ - Β΄, 50 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ

(Ελένη Ψυχογιού)

Ώλενα, πενήντα χρόνια μετά…

                Πενήντα σχεδόν  χρόνια μετά από την παραπάνω επίσκεψη του πατέρα μου Ντίνου Ψυχογιού στην Ώλενα και την καταγραφή της στα "Ηλειακά", επισκέφθηκα και εγώ, στο πλαίσιο της έρευνάς μου «στα ίχνη της  Ελένης/Αγιαλένης», το ιστορικό και πολλαπλής θρησκευτικής σημασίας ηλειακό τοπωνύμιο, κάστρο, σιτοπαραγωγό χώρο και οικισμό, την  Ώλενα ή Βόλενα[1]. Ο ιερέας του χωριού στον οποίο απευθύνθηκα για να μου ανοίξει τις εκκλησίες του χωριού και την "Επισκοπή", όταν άκουσε το όνομά μου, θυμήθηκε έναν περίεργο, δηλαδή που ρωτούσε πολλά, Ψυχογιό τον οποίο  είχε ξεναγήσει ο ίδιος ως νεαρός, πριν γίνει ιερέας, στην Ώλενα. Όταν του είπα ότι ήταν ο πατέρας μου, εντυπωσιάστηκε με την σύμπτωση -όσο και εγώ βέβαια-, συγκινήθηκε και έγινε προθυμότατα και δικός μου ξεναγός και συνομιλητής στην έρευνα. Μου αφηγήθηκε μάλιστα σχεδόν αυτολεξεί, όπως την είχε αφηγηθεί και στον πατέρα μου την ιστορία της «Μονοβύζας Ελένης»[2]...
βλ. και http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg

Το όνομα

 Πέρα από την αφήγηση για την κυρά  του κάστρου της Ώλενας, την Ελένη, ερευνώντας την ετυμολογία του ονόματος Ελένη όσο και του Ορθία μου είχε  τραβήξει την προσοχή και το ίδιο το τοπωνύμιο, το Ώλενα (διεξοδικά για μια προτεινόμενη  σχέση Ορθίας και Ελένης βλ. http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2017/03/blog-post.html). Μετά από έρευνα και ορμώμενη από τη ρίζα Fωλ- του ονόματος Ελένη, υποστηρίζω ότι πέρα από τον τοπικό αυτό μύθο, το όνομα Ελένη, ανιχνεύεται και σε αυτό τούτο το τοπωνύμιο Ώλενα μέσω της ρίζας Fωρ-/Fωλ-: Fωρ->Fωλ->Βώλ-ενα>Ώλενα>Ωλένη>Ελένη[3].  Στην Ίμβρο εξάλλου μαρτυρείται και το όνομα του ουράνιου τόξου ως Αγιασολένη  [ Αγια-σ-Ολένη=Αγιαλένη, όπου το σ ευφωνικό][4].  Tα τοπωνύμια σε –ενα, -αινα, ιδιαίτερα συχνά στην κεντρική και δυτική Πελοπόννησο (Καρύταινα, Κρέσταινα, Κοντοβάζαινα, Μπαρμπάσαινα και άλλα), ανιχνεύονται ως ελληνικά, όπως υποστηρίζει ο γλωσσολόγος N. Μουτζούρης σε σχετικό άρθρο. Επίσης ο ίδιος σημειώνει ότι πλην της ανδρωνυμικής (Αλέξαινα= η γυναίκα του Αλέξη) η κατάληξη –αινα ή –ενα εκτός από τόπου έχει και περιεκτική σημασία (κόπραινα= ο χώρος με κοπριά). Άρα σύμφωνα και με την προτεινόμενη εδώ ετυμολόγηση, Ώλενα=ο τόπος που περιέχει την Ελένη, ο τόπος της Ελένης[5]. Ο γλωσσολόγος Δικαίος Βαγιακάκος γράφει χαρακτηριστικά: «…Η νέα ελληνική και αι κατά τόπους διάλεκτοι διασώζουν [….] ποικίλα άλλα αρχαϊκά γλωσσικά [στοιχεία]… Ταύτα οφείλει ο γλωσσολόγος να εξετάζη, ως εξετάζει ο γεωλόγος ή ο αρχαιολόγος κατά τας ερεύνας του τα διαδοχικά στρώματα του εδάφους, διότι χρησιμεύουν ως πρεσβύται, προκαλούμενοι να μαρτυρήσουν κατά τινα τρόπον και να καταθέσουν κατά την εξέτασιν της γλώσσης διά την αρχαϊκότητά των…». Ο ίδιος, στο ίδιο άρθρο, τεκμηριώνει ότι η φωνητική προφορά του αρχαίου φθόγγου δίγαμμα (F) −παρότι έχει εκπέσει ήδη από την αρχαιότητα σε πολλές διαλέκτους− διατηρείται στην αρχή λέξεων σε σύγχρονα τοπικά ιδιώματα της Πελοποννήσου, όπως στην Τσακωνική αλλά τοπικά και στη Λακωνία, τη Μεσσηνία και −όπως προκύπτει και από τη λέξη Βόλενα− στην Ηλεία[6]. Οι γλωσσικές αυτές παρατηρήσεις του Δ. Βαγιακάκου εκτιμώ ότι τεκμηριώνουν τους παραπάνω ετυμολογικούς συσχετισμούς.  Η «πρεσβύτις», λοιπόν, υπεραιωνόβια «γριά» λέξη Βόλενα/Ώλενα/Ελένη εκτιμώ ότι θα έχει πολλά να μας «μαρτυρήσει» αν μάλιστα την «ανακρίνουμε» στο τοπικό, ιστορικό, εθνογραφικό και θρησκευτικό της συμφραζόμενο. Η Ελένη εξάλλου των τραγουδιών (όπως και του αρχαίου μύθου) είναι συνδεδεμένη με την έννοια της «κρίσης», της εξέτασης, της μαρτυρίας. Πρβλ. και το προσφιλέστατο σήμερα στην Πελοπόννησο  τραγούδι της «πολύανδρης» Ελένης :… Στης Αρκαδιάς τον πλάτανο πολλοί ’ναι μαζεμένοι /ο Δήμαρχος κι ανακριτής και κρέναν την Ελένη −αμάν αμάν Ελένη…/ Ελένη τί τον έκανες τον πρώτο σου τον άντρα… :[7].

https://www.youtube.com/watch?v=5WOeKXqkjKk

Τοπιογραφία

Η θέα από το λόφο της Ώλενας προς τα ΒΑ, πρός το λόφο όπο το χωριό Γούμερο

 (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

Όπως τόσο γλαφυρά καταθέτει στην παραπάνω  δική του μαρτυρία ο Ντ. Ψυχογιός (αδύνατον για μένα να τον συναγωνιστώ στη γλαφυρότητα της αφήγησης), η Βόλενα-Ώλενα βρίσκεται σε ένα [προ της πύρινης καταστροφής του καλοκαιριού του 2007] πανέμορφο και επιβλητικό τοπίο στην καρδιά της επαρχίας Ολυμπίας. Σε μια καταπράσινη κοιλάδα, στεφανωμένη από βουνά, την οποία διατρέχει το «Καρατουλέικο» ποτάμι, ο αρχαίος Ενιπεύς, και πολλά μικρότερα ρέματα. Το σημερινό ηλειακό χωριό Ώλενα (αν και τελευταία, παρασυρμένοι από την καθαρευουσιάνικη γενική του ονόματος, της Ωλένης, κυρίως όπως αυτό αποδίδεται τυποποιημένα στην ονομασία της μητροπόλεως Ωλένης,  τόσο πηγές στο intrenet, όπως χάρτες και Βικιπαίδεια, όσο και οι κάτοικοι έχουν παραποιήσει το όνομα του χωριού σε Ωλένη, η) βρίσκεται πάνω σε μια αναβαθμίδα στη βορειοδυτική πλαγιά ενός πανύψηλου λόφου «φυτρωμένου» στο κέντρο της κοιλάδας, στην κορυφή του οποίου βρίσκεται το μεσαιωνικό κάστρο. Το χωριό αποτελεί νεότερη μετάθεση ενός παλαιότερου, το οποίο μνημονεύεται από τους ντόπιους ως τοπωνύμιο «Παλιώλενα» (και όχι "Παλιωλένη", ενώ και στο τραγούδι που καταγράφει ο Ντ. Ψυχογιού αναφέρεται "της Ώλενας το κάστρο" και όχι της "Ωλένης", όπως το λένε οι σύγχρονοι κάτοικοι), σε μια τοποθεσία στα ΝΑ ριζά του ίδιου λόφου, όπως αναφέρει παραπάνω και ο Ντ. Ψυχογιός. Η Ώλενα ανήκε με τον Καποδιστριακό νόμο  διοικητικά στον ομώνυμο δήμο Ωλένης του νομού Ηλείας, που είναι όμορος στα ΝΔ με το δήμο και το ιερό της Αρχαίας Ολυμπίας, στον ευρύτερο, ομώνυμο  δήμο της οποίας ανήκει σήμερα με τον νόμο "Καλλικράτη". Η Ώλενα δηλαδή φαίνεται να εντοπίζεται μέσα στην ευρύτερη περιοχή όπου τοποθετείται η αρχαία Πίσα, πόλη που φέρεται ως η πρώτη ιδιοκτήτρια του ιερού της Ολυμπίας και οργανώτρια των Ολυμπιακών Αγώνων, η οποία ερχόταν επανειλημμένα σε σύγκρουση με τους εισβολείς Επειούς, για την ιδιοκτησία του ιερού[8]. Ως προς την (περιορισμένη και ανολοκλήρωτη ανασκαφικά, ως προς την Αρχαιότητα) αρχαιολογική σημασία του χώρου της ΄Ωλενας, επισημαίνω μεταξύ των άλλων και το όνομα του γειτονικού χωριού «Μαγούλα», στα ριζά του λόφου με το κάστρο της. Το συγκεκριμένο  τοπωνύμιο  κατά κανόνα συναντάται σε άμεσο συσχετισμό με μεγάλα προϊστορικά και ιστορικά οικιστικά και λατρευτικά κέντρα (π.χ. Ελευσίνα, Σπάρτη κ.α.) και συνήθως υποδηλώνει προϊστορικούς ταφικούς τύμβους. Την υπόθεση ενισχύει το γεγονός ότι και στη Μαγούλα  της Ώλενας  έχουν επίσης εντοπιστεί αρχαιολογικά ευρήματα

Ώλενα/Ελένη

 Από την τοπική προφορική παράδοση όπως την καταθέτει παραπάνω ο Ντίνος Ψυχογιός με βάση τις μαρτυρίες των κατοίκων πριν 60 περίπου χρόνια, προκύπτει ότι η τοπική πολιτισμική μνήμη διατηρεί την εικόνα της Ώλενας ως ενός πολίσματος  παμπάλαιου, ισχυρού και πλούσιου, με εχθρούς που επιδιώκουν επανειλημμένα να την κατακτήσουν και που όμως αυτή υπερισχύει στις συχνές πολεμικές αναμετρήσεις. Τα δομημένα ερείπια, που δικαιολογούν σήμερα αυτές τις μνήμες είναι  αφενός το φράγκικο «κάστρο» της Ώλενας και η «Επισκοπή». 

Ώλενα. Η πύλη του φράγκικου κάστρου (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

 Το κάστρο της Ώλενας δομείται στην πραγματικότητα από μία οχυρωματική πύλη στο μοναδικό βατό σημείο του 
πανύψηλου και απροσπέλαστου δίλοβου λόφου που ορίζεται με αυτό το όνομα. Οι δύο αυτοί απόκρημνοι λοφώδεις λοβοί που ορίζει το «κάστρο» της Ώλενας κατά κορυφήν, επικοινωνούν μεταξύ τους με ένα στενό πέρασμα. Ο ανατολικός λοβός του λόφου περιλαμβάνει ένα σχετικά εκτεταμένο οροπέδιο που υπήρξε ως πρόσφατα σιταρότοπος, ενώ εδώ εντοπίζονται και θέσεις επωνομαζόμενες «αλώνια». Ο δυτικός λοβός περιλαμβάνει την κατά κορυφήν επίσης «Επισκοπή»-Αγιασωτήρω σε περίοπτη θέση στο ΒΔ άκρο του, καθώς και ίχνη κτιρίων και νεκροταφείο, που ανάγεται έως και τη Φραγκοκρατία[9].

Τούτα τα οικοδομικά, παραγωγικά και θρησκευτικά -σημαδιακά» κατ’ εμέ- δεδομένα εκτιμώ ότι έρχεται να ενισχύσει, ως προς την ερευνητική μου υπόθεση, η σύγχρονη προφορική παράδοση του τόπου σχετικά με  το θρύλο της  διφορούμενης θηλυκής μορφής, πανέμορφης και τρομερής, νεράιδας και βασίλισσας: της μονοβύζας Ελένης. Όπως είδαμε παραπάνω, ο Ν. Ψυχογιός αναφέρει ότι στις προφορικές αφηγήσεις παραδίνεται πως αυτή η θαυμάσια Ελένη έσωσε αυτοπροσώπως (ως πολεμίστρια-«σώτειρα»-Σωτήρω) με ευφυές στρατηγικό τέχνασμα το κάστρο της και την πόλη από τους «Σαρακηνούς». Σημειώνω και την παραπάνω πληροφορία του Ντ. Ψυχογιού ότι τοπικά στην Ώλενα υπάρχει παράδοση που αφηγείται ότι στην τοποθεσία «Παλιώλενα» (όπου το παλαιό χωριό) κατοικούσαν στο δάσος κάποιοι αρχαίοι «άγριοι» άνθρωποι και ότι και σήμερα ακούγονται σκουξίματα παιδιών «που τα βράζουν σε καζάνια»[10].

«Επισκοπή» Ωλένης

Ώλενα, Επισκοπή  Ό,τι απομένει από τον ναό του Σωτήρος, σημερινή αγια-Σωτήρω. Εμπρός διακρίνεται η βάση του βόρειου κλίτους του παλαιού ναού (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

 

Ώλενα, Επισκοπή. Εσωτερικό του σημερινού ναού της αγια-Σωτήρως (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

Μέσα στο όλο τοπικό και πολιτισμικό πλαίσιο, ενέχει πιστεύω ιστορικό, συμβολικό και θρησκευτικό ενδιαφέρον το ότι από το ίδιο αυτό τοπωνύμιο «΄Ωλενα» ονοματιζόταν   και η σημερινή χριστιανική μητρόπολη της Ηλείας −από τα μεσαιωνικά ήδη χρόνια−, ως «Ηλείας και Ωλένης», μέχρι πρόσφατα, που χωρίστηκε εκκλησιαστικά σε δύο μητροπόλεις, σε Ηλείας και σε Ωλένης [11].

Τούτη η -παλαιότερη και η νέα- θρησκευτική ονοματοθεσία της Μητρόπολης οφείλεται κατά τους μελετητές στην επωνυμία «Επισκοπή» που αποδίδεται στην τοπική προφορική αλλά και στη γραπτή παράδοση στο χώρο όπου βρίσκεται σήμερα ένα ξωκλήσι πάνω στο «κάστρο» της Ώλενας. Το εκκλησάκι είναι αφιερωμένο χριστιανικά στη μνήμη της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και τοπικά αποκαλείται «αγια-Σωτήρω» (όπως συμβαίνει άλλωστε κατά κανόνα με όλους σχεδόν τους ναούς της Μεταμόρφωσης)[12].

Ώλενα, Επισκοπή. Ώλενα, Επισκοπή. Κατάλοιπα  από το δάπεδο του βόρειου κλίτους του παλαιού ναού του Σωτήρος  και η  σωζόμενη κόγχη του παλαιού ναού του Σωτήρος (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002) 

Είναι χτισμένο πάνω σε παλαιότερο και μεγαλύτερο ναό, όπως προκύπτει και από τα ορατά παλαιότερα οικοδομικά ίχνη του αλλά και από την ανασκαφική έρευνα. Αυτό το τοπωνύμιο «Επισκοπή», όσο και τα  οικοδομικά ίχνη του ναού του Σωτήρος έκανε τους Εκκλησιαστικούς κύκλους όσο και τους μελετητές να τοποθετούν εδώ τη θέση της πρώτης χριστιανικής μητρόπολης/επισκοπής στην Ηλεία, την «Επισκοπή Ωλένης». Ωστόσο η ταύτιση αυτή εκτιμώ ότι γίνεται με σκοτεινό ιστορικά και θρησκευτικά τρόπο, αφού δεν τεκμηριώνεται από τοπικά οικιστικά, διοικητικά και εκκλησιαστικά στοιχεία η ίδρυση της χριστιανικής Επισκοπής εδώ. Παρόλ’ αυτά το όνομα της «επισκοπής Ωλένης»  διατηρείται και στην ονομασία της σύγχρονης Μητροπόλεως Ηλείας, που εξακολουθούσε, όπως προείπα, μέχρι πρόσφατα να ονομάζεται και να «ευφημείται» ψαλτικά στους τοπικούς ναούς ως «Ηλείας και Ωλένης». Και τούτο παρά τη μαρτυρούμενη μεταφορά της έδρας της Επισκοπής επί Φραγκοκρατίας από την Ώλενα στη φραγκική πρωτεύουσα, την Ανδραβίδα και μετέπειτα την εγκατάστασή της στην πρωτεύουσα του σύγχρονου νομού, τον Πύργο. Μαρτυρία για την Ώλενα  στα τέλη του 17ου αι.(1898) έχουμε  και από έγγραφα του αρχείου Grimani που δημοσίευσε ο Κ. Ντόκος ("Η εν Πελοποννήσω εκκλησιαστική περιουσία κατά την περίοδον της Β΄ Ενετοκρατίας", ανέκδοτα έγγραφα εκ των αρχείων Ενετίας" ), όπου αναφέρονται "...νότα διά όσα μοναστήρια ευρίσκουνται εις την επαρχίαν του θεοφιλεστάτου επισκόπου Ιωαννικίου Ωλένης με της ηντράδαις τους..."[13].

 Ώλενα, προς την "Επισκοπή"  (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

Ώλενα, Επισκοπή. Οικοδομικά και νεκροταφειακά λείψανα  και τάφοι στο προαύλιο της "αγια-Σωτήρας" 

 
 

Ολυμπία, Γαίον,  Μητρώον

Τα παραπάνω σύνθετα αφηγηματικά, τοπικά, θρησκευτικά και παραγωγικά δεδομένα σχετικά με την Ώλενα/Ελένη, αν τα κρίνουμε συγκριτικά μεταξύ τους όσο και στο πλαίσιο της όλης ερευνητικής μου υπόθεσης «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης», που υποστηρίζω ότι την αναδεικνύει ως την Μεγάλη Μητέρα θεά-Γη, εκτιμώ ότι δομούν και τη θρησκευτική (και όχι μόνον) ιστορία της Ώλενας. 

Ολυμπία. Ο χώρος όπου το "Μητρώον" και ενημερωτικές πινακίδες με  αναπαραστατικά σχέδια στον αρχαιολογικό χώρο  (φωτ. Ε. Ψυχογιού, Οκτ. 2009)

Ολυμπία, Οκτ. 2009, Ο  βωμός της Δήμητρας Χαμύνης στο στάδιο.

Κατά την αντίληψή μου, δεν φαίνεται άσχετο με αυτή την υπόθεση το γεγονός ότι υπήρχε στην Ολυμπία παλαιότατο ιερό αφιερωμένο στη λατρεία της Γης, το Γαίο, ενώ το Μητρώο, όχι μακριά από αυτό, ένα από τα αρχαιότερα επίσης σωζόμενα ιερά της Άλτεως (σε σημείο όπου ευρύτερα έχουν εντοπισθεί ανασκαφικά τα παλαιότατα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας στον ιερό χώρο) ήταν αφιερωμένο στη Μητέρα. Ανάμεσα σε αυτά τα ιερά ιδρύθηκε αργότερα ο ναός της Ήρας, της οποίας η λατρεία προϋπήρξε εδώ αυτής προς τον Δία[14]. Το Ηραίο ήταν έργο των πρώτων κτητόρων του ιερού, των Πισατών, ενώ τα Ηραία, ολυμπιακοί αγώνες γυναικών, παράλληλοι με τους ανδρικούς, θεωρούνται από μερικούς μελετητές αρχαιότεροι των γνωστών ανδρικών Ολυμπιακών Αγώνων, των αφιερωμένων στον Δία. Μέσα στο ίδιο μητρο-γεωκεντρικό θρησκευτικό πλαίσιο πρέπει νομίζω να εκτιμήσουμε και τη θρησκευτική, κοινωνική και πολιτική ισχύ −τη μοναδική τεκμηριωμένη διαχρονικά στις πηγές στην αρχαία Ελλάδα− ενός είδους 11μελούς γυναικείου ιερατείου στην Αρχαία Ήλιδα με αρμοδιότητες και στο ναό της Ήρας και στο ιερό της Ολυμπίας γενικότερα, καθώς επίσης και το γεγονός ότι ο βωμός της Δήμητρας[/Ελένης] Χαμύνης ήταν μέσα στο στάδιο, απαγορευμένο κατά τα άλλα στις γυναίκες, πλην της ιέρειας της θεάς[15]. Ο Ν. Παπαχατζής  επισημαίνει ότι η αρχαιότατη λατρεία των Πισατών στην ιερή Άλτι είχε πυρήνα ένα σπηλαιώδη χώρο στα κράσπεδα του Κρόνιου, αφιερωμένο σε θηλυκή θεότητα που ουδέποτε έπαψε να ευλαβείται στο χώρο ως το τέλος της Αρχαιότητας, είτε ως Γη, είτε ως χθόνια Ειλειθίυια (μαζί με το παιδί-Σωσίπολη), είτε ως Μητέρα των θεών, είτε ως «ολυμπία» Ήρα, προσωνυμία στην οποία θεωρείται ότι οφείλεται και το όνομα του ιερού[16]. Εκτιμώ ως σημαντικό σχετικά με τα όσα υποστηρίζω για την λατρεία της Μητέρας στο ιερό της Ολυμπίας, ότι η παλαιοχριστιανική βασιλική που είχε ιδρυθεί πάνω στο εργαστήρι του Φειδία, ήταν αφιερωμένη στη «Βλαχέραινα» στη μητρο-θυγατρική γιορτή της γέννησης της Παναγίας (8 Σεπτεμβρίου), οπότε και γινόταν το χριστιανικό  πανηγύρι στο μετέπειτα χωριό «Ολύμπια», πρώην χάνι στον αρχαιολογικό χώρο που είχε πλήρως καλυφθεί από τις προσχώσεις του Αλφειού [17]. 

 Ολυμπία, Το Ηραίο και σχεδιαστικές αναπαραστάσεις του σε πίνακες μέσα στον αρχαιολογικό χώρο (φωτ. Ε. Ψυχογιού, Οκτ. 2009.

Μητρόπολη «Ηλείας και Ωλένης», η Πισάτις, η Μητέρα

Περαιτέρω αναρωτιέμαι αν όλα αυτά τα ευρήματα θα μπορούσαν να ερμηνεύσουν ιστορικά −όσο «παράδοξο» ή «βλάσφημο» και αν φαίνεται εκ πρώτης όψεως− και το πώς η χριστιανική Εκκλησία μπορεί να κράτησε (έστω μη συνειδητά σήμερα, ίσως όμως σκόπιμα ή αναπόφευκτα τοπικά κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους) στην ονομασία της χριστιανικής Μητρόπολης Ηλείας το πανάρχαιο όνομα της τοπικής, θρησκευτικής και μυθικής μορφής της Ώλενας/Ελένης/Γης. Μιας θεάς-Μητέρας που υποθέτω πως δεν έπαψε ίσως να λατρεύεται, κατά ένα τρόπο μυστικό και «παράπλευρο» από τα λαϊκά στρώματα στην ΄Ωλενα και την ευρύτερη περιοχή,  δίπλα σε έναν τόσο σημαντικό θρησκευτικό τόπο Της, όπως φαίνεται να ήταν παλαιόθεν το ιερό της Αρχαίας Ολυμπίας και όπου δεν ήταν δυνατόν πλέον να λατρεύεται επίσημα.

Ώλενα, Επισκοπή. Ενεπίγραφο υπέρθυρο στην αγια-Σωτήρω (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

 Αναρωτιέμαι δηλαδή αν η γειτνίαση της Ώλενας με το μεγάλο ιερό της Ολυμπίας και ταυτόχρονα η σχετικά απομακρυσμένη θέση της από την πολιτική και διοικητική πρωτεύουσα πόλη Ήλιδα, θα μπορούσαν να ήταν κάποιοι από τους λόγους που συνέβαλαν στο να υπάρχει η ΄Ωλενα στη σκιά τους ως ένα θρησκευτικό παρά-κέντρο όπου να εξακολουθούσε να διακονείται η παλαιά λατρεία της Μητέρας-Γης-Ελένης. Ενισχυτικό για την πιθανή ύπαρξη εδώ αρχαίου οικισμού   (με όποιο όνομα) έρχεται νομίζω το ότι στον ευρύτερο χώρο της Παλιώλενας όπως και γύρω από το λόφο του κάστρου εντοπίζονται πλήθος αρχαιολογικά τεκμήρια ενός μακρού και δραστήριου ιστορικού βίου, ενώ όπως είδαμε η τοπική πολιτισμική μνήμη αναφέρεται σε ένα ισχυρό και πλούσιο πόλισμα στη θέση της Ώλενας. Αν υποθέσουμε τα παραπάνω λογικά,  εκτιμώ ότι είναι εύλογο  το πώς αυτοί ακριβώς οι λόγοι μπορεί επίσης να συνέβαλαν στο να εδραιωθεί εδώ και η χριστιανική «Επισκοπή», όπως θέλει ίσως να μας δηλώσει η −δομημένη με σκοτεινά σημεία− ιστορία της χριστιανικής «Μητροπόλεως Ηλείας και Ωλένης». Δηλαδή μήπως η χριστιανική Επισκοπή ιδρύθηκε εκεί ακριβώς που ήταν το «κάστρο» της λατρείας της Μητέρας-Γης-Ελένης, λατρείας κατά τα αρχαιολογικά τεκμήρια πολύ πιο παλαιάς και ανθεκτικής από αυτήν του Δωδεκάθεου στην περιοχή, που έπρεπε, αν δεν γινόταν να ξερριζωθεί, τουλάχιστον να επικαλυφθεί χριστιανικά. Αυτός ίσως ήταν και ο λόγος που δεν ιδρύθηκε η Επισκοπή στην πρωτεύουσα πόλη Ήλιδα ή έστω στο ιερό της Ολυμπίας (όπου ιδρύθηκε μεγαλόπρεπη χριστιανική βασιλική) αλλά σε ένα «άγνωστο» από τις αρχαίες πηγές χωριό. Για την ακριβή θέση της αρχαίας Πίσας  γίνεται ακόμα συζήτηση και προτείνεται το  σημερινό χωριό  Μάκιστος. Ωστόσο  κρίνω ότι είναι  ενδιαφέρων, σε σχέση με την τοπογραφία της Ώλενας,  ο χωροταξικός προσδιορισμός του Στράβωνα για την πόλη της Πίσας: «…πως βρισκόταν σε ψηλό τόπο, “μεταξύ δυοίν οροίν, Όσσης και Ολύμπου, ομωνύμων τοις εν Θεσσαλία ”…»[18] . Το εύστοχο της ίδρυσης Επισκοπής στην Ώλενα αναδεικνύεται και από το ότι,  αντίθετα με την εδώ «Επισκοπή», η παλαιοχριστιανική βασιλική στο χώρο της Ολυμπίας, όπως σχεδόν παντού  άλλωστε, δεν φαίνεται να διήγε μακρό βίο ούτε να πέρασε στην τοπική μνήμη[19]. Παρά τις τοπικές, πληθυσμιακές και άλλες ευρύτερες διαχρονικές αλλαγές ως προς την  επίσημη θρησκεία και τη λατρεία στο Ιερό της Ολυμπίας, τις πολιτισμικές ασυνέχειες και τις ιστορικές τομές, κατά την αντίληψή μου τα παραπάνω πολιτισμικά ευρήματα υποδηλώνουν ότι η πανάρχαια λατρεία της Γης-Ελένης ίσως να αντιστάθηκε εδώ, στην Ώλενα,  στην περιοχή όπου εντοπίζεται η παμπάλαια Πισάτις. Πόσο μάλλον που μαρτυρείται και ιστορικά ότι η Πίσα δεν σταμάτησε ν’ αντιστέκεται στο θρησκευτικό και πολιτικό σφετερισμό, από τους Επειούς και άλλους, των κυριαρχικών δικαιωμάτων της πάνω στην πλούσια ηλειακή γη και στα ιερά, ιδιαίτερα αυτό της Ολυμπίας. Εκτιμώ λοιπόν -και το θέτω όχι ως αναμφισβήτητο συμπέρασμα αλλά ως ερευνητική υπόθεση- ότι  τα παραπάνω ευρήματα φαίνεται να  αναδεικνύουν την Βόλενα-Ώλενα ως ένα συγχρονικά και διαχρονικά θρησκευτικό και ιστορικό τόπο στη «διάρκεια» όπου, λανθάνουσα πίσω από την αγια-Σωτήρα, εγκατοικεί στην (και δική της) «Επισκοπή» η ιερή «Σώτειρα» Γη-Ελένη-Ώλενα.

Ο «Μαηνικόλας» και οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη

Ώλενα. Ο κοιμητηριακός περίβολος του ναού του αγίου Νικολάου  (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

 Ώλενα, φανάρι σε τάφο από κεραμίδι (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, 9/5/2002)

 Ώλενα, 9/5/2002. Ναός αγίου Νικολάου, το τέμπλο

Ώλενα, ναός αγίου Νικολάου. Πάνω και κάτω: ο νότιος τοίχος του ναού με τις εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης πλαισιωμένες με εικόνες ως "δίδυμων" αγίων (φωτ. Ελένη Ψυ χογιού, 9/5/2002)

Παραθέτω και μερικά ακόμα σύγχρονα θρησκευτικά στοιχεία που στο πλαίσιο  πάντα της έρευνάς μου «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης» θα μπορούσαν να ενισχύσουν την παραπάνω ερευνητική υπόθεση. Ο ενοριακός και κοιμητηριακός ναός του σημερινού χωριού Ώλενα είναι  αφιερωμένος στον άγιο Νικόλαο, και γιορτάζει στις 9 Μαΐου, ο επωνομαζόμενος «Μαηνικόλας», αφιέρωση που περιέχει, κατά την κρίση μου, μια ακόμα έμμεση μαρτυρία για τη θρησκευτική  παρουσία της Ελένης-Ώλενας/Αγιαλένης  εδώ[20]. Και τούτο γιατί πέρα από την αφιερωματική εικόνα του αγίου Νικολάου στο τέμπλο και σε άλλες κινητές μικρότερες,  πάνω στο νότιο τοίχο του ναού  ωσάν σε ένα είδος παρεκκλήσιου, οι πιστοί έχουν αφιερώσει δύο εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, πλαισιωμένες από εικόνες με ως «δίδυμους» αγίους. Καθώς έχω υποστηρίξει  επανειλημμένα πως αυτή η «τριαδική», κατά ένα τρόπο, εικονική σύνθεση παραπέμπει σε λατρευτική μνήμη που αφορά την Ελένη και τους Διόσκουρους, την εκτιμώ και εδώ ως μη συνειδητή, πλην ενισχυτική  της παρουσίας του μύθου της Ελένης στην Ώλενα (βλ. σχετικά: http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2014/10/icons-of-saints-constantine-and-helen_27.html).

Ώλενα, ναός αγίου Νικολάου, 9/5/2002. Πάνω η δεσποτική εικόνα της Θεομήτορος  στο τέμπλο και κάτω η επιγραφή της αφιέρωσης

 Συλλογιζόμουν και τη  σχέση μεταξύ αγίου Νικολάου και  της Αγιαλένης, καθώς   εκτός από αυτό εδώ ναό, συναντώ συχνά να συσχετίζονται τοπικά ή/και συμβολικά οι φαινομενικά άσχετες  εικόνες τους  αλλά και οι ναοί τους. Πολλοί υποστηρίζουν πως ο άγιος Νικόλαος  είναι η χριστιανική εκδοχή του αρχαίου θεού Ποσειδώνα, καθώς ο άγιος έχει σχέση και με τη θάλασσα και με τη στεριά, όπως και ο αρχαίος, χθόνιος αρχικά, θεός. Από την άλλη, ο Ποσειδώνας συσχετίζεται στους αρχαίους μύθους με τη χθόνια θεά Δήμητρα, ως ο χθόνιος σύνευνος/εραστής της με τη μορφή ίππου, από τον οποίο απέκτησε και την Κόρη της Λυκόσουρας. Πόσο παρακινδυνευμένη λοιπόν και αυθαίρετη μπορεί άραγε να είναι η υπόθεση μήπως ο συνδυασμός αυτός της Αγιαλένης (αν υποθέσουμε ότι αυτή  λανθάνει  πίσω από το ιστορικό ζεύγος Κωνσταντίνο και Ελένη) με τον αγ. Νικόλαο  υποκρύπτει ίσως αυτή τη μυθική/συμβολική σχέση;

Λεστενίτσα

Το λοφώδες συγκρότημα της Ώλενας περιβρέχεται από το ποτάμι με το αρχαίο όνομα Ενιπεύς, σήμερα αποκαλούμενο τοπικά Καρατουλέϊκο (δηλαδή το ποτάμι «του Καράτουλα») από το κοντινό ομώνυμο χωριό Καράτουλα, κοντά στο οποίο ρέει επίσης, κατά τη συνήθη πρακτική τα ποτάμια ή τμήματά τους να ονοματίζονται τοπικά από τους οικισμούς κοντά στους οποίους ρέουν κατά την πορεία τους (βλ. στην Ηλεία  επίσης τον παραπόταμο του Πηνειού, τον ηλειακό Λάδωνα να ονομάζεται  «Λαγαναίικο» ποτάμι, από το ομώνυμο χωριό, τον ίδιο τον Πηνειό ποτάμι «της Γαστούνης», και άλλα). Το άλλο σύγχρονο τοπικό όνομα του ποταμού  Ενιπέως είναι Λεστενίτσα[21]. Αν και τέτοια ονόματα ή τοπωνύμια  θεωρούνται συνήθως σλαβικής προέλευσης, το γεγονός ότι η τοπική προφορική παράδοση φέρει την Ελένη ωσάν «κτήτορα» του λόφου της Ώλενας, μπορεί νομίζω να θέτει το εξής ερώτημα: μήπως το όνομα Λεστενίτσα θα μπορούσε να είναι ανάλογο με την (κτητική-τόπου σημαντική) ονομασία του ίδιου αυτού ποταμιού ως Καρατουλέϊκο; Δηλαδή να σημαίνει αντίστοιχα το  ποτάμι «της Λενίτσας[Ελένης-Ώλενας]», μέσω κάποιας γλωσσικής εξέλιξης ή ιδιωματικής εκφοράς από το υποκοριστικό Λένη/Λενίτσα: στη Λενίτσα>Λεστενίτσα (με αναγραμματισμό);[22]

Αγιανάννα και Δίβρη (Λαμπεία)

Το χωριό Αγία Άννα (Αγιανάννα) Ολυμπίας 12.7.2002. 

Εμπρός το κλεισμένο δημοτικό σχολείο, πάνω δεξιά η εκκλησία του προφήτη Ηλία

 Αγιανάννα 12.7.2002 Η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης πάνω στον γυναικωνίτη της εκκλησίας του Προφήτη Ηλία

Αγιανάννα 12.7,2002. η εικόνα των αγίων Κωνσταντινου και Ελένης και της "τριάδας" αγ. Ραφαήλ. Νικολάου και Ειρήνης, στη βάση του τέμπλου της εκκλησίας του Προφήτη Ηλία.

Αγιανάννα. Το ξωκλήσι της αγίας Άννας στην παλιά θέση του χωριού, 12.7.2002

Αγιανάννα 25.7.2004. Από πάνω προς τα κάτω: Το ξωκλήσι της αγίας Άννας στο πανηγύρι της, στις 25 Ιουλίου (φωτ. Ε.Ψυχογιού)

Πέραν αυτών, συνδυαστικά και με την παρουσία της μητρο-θυγατρικής Παναγίας «Βλαχέραινας» στην παλαιοχριστιανική Ολυμπία, δεν θεωρώ αμελητέο ούτε τυχαίο το γεγονός ότι το όμορο με την Ώλενα χωριό, στα ΝΑ, ονομάζεται Αγία Άννα (στη ντοπιολαλιά Αγιανάννα) από το ομώνυμο ξωκλήσι, που σήμερα ορίζει την παλιά θέση του χωριού. Τοπωνύμιο και ναός  που δηλώνουν τη χριστιανική εκδοχή της παρουσίας μιας  ιερής, μητροθυγατρικής μορφής σε αυτόν εδώ τον, απόκρυφο κάπως, τόπο που στοιχειώνεται και από την «σώτειρα/Σωτήρω» Ώλενα-Ελένη[23].  Η Ώλενα και η Αγιανάννα γειτονεύουν ανατολικά και με την ορεινή κωμόπολη Λαμπεία  (πρώην Δίβρη) όπου έχω εντοπίσει δύο Αγιαλένες, όπως αναφέρω σε άλλο κείμενο (βλ. http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2013/01/blog-post.html).  Η τοπική αυτή επιμονή στην ευρύτερη περιοχή που γειτνιάζει με την Αρχαία Ολυμπία  να ευσεβούνται οι κάτοικοι την  μητροθυγατρική μορφή της Παναγίας, της Αγίας Άννας καθώς και την Ελένη/Αγιαλενη, σε συνδυασμό και με άλλα τοπικά ευρήματα, εκτιμώ ότι  υποδηλώνουν  μια έντονα ριζωμένη θρησκευτική και λατρευτική  μνήμη που αφορά  πέραν των χριστιανικών θηλυκών ιερών μορφών και τη Μεγάλη-Μητέρα-Γη-Ελένη στην ευρύτερη περιοχή  όπου τοποθετείται η αρχαία Πίσα, όσο και στο χώρο της Ηλείας γενικότερα (βλ. http://psychogiou.blogspot.gr/2012/09/blog-post.html. ).

Επίλογος

 Τα όσα  είχε να μας «μαρτυρήσει»  η «πρεσβύτις», υπεραιωνόβια «γριά» λέξη Βόλενα/Ώλενα/Ελένη, στην προσπάθειά μας να την «ανακρίνουμε» σχετικά με τα πολιτισμικά μυστικά που έχει ίσως να μας αφηγηθεί, πιστεύω ότι είναι πολύ σημαντικά.  Αναδεικνύουν πόσα λανθάνοντα στοιχεία μπορεί να διατηρεί η πολιτισμική μνήμη σε κάθε τόπο, μέσα από τις -καταφρονεμένες ως «λαογραφία»- τοπικές ιστορίες, τα τοπωνύμια, τα ιερά κτίσματα,  που  μπορεί να κλονίζουν παγιωμένες  ιστορικές και άλλες «αλήθειες» ή/και να θέτουν νέα ερωτήματα, να ανοίγουν νέα πεδία έρευνας. Σε ό,τι με αφορά και παρά την τεκμηριωμένη -όπως θεωρώ, στο πλαίσιο της όλης έρευνάς μου για την Ελένη/Αγιαλένη-  κατάθεσή μου,  σε περίπτωση που τα ερωτήματα και οι ερευνητικές υποθέσεις που εκτίμησα ότι προκύπτουν από την «αφήγηση» της ΄Ωλενας κριθούν από τους αναγνώστες παρακινδυνευμένα, αστήρικτα  ή ανυπόστατα, η γοητεία της «ανασκαφής» στην τοπική πολιτισμική και  θρησκευτική  ιστορία  υπήρξε  για μένα συναρπαστική και αξίζει τον κόπο…

---

[1] Για την έρευνά μου «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης», βλ. Ελένη Ψυχογιού, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και Αναγέννησης. Χθόνια μυθολογία, νεκρικά δρώμενα και μοιρολόγια στη σύγχρονη Ελλάδα, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα 2008,κυρίως σ. 37-119. Βλ. επίσης τις σχετικές αναρτήσεις σε αυτήν εδώ την  ιστοσελίδα (fiestaperpetua.blogspot.com) και στην  psychogiou.blogspot. com.

[2] Για την ΄Ωλενα Βλ. Γ. Παπανδρέου, Η Ηλεία διά μέσου των Αιώνων, τύποις Α.Ε.Β.Ε. Π. Γ. Μακρής, εν Αθήναις 1924, σ. 182-184· Ντίνος Δ. Ψυχογιός,  «Η Ώλενα», Ηλειακά, από το τεύχος ΙΔ΄- ΙΕ΄ (1958), σ. 326-330 και στα επόμενα, σε συνέχειες· Τάσος Γριτσόπουλος, Ιστορία της Γαστούνης, τόμοι Α΄-Β΄, έκδ. Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών - Δήμος Γαστούνης, Αθήνα 1998-1999, τ.  Α΄, σ. 181-186· Δημήτριος Χ. Αθανασούλης,  «Μεσαιωνικά εκκλησιαστικά μνημεία Ηλείας. Προκαταρκτική παρουσίαση νέων στοιχείων από την τοπογραφική και αρχαιολογική έρευνα», στο Κόντη Βούλα (επιμέλεια), Ο μοναχισμός στην Πελοπόννησο. 4^ος-15^ος αι., εκδ. Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2004, σ. 260-261.

[3] Βλ. και Ελένη Ψυχογιού, "Λατρευτική μνήμη και λαϊκή αφηγηματική παράδοση: ανιχνεύοντας τα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης στην Άνω Μεσσηνία", υπό έκδοση: Επετηρίδα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

[4] Για την Αγιασολένη βλ. Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή και Ελένη…, ό.π., σ. 85. Bλ. και Maria Goudi, 2009,  «De ‘Mme Lune’ à ‘Mme Hélène’ : les désignations de l’arc-en-ciel et ses avatars dans les variétés dialectales de l’île de Lesbos (Grèce)», στο M-J Dalbera-Stefanaggi & M-R Simoni-Aurembou (εκδ.), Images de la langue: représentations spatiales, sémantiques et graphiques, 132e congrès national des sociétés historiques et scientifiques, Arles: 16-21 avril 2007, ηλεκτρονική έκδοση, σ. 90-98. Στην Ίμβρο  υπάρχει εκεί ξωκκλήσι «Αγιαλένη»· βλ. και Ψυχογιός Ντ.,  «Η Ώλενα»,  ό. π., σ. 329).

[5] Βλ. Mουτζούρης Νικόλαος, “Ετυμολογική επισκόπηση των τοπωνυμίων Δημητσάνα, Κοντοβάζαινα, Μπαρμπάσαινα”, στο Πρακτικά Τρίτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοεληνικής Διαλεκτολογίας (Κάλυμνος, 20-23/10/1998), Νεοελληνική Διαλεκτολογία 3 (2000), σ.  189-201, Αθήνα.

[6] Βλ. Δικαίος Βαγιακάκος, «Αρχαϊκά στοιχεία της διαλέκτου της Μάνης», Πρακτικά Γ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Καλαμάτα 8-15 Σεπτεμβρίου 1985), έκδ. Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήναι 1987-1988, σ. 460, 462-463, όπου και εκτενής σχετική βιβλιογραφία· βλ. και  Α.-Φ. Χριστίδης, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής Γλώσσας, έκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2005, σ. 204.

[7] Βλ. Jean-Louis Backès, O μύθος της Ελένης, μτφ. Μαίρη Γιόση, εκδ. Μέγαρο Μουσικής Αθηνών-Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992-1993, σ. 68¸70, 83.  Βλ.  και Στάθης Κακούτης, «Η Ελένη της Αρκαδιάς και τα τραγούδια της», Τριφυλιακή Εστία 78 (1987),  σ.  349-351.

[8] Νικ. Γιαλούρης,  Αρχαία Ήλις, το λίκνο των Ολυμπιακών Αγώνων, εκδ. Αδάμ, Αθήνα 1996, σ.  78· Βλ. και  Αντουανέτα Καλλεγία, Ολυμπία, εκδ. Β. Γιαννίκος-Β. Καλδής, Αθήνα 1993, σ.  12-13, 20, 47, 51· για την Πίσα βλ και  Νικ. Δ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Μεσσηνιακά -Ηλιακά , (εισαγωγή, αποκατάσταση κειμένου, μετάφραση, σημειώσεις), Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1999, σ. 383-385. Βλ. και  Ανδρέου Η.-Ανδρέου Ι.,  Ήλις, η πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων, έκδ. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων,  Αθήνα 2004.

[9] Βλ. και  «Δημήτριος Χ. Αθανασούλης,  «Μεσαιωνικά εκκλησιαστικά μνημεία Ηλείας. Προκαταρκτική παρουσίαση νέων στοιχείων από την τοπογραφική και αρχαιολογική έρευνα», στο Κόντη Βούλα (επιμέλεια), Ο μοναχισμός στην Πελοπόννησο. 4^ος-15^ος αι., εκδ. Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2004, σ. 260-261.

[10] Έμμεσες κατά ένα τρόπο «θυσίες» παιδιών υποδηλώνουν επίσης παραδόσεις που σχετίζονται και με την Παναγία της μονής «Σεπετού» στην Αλίφειρα Ηλείας, όπου εντοπίζεται και «Αγιαλένη».(βλ. http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2012/03/blog-post_09.html). Για τη σχέση και της Ελένης του αρχαίου μύθου με παιδοκτονίες, βλ.  Ε. Ψυχογιού , "Λατρευτική μνήμη...ό.π.

[11] Για την επισκοπή  Ωλένης,  βλ. Αντώνιος Μητροπολίτης Ηλείας, «Η Επισκοπή Ηλείας διά των αιώνων», Θεολογία 6 (1928), σ. 161-173· Α. Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, «Η Επισκοπή Ωλένης-Βολαίνης κατά την βυζαντινήν περίοδον», Πρακτικά του Α΄Συνεδρίου Ηλειακών Σπουδών (23-26 Νοεμβρίου 1978), [Πελοποννησιακά, Παράρτημα αρ. 7], εν Αθήναις 1980, σ. 250-260· Ν. Τωμαδάκης, «Σημείωμα περί των εν Ήλιδι Βυζαντινών Επισκοπών Μορέως (ή Μορέου) και Βωλένης (Βολαίνης, Ωλένης)», Επετηρίς Εταιρείας Ηλειακών Μελετών 2 (1983), σ. 11-14· Δαμασκηνός Πετράκος, «Χρονολογικός πίνακας των κυριοτέρων σταθμών της εκκλησιαστικής ιστορίας της Ηλείας. Βασική βιβλιογραφία», Ηλειακή Πρωτοχρονιά 7, σ. 329-335· Δ. Χ.Αθανασούλης, «Μεσαιωνικά εκκλησιαστικά μνημεία…»  ό. π.

[12] Ή και απλά Σωτήρω ή Σωτηρούλα (πβ. παραδείγματος χάρη: Ηλίας Τουτούνης, «Ένα θαύμα  που έγινε στο μοναστήρι της Σωτηρούλας στον Άγιο Ηλία Πηνείας», Ηλειακή Πρωτοχρονιά 7 (2007), σ. 341-343).

[13] Βλ. Κώστας Τριαναταφύλλου,   «Το βόρειον όριον της εδαφικής δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Ηλείας», στον τόμο: Εις μνήμην Επισκόπου Αθανασίου Βασιλοπούλου, Μητροπολίτου Ηλείας-Ωλένης (1968-1981), έκδ. Ι. Μητροπόλεως Ηλείας, Αθήναι 1991, σ. 145-157· Γ. Παπανδρέου, Η Ηλεία διά μέσου των Αιώνων, τύποις Α.Ε.Β.Ε. Π. Γ. Μακρής, εν Αθήναις 1924, σ. 182-184· Ντίνος Δ. Ψυχογιός,  «Η Ώλενα», ό. π.·Τάσος Γριτσόπουλος, Ιστορία της Γαστούνης, ό. π., σ. 181-186· Δημήτριος Χ. Αθανασούλης,  «Μεσαιωνικά εκκλησιαστικά μνημεία…», ό. π.

[14] Για τον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας  βλ. επιλεκτικά,  Νικ. Δ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, ό. π., , σ. 225-380. Βλ. και Ulrich Sinn,  “Ειδωλολάτρες προσκυνητές, αθλητές και χριστιανοί. Η εξέλιξη της Ολυμπίας στην ύστερη αρχαιότητα”, στο Θέμελης Πέτρος Γ. – Κόντη Βούλα (επιμέλεια), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία. Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική  Πελοπόννησο (Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα 29-30 Μαΐου 1998), εκδ. Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών και Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα 2002, σ.  189-194· Αντουανέτα Καλλεγία, Ολυμπία, ό.π..

[15] Βλ. και Α. Καλλεγία, Ολυμπία, ό. π., σ. 12-13, 20, 47, 51· Ν. Γιαλούρης,  Αρχαία Ήλις…, ό. π., σ. 78· Ν. Δ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Μεσσηνιακά -Ηλιακά …, ό. π., σ.  237 (σχήματα αρ.  212-215), 242 κ.ε., 280-281, 302-303, 379.

[16] Αυτόθι, σ. 372.

[17] Βλ. Ψυχογιός Ντ. «Τα Ολύμπια», Ηλειακά , περίοδος 2η,  τεύχος ΛΔ΄, 1979, σ. 1016. Σχετικά με την λέξη Βλαχέραινα και την πιθανή ετυμολογική σχέση της με το όνομα Ελένη, που υποστηρίζω,  βλ. http://psychogiou.blogspot.gr/2012/09/blog-post_20.html και http://psychogiou.blogspot.gr/2012/09/blog-post.html.

[18] Ν. Δ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Μεσσηνιακά -Ηλιακά …, ό. π., σ. 385.

[19] Πρβλ. και Suzan E.  Alcock , Αρχαιολογίες του ελληνικού παρελθόντος. Τοπία, μνημεία και αναμνήσεις, μτφρ. Αντουανέtτα  Καλλεγία, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2011, σ.  40-42.

[20] Είναι ενδιαφέρον ότι σε μια σειρά χωριών πάνω σε μια γραμμή που ξεκινάει από την παράλια ζώνη της περιοχής της Ολυμπίας και περνώντας μέσα από ημιορεινές περιοχές φτάνει μέχρι τα βορειοανατολικά σύνορα της Ηλείας με την Αχαΐα, στη μονή του αγίου Νικολάου στα Σπάτα, έχουν ενοριακούς ναούς αφιερωμένους στον «Μαηνικόλα».

[21] Βλ. Ντ. Ψυχογιός, «Η Ώλενα», ό. π.

[22] Ανάλογο μπορεί να ετυμολογείται και το τοπωνύμιο «Λενικό» που προσδιορίζει τη θέση του αρχαίου ναού της Αθηνάς στο  Πρασιδάκι στην Τριφυλία, στα σύνορα Ηλείας- Μεσσηνίας (βλ. http://www.yppo.gr/0/anaskafes/pdfs/Z_EPKA.pdf), ενώ  και ο ναός της Αθηνάς στην ακρόπολη της Αρχαίας Αλίφειρας αποκαλείται «Αγιαλένη» (βλ. σχετικά:  http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2012/03/blog-post_09.html)

[23] Πρβλ.  Μιράντα  Τερζοπούλου,  «Με τα τύμπανα και τα όργια της Μητέρας[23]. Η γυναικεία λαϊκή λατρεία ως πολιτική μεταφορά σε ένα συγκρουσιακό περιβάλλον», στο Χριστίνα Βλαχούτσικου σε συνεργασία με την Kain-Laurie Hart (επιμέλεια), ΄Οταν οι γυναίκες έχουν διαφορές. Αντιθέσεις και συγκρούσεις γυναικών στη σύγχρονη Ελλάδα, Μέδουσα, Αθήνα 2003, σ. 320-360.», ό. π.· βλ. και Ε. Ψυχογιού, «Το πανηγύρι της Παναγίας Λάμιας στα Διλινάτα..…», http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2012/09/k-lamia.html.· της ίδιας, «Μαυρηγή» και  Ελένη…, ό. π..

---

[1]Εισαγωγικό κατά ένα τρόπο προανάγγελμα (εν είδει ημερολογιακής κατάθεσης)  της μελέτης για την «Ώλενα» που  δημοσίευσε από το αμέσως επόμενο τεύχος  του περιοδικού και στα επόμενα,  σε συνέχειες, αποσπάσματα από την οποία θα παραθέσω παρακάτω.

[2] Κτξ. [=κοίταξε]  Ηλειακά Α΄ σελ. 11.

[3] Βλέπε Ηλειακά ΙΓ΄σελ. 291

[4] Όπου ανωτέρω, σελ. 177.