Ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: Ελεύθερνα και Αρκάδι Μυλοποτάμου Κρήτης (Creta, Eleftherna, Arkadi monastery, st. Elena, st. Anna)

Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Ο ναός της αγίας Άννας με το νεκροταφείο , δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο

[Πρώτη δημοσίευση. Οι φωτογραφίες τραβηγμένες από την γράφουσα, Ε.Ψ.]

Εισαγωγικά

 (επαναλαμβανόμενα και στις άλλες σχετικές αναρτήσεις στον ιστότοπο, ως απαραίτητα  για όσους μπαίνουν για πρώτη φορά στις περιηγήσεις "στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης")

Καθώς η έρευνά μου για την Ελένη-Αγιαλένη κρατάει πάνω από είκοσι χρόνια τώρα ―και συνεχίζεται― είναι πλέον πολλά τα επιμέρους δημοσιεύματά μου σχετικά με αυτήν, είτε ως επιστημονικά άρθρα και δοκίμια, είτε ως εθνογραφικά ημερολόγια της  επιτόπιας  έρευνας. Αναρωτιέμαι λοιπόν (όπως ίσως και οι τυχόν αναγνώστες της δουλειάς μου) μήπως κινδυνεύω να αποκτήσω, ή και μην έχω ήδη αποκτήσει, κάποια μονομανία ή και ιδεοληψία σχετικά με αυτό το θέμα. Αρχίζοντας όμως στις αρχές της δεκαετίας του 1990 να συγκροτώ αυτή την ερευνητική υπόθεση, δεν  φανταζόμουν το πόσο εκτεταμένη θα προέκυπτε, ούτε ως προς την τοπική έκταση, ούτε ως προς το χρόνο (τόσο ως προς τη διάρκεια της έρευνας όσο και ως προς το χρονικό βάθος των δεδομένων),  ούτε ως προς την πολιτισμική ευρύτητα και ποικιλία των εθνογραφικών και των γραπτών ευρημάτων που οδηγούν τα βήματά μου. Δεδομένης δε και της  ολισθηρότητας της ερμηνείας των μυθικών και των συμβολικών θεμάτων, ιδιαίτερα όταν άπτεται της σχέσης τους με τη διαχρονική διάρκεια των πολιτισμικών φαινομένων, γίνεται ιδιαίτερα δυσχερής η τεκμηρίωση της ερευνητικής υπόθεσης. Για να μπορεί λοιπόν να δομηθεί και να γίνει τεκμαρτή η ερευνητική μου υπόθεση, χρειάζεται το «δείγμα» του φαινόμενου Ελένη/Αγιαλένη να είναι όχι μόνον επαναλαμβανόμενο και εκτεταμένο αλλά και να αφορά τις  πολλές όψεις και πτυχές του, δηλαδή τα χωροταξικά, τοπωνυμικά, ιστορικά, αρχαιολογικά, συμβολικά, μυθικά, αφηγηματικά, συναισθηματικά, παραγωγικά και άλλα ευρήματα που εκτιμώ ότι το δομούν ως τέτοιο.

 Μέσα από αυτό το πρίσμα, η  έρευνα για την Ελένη/Αγιαλένη έχει καταστεί για μένα μια μακροχρόνια, συναρπαστική περιηγητική και πατριδογνωστική περιπέτεια γεμάτη εκπλήξεις, «θαύματα» και κινδύνους και ταυτόχρονα ένα είδος εθνογραφικού θρίλερ, μια παρακινδυνευμένη όσο και γοητευτική/γητευτική περιπλάνηση στον τόπο, στο χρόνο, στην προφορική παράδοση,  στους μύθους και στα σύμβολα, στα παραδοσιακά τραγούδια, στις τελετουργίες, στις παραγωγικές διαδικασίες, στις κατά τόπους κοινότητες που επισκέπτομαι. Κατόπιν αυτών, επιλέγοντας από το πολυποίκιλο υλικό της έρευνας δημοσιεύω τα επιμέρους σχετικά άρθρα και κείμενα (έντυπα αλλά κυρίως ηλεκτρονικά πλέον, υποκύπτοντας στις σειρήνες της μπλογκόσφαιρας) παράλληλα με την εθνογραφική επιτόπια όσο και τη βιβλιογραφική έρευνά μου, επιδιώκοντας να  συγκροτώ  συντωχρόνω την ερευνητική μου υπόθεση και να επιχειρώ σταδιακά την «ανάγνωση» και ερμηνεία των συμβολικών, μυθικών και τελετουργικών ευρημάτων (διασταυρώνοντας τεκμηριωτικά ή αναιρώντας), συνδυαστικά και με τα διαφορετικά πολιτισμικά πεδία που εκτιμώ ότι την αφορούν ―με τις αλλαγές και τις μεταμφιέσεις της μορφής και του μύθου της στη διαχρονία μέσα στις εκάστοτε ιστορικές, θρησκευτικές και κοινωνικές συνθήκες― θέτοντας, κατά την κρίση μου,  νέα ερωτήματα.  Οι επιμέρους αυτές δημοσιεύσεις με εμμονή στην Ελένη/Αγιαλένη αποσκοπούν λοιπόν στο  να αναδεικνύω και να μοιράζομαι τις ποικίλες επιμέρους πτυχές της εκτεταμένης τοπικά και χρονικά αυτής έρευνας και μακρόχρονης εμπειρίας, εφόσον είναι και δύσκολη η ―ευκταία, πλην ανέφικτη μάλλον― συνολική τους δημοσίευση. Επιμένω λοιπόν κατά τις δυνάμεις μου,   εφόσον εκτιμώ (όσο αυτό  είναι αντικειμενικά δυνατόν, κυρίως από τον αριθμό  των βιβλιογραφικών αναφορών σε αυτά όσο και από τις επισκέψεις στις ηλεκτρονικές μηχανές αναζήτησης), ότι τα εν λόγω δημοσιεύματα, προς το παρόν τουλάχιστον, προκαλούν κάποιο ενδιαφέρον.

Η συγκεκριμένη επιτόπια έρευνα «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης» έχει την ιδιομορφία να γίνεται όχι με την κλασική έννοια της έρευνας πεδίου με την λιγότερο ή περισσότερο μακροχρόνια παραμονή του λαογράφου ή ανθρωπολόγου ερευνητή σε ένα συγκεκριμένο τόπο ―όπως ήταν και η δική μου άλλωστε, πριν μπω στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης―  αλλά είναι έρευνα περιπλάνησης, ταξιδιού από τόπο σε τόπο με συγκεκριμένο θέμα. Ωστόσο πέρα από την εξέλιξη της συγκεκριμένης έρευνας και τον τρόπο που συγκροτείται βήμα-βήμα η ερευνητική μου υπόθεση για την Ελένη/Αγιαλένη και τη σχέση της με την θεά Μητερα-Γη, στα ημερολόγια αναδεικνύεται  και για τους μη ειδικούς η δουλειά του ερευνητή (μεροληπτικά ως ένα βαθμό, μέσα από την οπτική και την κρίση του): οι ερευνητικοί στόχοι,  οι τρόποι που επιλέγει να τους διαχειριστεί και να τους πραγματώσει στο πεδίο, το ερευνητικό ήθος του, οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ ερευνητή και συνομιλητών, ο επιτυχημένος ή μη χειρισμός καταστάσεων, οι δυσκολίες, οι περιπέτειες, οι επιτυχίες και τα λάθη του.  Επίσης οι εθνογραφικές πληροφορίες που περιέχονται σε αυτά τα  ημερολόγια -κατ' επιλογή του ερευνητή πάντα και με επίκεντρο την ερευνητική μου υπόθεση- περιγράφουν αφηγηματικά, σχολιάζουν, αποτυπώνουν και απαθανατίζουν φωτογραφικά ιερά ή μη τοπία, οικισμούς, ναούς, ξωκλήσια, τοιχογραφίες, εικόνες και πολλά άλλα πολιτισμικά στοιχεία, χρονολογημένα, όπως τα βρίσκω κατά την έρευνα, πολλά από τα οποία δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά -ίσως και για τελευταία. Τέλος αποτυπώνονται κάποιες όψεις της εκάστοτε τοπικής θρησκευτικής, τελετουργικής και κοινωνικής καθημερινότητας και οι ανθρώπινες συμπεριφορές που αφορά η λαογραφική έρευνα, στο πλαίσιο και της όποιας  ιστορικής και πολιτικής επικαιρότητας, όσο τουλάχιστον διαρκεί χρονικά  η, έστω σύντομη, επίσκεψή μου σε κάθε τόπο, όσο  βέβαια επιτρέπουν οι δυνάμεις και η όποια εθνογραφική και αφηγηματική μου ικανότητα.

Ένα από τα βασικά τεκμήρια πάνω στο οποίο στηρίζεται η ερευνητική αυτή υπόθεση, είναι  τα τοπωνύμια «Αγιαλένη» σε ιερούς τόπους  όπου καλλιεργούνται σιτηρά, είτε υπάρχει κάποιο χριστιανικό ιερό κτίσμα, ξωκλήσι, ναός, εικονοστάσι αφιερωμένο σε αυτήν ή στο ζεύγος των  αγίων Κωνσταντίνο και Ελένη ομού είτε αυτά απουσιάζουν, ενώ συνήθως το τοπωνύμιο προσδιορίζει κάποιον αρχαιολογικό χώρο αφιερωμένο στη λατρεία της θεάς Δήμητρας ή κάποια παλαιά οικοδομικά ίχνη, αρχαιολογικά εντοπισμένα ή μη.

Παράλληλα με αυτά τα ιεροτοπικά, παραγωγικά  και αρχαιολογικά ευρήματα που αφορούν την Αγιαλένη, στην προφορική λαϊκή παράδοση, κυρίως στα τραγούδια και στις θρησκευτικές γιορτές και τις τελετουργίες όπου αυτά επιτελούνται,  παρουσιάζεται  η μορφή μιας  πολυώνυμης Ελένης με χαρακτηριστικά  που την δομούν ως ιερή μορφή που σχετίζεται με τη ζωή και το θάνατο, την αναβλάστηση και την αναγέννηση, ως ένα είδος «πότνιας σίτου», με βίο του οποίου τα μυθικά, συμβολικά επεισόδια παρουσιάζουν μεγάλες αναλογίες με αυτά του αρχαίου μύθου της «ωραίας» Ελένης.

Η έπιτόπια έρευνά μου για τις ιεροτοπίες της Ελένης/Αγιαλένης  με τα παραπάνω, συνδυαζόμενα μεταξύ τους,  χαρακτηριστικά  έχει γίνει συστηματικά  και διεξοδικά σε όλη την Πελοπόννησο και την Δυτική Ελλάδα, σποραδικά και δειγματοληπτικά στην Στερεά και στον υπόλοιπο ελληνικό χώρο και τη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου γενικότερα, από τη μονή του Σινά μέχρι την Κέρκυρα και από τα Βαλκάνια μέχρι την Κύπρο, με τοπική επίσκεψη και αυτοψία στις περισσότερες των περιπτώσεων ή έμμεσα, από γραπτές και άλλες πηγές.  Η γεωγραφική εξάπλωση, η συχνότητα και η επαναλαμβανόμενη τυπικότητα των ευρημάτων σχετικά με την Αγιαλένη ή των χριστιανικών αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης ομού, εκτιμώ ότι μου επιτρέπει να υποστηρίζω ότι η συμβολική, ιερή  αυτή μορφή είναι όψη της Μεγάλης θεάς Μητέρας-Γης διαχρονική, με σταθερό όνομα πλην μεταμορφούμενη ανάλογα με την ιστορική και θρησκευτική συγκυρία αλλά παραμένοντας με λανθάνοντα μεν, όμως επίμονο τρόπο  στο λαϊκό φαντασιακό όσο και  στη  λαϊκή πίστη και λατρεία. 

Στην Κρήτη δεν είχα πραγματοποιήσει σχετική επιτόπια έρευνα, συλλογιζόμουν ωστόσο ότι θα είχε ενδιαφέρον, δεδομένων των αρχαιολογικών ενδείξεων για τη λατρεία της Μεγάλης θεάς και εκεί να πραγματοποιήσω επιτόπια έρευνα αλλά δεν είχε καταστεί δυνατόν να την επισκεφθώ επί τούτου, δεδομένου και του μεγάλου γεωγραφικού εύρους των ευρημάτων όσο και της οικονομικής και πρακτικής δυνατότητάς μου να επισκεφθώ όλους τους πιθανούς τόπους της Ελένης/Αγιαλένης. Η Κρήτη ερχόταν όμως στο νου μου έντονα γιατί  η  αρχαιολογική έρευνα και τα ευρήματα των καθηγητών Πέτρου Θέμελη και Νικόλαου  Σταμπολίδη στην Ελεύθερνα είχαν φέρει -και φέρνουν συνεχώς με την πρόσφατη ίδρυση και του αρχαιολογικού μουσείου της αρχαίας πόλης-  έντονα στο προσκήνιο της δημοσιότητας μιαν ακόμα αρχαία πόλη με ευρήματα για ιστορικό βίο από  την εποχή του χαλκού ως το Βυζάντιο αλλά και ως τις μέρες μας, μέσα από το γειτονικό της  ομώνυμο χωριό. Οι πληροφορίες για προϊστορικά ειδώλια γυναικείων μορφών, κοινές, πολυτελείς ταφές ιερειών, τα πολύτιμα χρυσά ευρήματα με την απεικόνιση της θεάς Μέλισσας και άλλα με προϊδέαζαν εκ πρώτης όψεως για την ύπαρξη πίστης και επίσημης λατρείας σε κάποια σημαντική θρησκευτικά  θηλυκή ιερή μορφή στην Ελεύθερνα. Η Κρήτη και η Ελεύθερνα λοιπόν  ήταν για την έρευνά μου στο επίπεδο απλής και εκ του μακρόθεν υποψίας  ως προς την ύπαρξη ευρημάτων σχετικών με την Ελένη/Αγιαλένη και στον τόσο σημαντικό ιστορικά και αρχαιολογικά αυτόν τόπο.

Η αποκάλυψη

Μέχρι που το 2004 η Κρητικιά συνάδελφος στο ΚΕΕΛ Λουίζα Καραπιδάκη, που τότε συμμετείχε σε ένα πρόγραμμα αναστήλωσης των ελαιοτριβείων και άλλων κτισμάτων στο χωριό  Καψαλιανά Μυλοποτάμου Ρεθύμνου, μας πρόβαλε στο ΚΕΕΛ ένα βίντεο σχετικό με αυτό το πρόγραμμα  και την πορεία των εργασιών αναστήλωσης. Από αυτό το βίντεο λοιπόν όσο και από την ίδια την Λουίζα Καραπιδάκη που πραγματοποιούσε μακρόχρονη έρευνα στην περιοχή, μεταξύ των άλλων πληροφορήθηκα εκείνη την ημέρα ότι τα Καψαλιανά και η περιοχή τους βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του Αυλοποτάμου, γειτονικά προς την Ελεύθερνα, ότι προ των Ενετών στην περιοχή δεν καλλιεργούνταν αποκλειστικά ελαιόδεντρα τα οποία σε τόση πυκνότητα  φυτεύτηκαν –όπως και σε τόσες άλλες περιοχές στον ελληνικό χώρο– από τους Ενετούς,  αλλά ότι η κύρια καλλιέργεια ήταν τα δημητριακά, εξού και το όνομα «Καψαλιανά», δηλαδή από τις καμένες/καψαλισμένες καλαμιές των εκτεταμένων εκεί σιταρο-κριθαροχώραφων, καύσεις που πραγματοποιούνται γενικά για την απολύμανση και λίπανσή τους. Επίσης πληροφορήθηκα ότι τα Καψαλιανά και η περιοχή τους αποτελούν περιουσία της περίφημης, αρχαίας –από την πρωτο-χριστιανική εποχή– μονής του Αρκαδίου, που απέχει μόλις 7χλμ. από την αρχαία Ελεύθερνα, μονής πασίγνωστης από το ολοκαύτωμα των μοναχών και κατοίκων της περιοχής με την ανατίναξη της μονής πριν 150 χρόνια, στις 8/11/1866, κατά την Κρητική Επανάσταση, κορυφαίο επεισόδιο του αγώνα κατά της τουρκικής κατοχής της Κρήτης.

Η περιοχή Μυλοποτάμου, σε δορυφορική λήψη της google

Οι παραπάνω  πληροφορίες  που συνδυάζουν  τοπικά, ιδιοκτησιακά  και παραγωγικά τα  Καψαλιανά και το παμπάλαιο Αρκάδι, τόσο κοντά στην Αρχαία Ελεύθερνα, χτύπησαν καμπανάκι στη σκέψη μου και  καθώς τόσο εγώ έως τότε όσο και η πλειονότητα γνωρίζουμε τη μονή ως «Αρκάδι» και όχι από την αφιέρωσή της σε κάποιον/κάποια  άγιο/αγία, άρχισα εκείνη την ώρα, με ταραχή, να υποψιάζομαι –με βάση τα σιτηρά και  τα όσα εξέθεσα παραπάνω  για τις ιεροτοπίες της Ελένης/Αγιαλένης ή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης ομού–  και να μαντεύω σε ποιον, ή ποιους μάλλον, αγίους «πρέπει» να είναι αφιερωμένη η μονή. Δεν άργησε να επιβεβαιωθεί η υποψία μου, όταν η κ. Καραπιδάκη στην ερώτησή μου σε ποιόν άγιο είναι αφιερωμένο το Αρκάδι, απάντησε «στον άγιο Κωσταντίνο», αφήνοντάς με, για πολλοστή φορά στην έρευνά μου για την Ελένη/Αγιαλένη, με ανοιχτό το στόμα και τους χτύπους της καρδιάς να πιάνουν κορυφή!  Η προηγούμενη εμπειρία μου με το πλήθος των σχετικών ευρημάτων καθιστούσε πολύ πιθανή πλέον για μένα την ιστορική, συμβολική/θρησκευτική και παραγωγική  σχέση αυτών των τριών τόπων, του Αρκαδιού, των Καψαλιανών και της Ελεύθερνας  σχετικά με την Ελένη/Αγιαλένη, παρόλο που σκεφτόμουν ότι οι αρχαιολόγοι  πιθανόν  να γελούσαν ή να απαξίωναν ως ευφάνταστους και αστήρικτους αυτούς τους συσχετισμούς.

Η Μυλοποταμίτισσα υφάντρα

Όμως η λαϊκή, μουσική  αφηγηματική παράδοση και μνήμη, δηλαδή τα τραγούδια,  εκτιμώ ότι στηρίζουν τον παραπάνω συσχετισμό μου, αν βεβαίως τα αφουγκραστούμε στο πλαίσιο των συμβολικών, λατρευτικών, τελετουργικών, εποχικών  και παραγωγικών συμφραζόμενων που τα αφορούν. Στο βιβλίο μου «Μαυρηγή» και Ελένη…» αναλύω διεξοδικά και  διά μακρών ένα λατρευτικό τραγούδι με πανελλήνια διάδοση που αφορά μιαν υφάντρα, ιερή  κόρη Ελένη με θαυμάσιες ιδιότητες, που αναγεννάται εποχικά μέσα από τη γη, όπως υποστηρίζω, τεκμηριωμένα, πιστεύω, (βλ. και http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2013/01/blog-post_27.html.)[1] :

... Μια κόρη Αλεξαντριανή μια κόρη Αλεξαντρινή −ωχ Ελένη Καλαματιανή−

μια κόρη από την Πάτρα −ξανθή και μαυρομάτα−

−μια κόρη καλαμίζει και τα βουνά ραγίζει.−

Στον ουρανό ’διαζε πανί −ωχ Ελένη Καλαματιανή−

στους κάμπους το υφαίνει −η θεοσκοτωμένη−

μα ’χε ασημένιον αργαλειό −ωχ δε βγαίνεις έξω να σε ιδώ−

και φιλντισένιο χτένι −μια θεοσκοτωμένη−.

Παρασκευή το έδιαζε −ωχ πικρά ’ν’ τα λόγια που μας λες−

Σαββάτο το ξυφαίνει −η θεοσκοτωμένη−.

Την Κυριακή το φόρεσε −ωχ Ελένη Καλαματιανή−

στην εκκλησιά πηγαίνει −η θεοσκοτωμένη−

παπάς την είδε κι έσφαλε −ωχ πικρά ’ν’ τα λόγια που μας λες−

διάκος κι εδαιμονίστη −και η εκκλησιά ’ραγίστη−

και οι ψάλτες οι −βρ’ αμάν αμάν αμάν−

και οι ψάλτες οι κακόμοιροι χάνουν τα λογικά τους −πετάξαν τα χαρτιά τους−... [2].

 Το ενδιαφέρον είναι ότι παραλλαγές του τραγουδιού της υφάντρας τραγουδιούνται σήμερα και στην Κρήτη.  Οι ριζίτικες κρητικές παραλλαγές του τραγουδιού αποσιωπούν  μεν το όνομα «Ελένη», το οποίο ούτως ή άλλως και στις πελοποννησιακές παραλλαγές του τραγουδιού αναφέρεται έμμεσα, στα γυρίσματα, αλλά ονοματίζουν την θεϊκή αυτή υφάντρα με τον κατηγορηματικό  προσδιορισμό/όνομα  «Μυλοποταμίτισσα», όνομα που φέρει διπλή σημασία: τόσο την εντοπιότητα της παραλλαγής στο Μυλοπόταμο, δηλαδή στην ευρύτερη περιοχή της Ελεύθερνας, της Μονής Αρκαδίου και των Καψαλιανών που μας αφορούν εδώ, όσο και τη συμβολική σχέση της ιερής μορφής τής «Μυλοποταμίτισσας» με τα σιτηρά, τους μύλους και τα νερά, όνομα συμβολικά  συνώνυμο δηλαδή της Ελένης. Αν και ό μύθος του τραγουδιού στις κρητικές παραλλαγές  δεν περιέχει τα χθόνια και αναγεννητικά μοτίβα της παραπάνω πελοποννησιακής παραλλαγής,  ωστόσο έχει τον ίδιο ποιητικό πυρήνα, το μοτίβο της θαυμάσιας  υφάντρας, η οποία εδώ υφαίνει για τον πατέρα και τον «μπέλλο» της, δηλαδή τον αγαπητικό της. Η αναφορά του   «μπέλλου» όμως αποδίδει  έμμεσα ερωτικό χαρακτήρα στο τραγούδι, και παραπέρα γονιμικό και αναγεννητικό συμβολισμό, οπότε αποτελεί παραλλαγή του ίδιου τραγουδιού με τις θρησκευτικές και συμβολικές συνδηλώσεις του:

Κρήτη

1.

Γιώργης Ξυλούρης

Μια Μυλοποταμίτισσα του μυλωνά γυναίκα
μετάξι κλώθει κι αναλεί και σύρμα μασουρίζει
Εις τσ’ ουρανούς το διάζεται, στσι κάμπους τ’ αναλύσει
και στον αφρό τση θάλασσας έστεσε τ’ αργαστήρι
Ο μπέλλος τση επέρασε ρωτά τηνε ίντα φαίνει
Τ’ αφέντη σου ποκάμισο κι εσένα γελεκάκι

(αντιγραφή από το: http://www.stixoi.info/stixoi.php?info=Lyrics&act=details&song_id=45656)

Και τραγουδισμένο βλ.

https://www.youtube.com/watch?v=WSELt7UH3U4

Σκεφτόμουν λοιπόν ότι η μουσική προφορική παράδοση του νησιού τοποθετεί μια θαυμάσια, ιερή κόρη στο Μυλοπόταμο η οποία σχετίζεται με τα νερά και τους μύλους άρα και με τα δημητριακά.

Από την ημέρα της προβολής του βίντεο  λοιπόν, μπήκε στο ερευνητικό μου πρόγραμμα και η επίσκεψη  στην Ελεύθερνα και στο Αρκάδι, όταν θα μου δινόταν η ευκαιρία, για να συναντήσω την «Μυλοποταμίτισσα» και να διαπιστώσω και επιτόπια, μέσα στο φυσικό και το δομημένο τοπίο τις πιθανές αυτές σχέσεις, καθώς θεωρώ απαραίτητη βεβαίως και την επιτόπια παρατήρηση των ευρημάτων που αφορούν την Ελένη /Αγιαλένη, όσο μου είναι δυνατόν.

Το ταξίδι

 Η ευκαιρία δόθηκε κατά την αργία του τριήμερου  της γιορτής των Φώτων, Ιανουάριο του 2005  και πήρα το πλοίο για το Ρέθυμνο, με απώτερο προορισμό  το Αρκάδι και την Ελεύθερνα. 

Καθώς δεν είχα αυτοκίνητο αλλά δεν είχα σκεφτεί και να πάρω μαζί μου το δίπλωμα οδήγησης  ώστε να νοικιάσω έστω για μια ημέρα, ενώ ο χρόνος που ήθελα να αφιερώσω στους στόχους μου και οι αποστάσεις δεν ήταν δυνατόν να εξυπηρετηθούν από την λεωφορειακή συγκοινωνία, πήρα ταξί από το Ρέθυμνο, αψηφώντας το βαρύ για μένα έξοδο και παρόλο που ο χρόνος που θα μπορούσα και πάλι να διαθέσω θα ήταν αναγκαστικά περιορισμένος.

Ξεκίνησα με τον νεαρό, συμπαθέστατο και  εξυπηρετικό οδηγό και το ταξί του μια υπέροχη, ηλιόλουστη, σχεδόν ζεστή  ημέρα του Γενάρη και επισκέφθηκα πρώτη την Αρχαία Ελεύθερνα, διασχίζοντας το χωριό  Μαργαρίτες με τα περίφημα κεραμικά χωρίς να κάνω στάση, παρόλο που το ήθελα πολύ.

Μαργαρίτες Ρεθύμνου, Ιαν. 2005.

Ελεύθερνα

Το τοπίο ημιορεινό, άγριο, με δασωμένες χαράδρες, απότομες πλαγιές και επίπεδες κορυφές, ποτάμια και λαγκάδια,  ήταν επιβλητικό. Σκεφτόμουν ότι και η τοπική ονομασία της επαρχίας ως «Μυλοπόταμος» περιγράφει ακριβώς τη σχέση του τόπου με τα σιτηρά και τους μύλους. Το ταξί με οδήγησε στο βάθος μιας κατάφυτης ρεματιάς, όπου βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος της Ελεύθερνας. Στο στενό χωματόδρομο που οδηγούσε εκεί, προσπεράσαμε μια παμπάλαια εκκλησία με τάφους γύρω της την οποία αποφάσισα να σταματήσουμε να την δούμε στο γυρισμό, γιατί μου φάνηκε ενδιαφέρουσα και ως προς τη  θέση της τόσο κοντά στον αρχαιολογικό χώρο και ήθελα να διαπιστώσω σε ποιον ή ποια άγιο είναι αφιερωμένη –πάντα μήπως τυχόν η αφιέρωση μπορεί να έχει σχέση με την ερευνητική μου υπόθεση για την θεά Μητέρα.

 

 Άποψη προς το Ρέθυμνο από την Ελεύθερνα, Ιαν. 2005. Στο βάθος το Κρητικό

Πέλαγος

Ο αρχαιολογικός χώρος με τη  συρμάτινη περίφραξη ήταν κλειστός  στο μεσοχείμωνο και έτσι δεν ήταν δυνατή η είσοδος σε αυτόν. Έτσι κι αλλιώς, με ενδιέφερε να δω το χώρο κυρίως χωροταξικά, αφού ακόμα κι αν ήταν ανοιχτός, δεν θα μπορούσα βεβαίως να αναγνωρίσω   τα κτίσματα και την χρήση τους στην αρχαία πόλη, καθώς μάλιστα δεν έβλεπα και κατατοπιστικές ταμπέλες.

Αρχαία Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Από πάνω προς τα κάτω: ο περιφραγμένος αρχαιολογικός χώρος.

Φωτογράφισα ό, τι και όπως μπορούσα μέσα από το συρματόπλεγμα και επιστρέφοντας σταματήσαμε στη μικρή, παμπάλαια κοιμητηριακή  εκκλησία, λίγες δεκάδες μέτρα πιο ‘κεί από τον ανασκαμμένο αρχαιολογικό χώρο.

Αγία Άννα

 Χωμένος στη ρεματιά ο πετροχτισμένος  ναΐσκος, βρίσκεται στη σκιά ωσάν απόκοσμος, σε περιβάλλον δασωμένο, υποβλητικό,  που απέπνεε μια μεταφυσική σκοτεινότητα, την οποία επέτεινε η παλαιότητα της λιθοδομής του με το σκούρο γκρίζο χρώμα των τοίχων, η αίσθηση κάποιας εγκατάλειψης όσο και η παρουσία των μαρμάρινων τάφων, νεότερων και παλιών, μερικών μαυρισμένων από τη μούχλα. Αντιφατικά, προς τα δυτικά έλαμπαν τα χιόνια στις κορυφές των λευκών ορέων.

Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Δεξιά στο κέντρο,  ανάμεσα στα δέντρα, διακρίνεται το νεκροταφείο με το εκκλησάκι της αγίας Άννας. Αριστερά στο βάθος, χιονισμένες κορυφές των Λευκών ορέων.

Τα λευκά όρη καθ΄οδόν προς την Ελεύθερνα, Ιάν. 2005

Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Το νεκροταφείο της αγίας Άννας μέσα στη ρεματιά, από τα ΒΑ.

 Το σχήμα του μικρού αυτού ναού εξωτερικά μου φάνηκε περίεργο, καθώς το αποτελούν δύο διαφορετικού ρυθμού κτίσματα, το ένα στεγασμένο με, δυσανάλογο με τον όγκο του ναΐσκου τον οποίο στεγάζει, τρούλο και το άλλο με δίρριχτη κεραμοσκεπή, κολλημένα το ένα δίπλα  στο άλλο ωσάν να είναι δισυπόστατη εκκλησία, δηλαδή αφιερωμένη σε δύο διαφορετικά ιερά πρόσωπα.

Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Ο διπλός κοιμητηριακός ναός της αγίας Άννας.

Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Ο διπλός κοιμητηριακός ναός της αγίας Άννας. Από πάνω προς τα κάτω, εξωτερικές όψεις του ναού.

Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Ο διπλός κοιμητηριακός ναός της αγίας Άννας. Πάνω και  κάτω η ανατολική πλευρά του ναού, με τις κόγχες των δύο ιερών

Παρόλ’ αυτά ο ναός είναι όμορφος, με τις εμφανείς πελεκητές πέτρες της λιθοδομής του, πολλές από τις οποίες, ιδιαίτερα στις γωνίες,  δείχνουν αρχαίες, σε δεύτερη οικοδομική χρήση -πιθανόν από παλιότερο κτίσμα στον χώρο ή παρμένες από τα ερείπια της τη γειτονικής αρχαίας πόλης- όσο και με τα ανάγλυφα μαρμάρινα, οξυκόρυφα  πλαίσια των τοξωτών πλαίσιων των θυρών και των παραθύρων που προσδιορίζουν το εκκλησάκι ως παλιό, μάλλον μεσαιωνικής/βυζαντινής ή και παλαιότερης  περιόδου[3]. Υπέθεσα  τότε ότι πρόκειται για το νεκροταφείο του σημερινού χωριού Ελεύθερνα  που βρίσκεται πάνω στην κορυφή της δυτικής πλαγιάς της ρεματιάς, αν και φαινόταν κάπως σαν παραμελημένο.

Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Συναπαντήματα

Καθώς αναρωτιόμουν σε ποιον ή ποιους άγιο ή αγίους  άραγε να είναι αφιερωμένο αυτό το παλαιό διπλό εκκλησάκι και ετοιμαζόμουν να μπω για να το διαπιστώσω από κάποια αφιερωματική εικόνα,  πέρασαν αγροτικά αυτοκίνητα φορτωμένα με σύνεργα λιομαζώματος και τσουβάλια με ελιές και οι επιβάτες τους κοιτούσαν περίεργα τον ταξιτζή και εμένα. Τους έκανα νόημα να σταματήσουν και ρώτησα αν γνώριζαν ποια εκκλησία είναι αυτή και πού ανήκει. Με πληροφόρησαν ότι είναι η αγία Άννα, το νεκροταφείο του χωριού Ελεύθερνα. Τους ευχαρίστησα και εκείνοι μεν συνέχισαν το δρόμο τους αλλά εγώ έμεινα συλλογισμένη, νοιώθοντας  ωσάν να με βρίσκει και πάλι το «θαύμα» της Ελένης /Αγιαλένης, καθώς η αγία Άννα είναι ένα είδος «διπλής» ιερής μητρο-θυγατρικής μορφής, ως μητέρα της Παναγίας, με συμβολικές αναλογίες με την Μητέρα-θεά, την Δήμητρα και Κόρη αλλά και με τις γυναικείες μητρικές θεότητες της Μέσης Ανατολής [4]. Άραγε το «διπλό» αυτό εκκλησάκι να είναι αφιερωμένο στις δύο αυτές μορφές, σκεφτόμουν, και αν ναι, αν η ίδρυσή του από παλιά σε αυτό το τόσο κοντινό στην αρχαία πόλη σημείο έχει κάποια θρησκευτική σχέση με την αρχαία Ελεύθερνα  και με την ανάλογη μητρική ή και μητρο-θυγατρική προχριστιανική θεότητα που πιθανόν να λατρευόταν, μεταξύ άλλων θεοτήτων,  σε αυτή  την αρχαία πόλη.

Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Διπλός κοιμητηριακός ναός αγίας Άννας. Το βόρειο τμήμα. Δεξιά η καμάρα που χωρίζει τα δύο τμήματα του ναού,

Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Διπλός κοιμητηριακός ναός αγίας Άννας. Το τέμπλο στο βόρειο τμήμα και λεπτομέρεια με την εικόνα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος δεξιά.

Μπήκα στο ιερό αυτό κτίριο από την ορθάνοιχτη  πόρτα στο δυτικό τοίχο του. Το εσωτερικό είναι  ενιαίος χώρος που χωρίζεται κατά μήκος σε δύο  ναούς που αντιστοιχούν στα δύο διαφορετικά κτίρια που είχα δει εξωτερικά, διαχωρισμός που γίνεται  με διπλή ανοιχτή καμάρα, η οποία στηρίζεται σε αρχαίο κίονα. Διάταξη που μου έφερε στο νου ακριβώς το «διπλό» ναό των «ως δίδυμων» αγίων  Θεοδώρων και του αγίου Δημητρίου στη μονή «το Αβγό», στο όρος Δίδυμο, στην Αργολίδα, και το «διπλό» ερημοκλήσι των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης πάνω σε μια από τις κορυφές του Πάρνωνα στο Ελληνικό Μονεμβασιάς, στη Λακωνία.

Εικόνα εγκατάλειψης και φθοράς επικρατούσε στο εσωτερικό, παρόλο που τα τέμπλα στα δύο παρεκκλήσια έφεραν καινούργιες εικόνες. Πλησίασα να δω την εικόνα της αγίας Άννας στην οποία κατά τους ντόπιους πληροφορητές είναι αφιερωμένη η εκκλησία. Το ξύλινο, με  πέτρινη ανάγλυφη επίστεψη  τέμπλο στον πρώτο, τον βόρειο ναό, έδειχνε παλιό ως κατασκευή και από τα ανάγλυφα μάρμαρα όσο και από τα λουλούδια που είναι επιζωγραφημένα στο κάτω μέρος του.  Έφερε όχι τις τυπικές «δεσποτικές» εικόνες που μπαίνουν κανονικά εκεί,  αλλά  αριστερά της ωραίας πύλης μια καινούργια  εικόνα του Ευαγγελισμού και στα δεξιά μια καινούργια επίσης εικόνα της Μεταμόρφωσης  του Σωτήρος  και κάτω από αυτήν την εικόνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.  Αγία Άννα δεν έβλεπα.

 Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Διπλός κοιμητηριακός ναός αγίας Άννας. Το νότιο τμήμα.

 Ελεύθερνα, Ιάν. 2005. Διπλός κοιμητηριακός ναός αγίας Άννας. Το τέμπλο στο νότιο  τμήμα του ναού.  Αριστερά ο προφήτης Ηλίας

Στον δεύτερο, το  νότιο ναό-παρεκκλήσι, το σανιδένιο τέμπλο φαινόταν νεότερο και έφερε τυπικά τις δύο δεσποτικές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας ένθεν και ένθεν της ωραίας πύλης και στ’ αριστερά της εικόνας της Παναγίας την εικόνα του προφήτη Ηλία. Την παρουσία της εικόνας του προφήτη Ηλία μπορεί να την δικαιολογούσε το ότι, όπως γνώριζα,  ο ενοριακός ναός του σύγχρονου οικισμού της Ελεύθερνας είναι αφιερωμένος στον προφήτη και συνηθίζεται να τιμάται ο πολιούχος άγιος και στους άλλους, νεκροταφειακούς , παρεκκλήσια ή ξωκλήσια ναούς κάθε περιοχής. Ωστόσο ούτε εδώ έβλεπα αγία Άννα.

Ελεύθερνα, ναός αγίας Άννας. Η προσκυνηματική εικόνα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος

Δύο  ακόμα εικόνες της Μεταμόρφωσης, μια μεγάλη και μια μικρή,  ήταν τοποθετημένες  πάνω σε ένα παλιό ξύλινο στασίδι ανάμεσα στους δύο ναούς κάτω από τη βάση της διπλής καμάρας, θέση που υποδείκνυε ότι η εικόνα αφορά και τα δύο τμήματα του διπλού αυτού ναού, ενώ το στασίδι  φαινόταν να ανήκει από πάντα εδώ, όπως με υποψίαζε η ζωγραφική του διακόσμηση.

Ελεύθερνα, Ιαν. 2005. ναός αγίας Άννας. Πέτρινη βάση   για μανουάλι ή λαμπάδα και μαρμάρινος κιονίσκος

Όσο και αν έψαξα στο χώρο του ναού, δεν μπόρεσα να βρω  κάποια εικόνα της αγίας Άννας σε τουλάχιστον εμφανή θέση. Έμεινα συλλογισμένη. Είναι δυνατόν, σκεφτόμουν, να λείπει η εικόνα της αγίας στην οποία είναι αφιερωμένη η εκκλησία και με  την οποία την ονοματίζουν; Μου έχει τύχει επανειλημμένα στην έρευνα να ονομάζεται επίσημα αλλιώς κάποιος ναός και αλλιώς να τον ονομάζουν οι πιστοί αλλά πάντα υπάρχει και εικόνα που αφορά τον άγιο που οι πιστοί αναφέρουν. Εδώ δεν έβλεπα εικόνα της αγίας Άννας, ενώ με βάση τις εικόνες, φαινόταν ο μεν πρώτος ναός να είναι αφιερωμένος στην Μεταμόρφωση  και ο δεύτερος στον προφήτη Ηλία ή τουλάχιστον να γινόταν απλά αναφορά σε αυτόν. Το ότι οι εικόνες έδειχναν καινούργιες, με έκανε να σκεφτώ ότι οι παλιές θα είχαν καταστραφεί ή αντικατασταθεί, με αποτέλεσμα να χαθεί ή να αφαιρεθεί η γνωστή, τυπική εικόνα  της κρατούσας στην αγκαλιά της την μικρή Παναγία αγίας Άννας που κατά τεκμήριο πρέπει να ήταν στο ναό. Γιατί όμως δεν την αντικατέστησαν με μια καινούργια αλλά έβαλαν την εικόνα της Μεταμόρφωσης ενώ εξακολουθούν να ονοματίζουν την εκκλησία «αγία Άννα»;

Παρατηρώντας τις εικόνες της Μεταμόρφωσης όμως, που υπερέχουν αριθμητικά στους δύο αυτούς συνεχόμενους ναούς, συλλογιζόμουν ότι την εικόνα και τους ναούς της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (για όποιο εκκλησιαστικό λόγο και αν έχουν αφιερωθεί σε αυτήν) και  παρόλο που στις εικόνες  αυτές απεικονίζονται τρεις ανδρικές μορφές, οι άνθρωποι του λαού δεν παύουν έως της ημέρες μας να την αποκαλούν «Αγιασωτήρα», "Αγιασωτήρω" ή /και «Σωτηρούλα» (παρασυρμένοι ίσως γλωσσικά μεν από το θηλυκό γένος της  λέξης «μεταμόρφωση» συμβολικά δε  και από τη θηλυκή προ-χριστιανική  σημασία της λέξης «σωτήρας»), και μάλιστα η ονομασία «αγια-Σωτήρω» να μην αφορά μόνο την εικόνα και τους ναούς αλλά  και τα μοναστήρια[5]. Η επωνομασία ως «αγια-Σωτήρω/α»,  ή «Σωτηρούλα» της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, διαδεδομένη σε όλο τον ελληνικό χώρο, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα για τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους  μπορεί να προσλαμβάνουν οι πιστοί τις εικονικές αναπαραστάσεις στους ναούς και  για το πώς τις εντάσσουν σε διαφορετικές ή παράλληλες με τις χριστιανικές αφηγήσεις[6].

Μήπως λοιπόν, σκεφτόμουν,  εδώ στο παμπάλαιο αυτό εκκλησάκι, στην εικόνα του Σωτήρος οι πιστοί βλέπουν και αναπαριστούν φαντασιακά μια «αγια-Σωτήρω», μια θηλυκή ιερή μορφή δηλαδή που φέρει ιδιότητες  προστασίας, απελευθέρωσης, σωτηρίας, ίασης κλπ.; Μια ιερή «Μυλοποταμίτισσα», «πότνια σίτου», κοσμική υφάντρα  που σώζει από την πείνα, όπως την παρουσιάζει και μας  την αφηγείται το ριζίτικο  τοπικό τραγούδι  που προανέφερα;  Δηλαδή το όνομα «Σωτήρω» να αποτελεί κατηγορηματικό προσδιορισμό που αποδίδει  αυτές τις απελευθερωτικές, σωτήριες ιδιότητες σε κάποια θηλυκή ιερή μορφή, ανεξάρτητα και από το όποιο άλλο όνομα μπορεί να φέρει, όπως συμβαίνει ακριβώς με το όνομα  Μυλοποταμίτισσα αλλά και με πολλά ιερά πρόσωπα στην προ-χριστιανική όσο και στη χριστιανική λατρεία, όπως, παραδείγματος χάριν,  το «Οδηγήτρια»  που φέρεται συχνά ως κύριο όνομα της Παναγίας, αντί  του Παναγία η Οδηγήτρια.  Πολύ περισσότερο που το «σώτειρα» και «σωτήρ» ήταν προσδιορισμοί που αφορούσαν και πολλές από τις αρχαίες θεότητες, ιδιαίτερα την Αρτέμιδα, που η μορφή της ήταν μια από τις όψεις της Μεγάλης θεάς[7].

Αν οι συλλογισμοί μου στέκουν, σκεφτόμουν, παρόλο που λείπει η εικόνα της, η μητρο-θυγατρική Αγιάννα δεν έχει φύγει ποτέ από το ναό στο λαϊκό φαντασιακό, και εξακολουθεί να παραμένει αφενός στο όνομα του ναού ως «αγία Άννα» και αφετέρου ως  «Σωτήρα», ονόματα  που ίσως αφηγούνται για κάποια ιερή Μητέρα-και- κόρη «Σώτειρα» που η λαϊκή πίστη και λατρεία είχε εγκαταστήσει  ανέκαθεν σε αυτό τον ευρύτερα ιερό τόπο.  Μια ιερή μορφή όχι μόνο με μητρικό αλλά και με χθόνιο και νεκρολατρικό συμβολισμό, όπως δηλώνει το νεκροταφείο που την περιβάλλει.  Όπως η «Μυλοποταμίτισσα» κόρη του παραδοσιακού, λατρευτικού τραγουδιού δηλαδή, που το σύνολο των παραλλαγών του στον ελληνικό χώρο της αποδίδει υποχθόνια, γονιμικά και αναγεννητικά χαρακτηριστικά. Η πρώιμη ίδρυση του πρώτου ναού κατά τον 6^ο μ.Χ. αι., όπως αναφέρουν οι πηγές (αν δεν υπήρχε και προγενέστερο, αρχαίο ιερό κτίριο εδώ), όσο και η μακρά και συνεχής ύπαρξη της πόλης της Αρχαίας Ελεύθερνας μέχρι και τους πρώτους Βυζαντινούς αιώνες, μπορεί να δηλώνουν ότι ο ναός χτίστηκε σε εποχή που η  αρχαία θρησκεία ίσως να μην είχε πλήρως  λησμονηθεί  και πως κάποια χθόνια, σώτειρα όσο και  μητρική ιερή μορφή που μεταμορφούμενη φαίνεται να λατρευόταν εδώ για αιώνες να επηρέασε, συνειδητά ή μη, την αφιέρωσή του σε μια ανάλογη χριστιανική μορφή, στην αγία Άννα και έμμεσα στην κόρη της την Παναγία. Η ανάγκη ίδρυσης μεγαλοπρεπούς Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής στην Ελεύθερνα, ως ίδρυμα χριστιανικής προπαγάνδας και επιβολής της νέας θρησκείας, όπως ήταν όλες οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές που χτίζονταν πάνω στα μεγάλα ιερά της Αρχαιότητας,  δηλώνει την ένταση της αρχαίας θρησκείας και λατρείας  εδώ -και σε όλη την Κρήτη με την τόσο μακροχρόνια προ-χριστιανική τοπική θρησκευτική παράδοση- ενώ η μη διατήρησή της  χριστιανικής  Βασιλικής φαίνεται να δηλώνει, όπως και σε άλλες παρόμοιες περιπτώσεις,   τη μικρή απήχηση της Χριστιανικής Θρησκείας κατά τους πρώτους αιώνες, παρόλη τη μαρτυρούμενη ύπαρξη και χριστιανικής  Επισκοπής στην Ελεύθερνα[8]. 

 Αρκάδι

Με αυτές τις, δικαιολογημένες, εκτιμώ -με βάση την μακρόχρονη πλέον εμπειρία της σχετικής επιτόπιας έρευνας και τα επαναλαμβανόμενα ευρήματά της-  σκέψεις να ταράζουν το νου και την ψυχή μου, μπήκα στο ταξί και συνεχίσαμε την πορεία προς τη μονή Αρκαδίου.

Μονή Αρκαδίου, Ιαν. 2005, εξωτερικά

Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005. Ο περίβολος και η είσοδος στη μονή, εσωτερικά

Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005. Ο περίβολος και η είσοδος στη μονή, εσωτερικά. 

Μοναχοί στη λιακάδα.

Φτάσαμε στο μικρό οροπέδιο στο κέντρο του οποίου είναι χτισμένη η μεγαλόπρεπη, επιβλητική περιτειχισμένη μονή. Μπήκα στον απλόχωρο, περιποιημένο  περίβολο που περιβάλλεται από τα καμαρωτά κελιά, τις τραπεζαρίες, τους βοηθητικούς χώρους κ.λπ. που συναποτελούν εξωτερικά το περιτείχισμα της μονής.  Πέργκολες και πιθάρια με αναρριχητικά φυτά σκιάζουν και ομορφαίνουν το χώρο  απαλύνοντας  την επιβλητική εντύπωση που προκαλεί ο  σκούρος, πέτρινος καστρο-περίβολος.

Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005. Ο περίβολος. Δεξιά το δισυπόστατο καθολικό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και της Μεταμόρφωσης. 

Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005. Από πάνω προς τα κάτω, ο  περίβολος.

  

 Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005. Καθολικό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και της Μεταμόρφωσης.  Η κόγχη του ναού της Μεταμόρφωσης εξωτερικά με κάποια οικοδομικά ίχνη από αρχαιότερη φάση του ναού. 

 Στο κέντρο του περίβολου είναι το καθολικό, η εκκλησία των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, με τον πανέμορφο, πετροπελεκητό δυτικό τοίχο της, που την γνώριζα ήδη βεβαίως από φωτογραφίες.

Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005.  Καθολικό του διπλού ναού αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και της Μεταμόρφωσης, σε εργασίες αναστήλωσης.

Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005. Καθολικό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και της Μεταμόρφωσης,  δυτική όψη.

Ωστόσο μια απογοήτευση με περίμενε, γιατί ο ναός αναστηλωνόταν με αποτέλεσμα οι σκαλωσιές και τα προστατευτικά παραπετάσματα να αφήνουν ένα μικρό μόνο κομμάτι του υπέροχου δυτικού τοίχου της να είναι ορατό[9].

Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005. Εσωτερικό καθολικού   των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στο ν
 

Εικόνες από τη μονή,  όπως περιέχονται ως ανεξάρτητα φύλλα σε  φάκελλο-λεύκωμα  με το εξώφυλλο "Δήμος Αρκαδίου" χωρίς άλλη ένδειξη χρόνου, επιμελητή ή εκδότη, εκτός από όσα αναγράφονται πάνω στις εικόνες

Μπήκα μέσα στο ναό και εντυπωσιάστηκα αμέσως από τη μεγαλοπρέπειά του. Ωστόσο με έκπληξή μου είδα ότι και αυτός ο ναός, όπως και η αγία Άννα, είναι διπλός, και μάλιστα με όμοια διάταξη των δύο τμημάτων του αρχιτεκτονικά, με τη διπλή καμάρα να τα  χωρίζει και ταυτόχρονα να τα ενώνει, κάτι που δεν γνώριζα, ομολογώ. Μια μεγάλη, ξυλόγλυπτη τετράπλευρη κατασκευή ωσάν κουβούκλιο με δύο επάλληλες σειρές εικόνων σε όλες τις πλευρές της, είναι τοποθετημένη στη βάση της ανατολικής από τις δύο καμάρες που ορίζουν τα δύο τμήματα του ναού, ανάμεσα στα δύο τέμπλα τους. Στο πρόσθιο πάνω μέρος του κουβούκλιου, κατενώπιον στον εισερχόμενο στο ναό, είναι τοποθετημένη μια μεγάλη, ασημοντυμένη εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στους οποίους είναι φαίνεται αφιερωμένο το ένα τμήμα του ναού. Ωστόσο η εξέχουσα θέση της εικόνας των δύο Αγίων κάτω από την καμάρα, ανάμεσα στα δύο τμήματα του ναού, έδειχνε σαν να αφορά και τα δύο αυτά τμήματα και μου έφερε στο νου την αντίστοιχη θέση της εικόνας της Μεταμόρφωσης στο ναό της αγίας Άννας.

Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005. Καθολικό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, το κουβούκλιο με την εικόνα των Αγίων και άλλες 

Καθώς δεν αφορά βεβαίως την παρούσα αφήγηση η πλήρης ιστορική, αρχιτεκτονική και αγιογραφική περιγραφή του

σημαντικού, πλούσιου θρησκευτικά και καλλιτεχνικά αυτού καθολικού, περιορίζομαι σε όσα κρίνω ότι αφορούν  την ερευνητική μου υπόθεση.

Το δεξιό, νότιο και μεγαλύτερο τμήμα του ναού, φέρει μεγαλόπρεπο, σκούρο ξυλόγλυπτο τέμπλο πάνω στο οποίο είναι τοποθετημένες μόνο οι δύο δεσποτικές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας και δύο των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ. Στο  βόρειο, το αριστερό και μικρότερο τμήμα του ναού, το σκούρο, ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι λιγότερο περίτεχνο και φέρει τέσσερις  εικόνες, εκ των οποίων η μία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στην οποία υπέθεσα με έκπληξη και επιβεβαίωσα επιτόπου να είναι αφιερωμένο αυτό το τμήμα του ναού, κάτι ανάλογο με  την αγία Άννα.

 Μονή Αρκαδίου, Ιάν. 2005. Παρεκκλήσι της Μεταμόρφωσης, στο βόρειο τμήμα του καθολικού 

Να τη πάλι  η «αγια- Σωτήρα», σκέφτηκα, εδώ συνδυασμένη με τους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Καθώς υποστηρίζω σε πολλά κείμενά μου ότι στο πρόσωπο της Αυγούστας  αγίας Ελένης ως Αγιαλένης  έχει μεταμφιεστεί χριστιανικά η ιερή μητρική μορφή της Ελένης του αρχαίου μύθου ως χθόνιας θεάς της ζωής, του θανάτου και της αναβλάστησης, στο δε ζεύγος των δύο αγίων ομού το αρχετυπικό ζεύγος της θεάς με τον υποχθόνιο σύνευνό της, υπέθετα μέσα στο διπλό αυτό ναό  ότι το «Σωτήρα» φαίνεται να αφορά και εδώ, όπως στην αγία Άννα,  κυρίως την θηλυκή, μητρική μορφή της αγίας Ελένης, όσο και την προ-χριστιανική ιερή μορφή που υποθέτω ότι κρύβεται πίσω της. Δηλαδή την ιερή  «Μυλοποταμίτισσα» Ελένη του παλιού δημοτικού τραγουδιού.  Παρατηρούσα δηλαδή ότι δύο λιγότερο ή περισσότερο γειτονικοί με την Ελεύθερνα ναοί, αυτός της χθόνιας (λόγω νεκροταφείου) αγίας Άννας  και αυτός των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που σύμφωνα με τις πηγές φαίνεται να έχουν ιδρυθεί περίπου ταυτόχρονα στην αρχική μορφή τους και δη στις αρχές της Βυζαντινής περιόδου, στα όρια με την ΄Υστερη Αρχαιότητα, έχουν αφιέρωση σε μητρικές ιερές μορφές, την αγία Άννα και την αγία Ελένη και ταυτόχρονα αμφότερες σε μια «αγια-Σωτήρα», η οποία, με βάση το σκεπτικό που παρέθεσα παραπάνω για το ναό της αγίας Άννας,  δεν αφορά επί της ουσίας άλλη αγία αλλά προσδιορίζει  συμβολικά («μεταμορφωτικά», όπως η «Μεταμόρφωση του Σωτήρος») τις δύο αυτές ιερές μητρικές μορφές ως «Σώτειρες», που ταυτίζονται εν τέλει συμβολικά και μεταξύ τους, ως όψεις  μίας και της αυτής  πολυπρόσωπης και πολυώνυμης θηλυκής ιερής μορφής, όπως είναι η μεγάλη Μητέρα.  Να ήταν δηλαδή παρούσα στο λαϊκό φαντασιακό και στη λατρεία μια θηλυκή ιερή μορφή με τόσο μεγάλη  συμβολική σημασία, που της αφιερώθηκε και χριστιανικά ένα τόσο μεγάλο μοναστήρι όπως το Αρκάδι, καθόλου απίθανο πάνω σε  προϋπάρχουσα περιουσία ιερού της προ-χριστιανικής αυτής μορφής, όπως δηλώνουν ίσως και τα πρώην σιτοπαραγωγά Καψαλιανά, αν και δεν γνώριζα βεβαίως τους τρόπους με τους οποίους έχει αποκτήσει την περιουσία της η μονή.

Μονή Αρκαδίου. Ιάν. 2005. Ο χώρος  του ολοκαυτώματος με σχετική τοιχογραφημένη αναπαράσταση  στο βάθος.

 Ο πυρπολητής του Αρκαδίου, Κωστής Γιαμπουδάκης (πηγή: λεύκωμα Δήμος Αρκαδίου", ό.π.)

Περιηγήθηκα με αυτές τις σκέψεις το χώρο του μοναστηριού και το σημείο όπου η μπαρουταποθήκη που εξερράγη και προκάλεσε το ολοκαύτωμα. Η παρουσία εκεί ανεμόμυλου που ανατινάχτηκε επίσης, μου έφερε και πάλι στο προσκήνιο τα σιτάρια, τα  Καψαλιανά και τη σχέση της μονής με αυτά, την Μυλοποταμίτισσα Ελένη, την  αφιέρωση της μονής στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη, την Ελεύθερνα, την αγία Άννα και το πώς  φαίνεται να συνδέονται όλα σε μια λανθάνουσα  ιερή αφήγηση.

Δεν υπήρχε χρόνος (και χρήματα) για να επισκεφθώ και τα Καψαλιανά, όσο κι αν το ήθελα. Εξάλλου οι ελαιώνες φαίνεται να κατέχουν τώρα το μεγαλύτερο τουλάχιστον μέρος των καλλιεργήσιμων εκτάσεων εκεί, οπότε τα «σημάδια του τόπου» έχουν αλλάξει.  

Επιστρέφοντας από τη σύντομη αυτή περιήγηση, εκτιμούσα ότι η  έστω ολιγόωρη αυτή επιτόπια έρευνα άξιζε τον κόπο, όχι μόνο γιατί επισκέφθηκα και γνώρισα αυτούς τους ιερούς τόπους αλλά κυρίως γιατί μου δόθηκε η ευκαιρία να συλλογιστώ επιτόπια πάνω στα ευρήματα και να εμπλουτίσω με σημαντικά, εκτιμώ, τεκμήρια την ερευνητική μου υπόθεση περί Ελένης/Αγιαλένης και από την Κρήτη και μάλιστα να προσθέσω έναν ακόμα κρίκο στην αλυσίδα που εκτιμώ ότι συνδέει συμβολικά και θρησκευτικά την Ελεύθερνα, το Αρκάδι και τα Καψαλιανά: το νεκροταφείο της αγίας Άννας.

Αρχαϊκό λυχνάρι από την Ελεύθερνα με γυναικεία μορφή στη βάση 

(πηγή: λεύκωμα  "Δήμος Αρκαδίου", ό. π.)

Αναζητώντας μετά το ταξίδι μου  στοιχεία για το όνομα της αρχαίας Ελεύθερνας γιατί  αναρωτιόμουν αν μπορεί να υπήρχε πιθανότητα να σχετίζεται ετυμολογικά όσο και συμβολικά και με το Ελευσίνα από τη ρίζα Ελευ-, βρήκα ενδιαφέρουσες πληροφορίες.  Ο εκ των ανασκαφέων της Ελεύθερνας καθηγητής Ν. Σταμπολίδης  σε ένα σχετικό άρθρο του[10], αναφέρει ότι το πρώτο όνομα της Ελεύθερνας την εποχή του Χαλκού, το οποίο  πιθανόν να συναντάται και σε πινακίδες της Γραμμικής Β΄ (Κα-tα-rα) ήταν Σάτρα, από τη θρακοπελασγική ρίζα sat- (Sa-ta-ra> satra με αποβολή του a) που συναντάμε και στη λυδική  λέξη σατράπης και που έχει τη σημασία του κύριος, κυρίαρχος, ελεύθερος και ότι από την τελευταία σημασία ίσως να πήρε το όνομα η Ελεύθερνα. Ωστόσο εκτιμώ ότι αυτό καθαυτό το θηλυκό γένος της λέξης Σαταρα>Σάτρα σημαίνει Κυρά, Δέσποινα ή Ελευθερώτρια, με  βάση τις παραπάνω σημασίες, να ήταν δηλαδή η Ελεύθερνα Η-πόλη-της-Κυράς-Ελεύθερνας/Ελευθερώτριας-Σώτειρας και συνεκδοχικά μόνον Ελεύθερνα, το οποίο και να επεκράτησε εν τέλει.  Μια άλλη υπόθεση είναι να πήρε το όνομα από την προσωνυμία της Δήμητρας Ελευθώ, ονομασία που αν ίσχυε θα συνέδεε την πόλη τόσο με τη λατρεία της Γης-Μητέρας-Δήμητρας όσο και με τα δημητριακά, όπως υποστηρίζει και η δική μου αφήγηση. Μια Τρίτη υπόθεση είναι να πήρε το όνομα από κάποιον Κουρήτη, ονόματι Ελευθήρα. Η ιδιότητα του κουρήτη, όσο κι αν αφορά τη φύλαξη του νήπιου Δία, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Σταμπολίδης, δεν παύει να τον φέρει συμβολικά σε σχέση με τις Ειλείθυιες θεότητες του  τοκετού. Άρα, συμπληρώνω, και με την ίδια την Μεγάλη Μητέρα, και  δεν είναι καθόλου απίθανο να πήρε αυτό το όνομα γιατί ίσως αυτοί οι κουρήτες να «διακονούσαν», συμβολικά ή πρακτικά, και την θεά Σάτρα/Κυρά-Ελευθώ-Ελεύθερνα.  

Ενισχυτικό αυτής της υπόθεσης, εκτιμώ ότι είναι και το όνομα του γειτονικού στην Ελεύθερνα και στα Καψαλιανά χωριού «Κυριάννα», Κυρία/Δέσποινα  Άννα δηλαδή, που ίσως να απηχεί την ίδια ιερή μορφή.

Όλες αυτές οι  ονομασίες της πόλης εκτιμώ ότι  συνάδουν και με την πίστη και  λατρεία προς τις  ανάλογες με την Σάτρα/Δέσποινα  ιερές χριστιανικές «Σώτειρες» μορφές στην περιοχή της Ελεύθερνας σήμερα, όπως υποστήριξα παραπάνω: την αγία Άννα και  την αγία Ελένη που λατρεύονται από τα τέλη της Ύστερης Αρχαιότητας στους γειτονικούς στην Ελεύθερνα χριστιανικούς ναούς τους, όσο και με την παρουσία στην τοπική προφορική παράδοση μιας θαυμάσιας «Μυλοποταμίτισσας».
Σχετικό με την παρουσία της χθόνιας Ελένης/Αγιαλένης στην ευρύτερη περιοχή του Ρεθύμνου, εκτιμώ και το ότι ο ναός του νεκροταφείου μέσα στην πόλη του Ρεθύμνου είναι αφιερωμένος στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Σύμφωνα με μαρτυρία που κατέγραψα επιτόπια στην ίδια αυτή επίσκεψη, ο ναός έχει χτιστεί πάνω σε "χωράφι" ενώ πάνω στην  πλαγιά του λόφου δίπλα στο νεκροταφείο, σώζεται το τοπωνύμιο "αλωνάκι".  

Ρέθυμνο, το νεκροταφείο (6/1/2005)

Ρέθυμνο, 6.1.2005. Νεκροταφειακός ναός των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης: το τέμπλο με την αφιερωματική εικόνα των δύο αγίων στο άκρο δεξιά και την εικόνα της ιερής "τριάδας" του αγίου Ραφαήλ, του  Νικολάου και της κόρης Ειρήνης στα αριστερά. 

Επιλεγόμενα 

  

Η έρευνα για την Ελένη/Αγιαλένη και τα εθνογραφικά της  ευρήματα  υποστηρίζουν,  πειστικά εκτιμώ, το ότι, παράλληλα με τη χριστιανική διδαχή και πίστη, η συλλογική μνήμη ακολουθεί παραδοσιακά μια δική της, λανθάνουσα συμβολική αφήγηση, την οποία  προβάλλει διαλεκτικά πάνω στις  χριστιανικές εικόνες και στους ναούς με τρόπους που δεν είναι άμεσα ορατοί ή ακόμα και αδιανόητοι, αν όχι και βέβηλοι από χριστιανική σκοπιά, σήμερα . Η λαϊκή πίστη όμως μέσω της λατρευτικής και της πολιτισμικής μνήμης φαίνεται ότι μεταφέρει διαχρονικά ως habitus  πανάρχαια συμβολικά στοιχεία και εικονικές αναπαραστάσεις και, μη συνειδητά, τα ενσωματώνει στη χριστιανική παράδοση με τρόπο που με «γυμνό μάτι» φαίνεται τυχαίος, αλλά που τελικά φαίνεται να είναι πολύ συγκεκριμένος και αιτιολογημένος. Η επιστημονική έρευνα στα καθ’ ημάς όταν αποστασιοποιείται, ως οφείλει, από την ταύτιση με τη χριστιανική οπτική της ιστορίας της θρησκείας, αποκαλύπτει ότι η μετάβαση από την αρχαία θρησκεία στο Χριστιανισμό δεν έγινε «στιγμιαία», ούτε τόσο ενωρίς χρονικά, ούτε, πολύ περισσότερο, μαζικά και ριζικά ως προς τον τρόπο (και μάλιστα με λήθη της προηγηθείσας μακροχρόνιας και πολυσύνθετης θρησκευτικής και λατρευτικής παράδοσης),  όσο τουλάχιστον χριστιανικές αλλά και ιστορικές πηγές αφήνουν να εννοηθεί. Αντίθετα πρόκειται για μια μακρά, επώδυνη και τραυματική, και για τις δύο πλευρές, διαδικασία που διήρκεσε πολλούς αιώνες και που, κατά ένα τρόπο, συνεχίζεται ως τις μέρες μας.

Υπό το πρίσμα της όλης αφήγησης που καταθέτω εδώ, θα ήταν εύλογο το νεοϊδρυθέν Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελεύθερνας να περιλαμβάνει στην αφηγηματική δομή του και το Αρκάδι, τα Καψαλιανά, την αγία Άννα, την Κυριάννα, όσο και την Μυλοποταμίτισσα.

Μονή Αρκαδίου, Ιαν, 2005. Περίβολος. Δεξιά το αιωνόβιο κυπαρίσσι όπου σώζεται σφηνωμένο ένα τουρκικό βλήμα, ενώ λένε ότι στα κλαδιά του σώθηκε ένας από του πολιορκημένους

---

[1] Βλ. Ελένη Ψυχογιού, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα 2008, σελ. 66-79  όπου και περισσότερη σχετική βιβλιογραφία.

[2]Χορός καλαματιανός. Πέτρα Τριφυλλίας (βλ. Μαστραγγελόπουλος Βασίλης Κ., 1997, Δημοτικά Τραγούδια της Άνω Μεσσηνίας, Καλαμάτα, σελ. 319).

[3] Πρόκειται για ναό του 10αι., χτισμένο πάνω σε παλιότερο ιερό οικοδόμημα του 6ου μ.Χ. αι, όπως αναφέρεται στη διεύθυνση : http://www.cretanbeaches.com/el/%CE%B8%CF%81%CE%B7%CF%83%CE%BA%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7/%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BD%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%AC-%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B5%CF%81%CE%B7%CE%BC%CE%B7%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%B1/%CF%84%CE%B1-%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B7%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AC-%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%BC%CF%85%CE%BB%CE%BF

[4] Βλ.  ενδεικτικά Borgeaud Philippe, 2000, H Mητέρα των Θεών. Από την Κυβέλη στην Παρθένο Μαρία, μτφ. Αναστασία Καραστάθη, Μίνα Καρδαμίτσα, επιμ. Μίνα Καρδαμίτσα, εκδ. Ινστιτούτο του βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα.

[5]Π.χ. το μοναστήρι της «Αγιασωτήρως» στο Δήμο Πηνείας στην Ηλεία,όπου μάλιστα  στο πανηγύρι «της»,  στις 6 Αυγούστου, γίνεται και περιφορά των λειψάνων της «Αγιασωτήρως» (από μαρτυρία κατά την επιτόπια έρευνα).

[6] Βλ. σχετικά με την αγια-Σωτήρω και στη σχετική  ανάρτησή μου στο http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2015/10/blog-post.html.

[7] Βλ. και Δεκάζου- Στεφανοπούλου  Φωτεινή, 2000,  Παυσανίου Λατρευτικά. Τα λατρευτικά επίθετα και οι θεσμικές αναφορές στην «Περιήγηση» του Παυσανία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

[8] Κάτι ανάλογο με τις  παλαιοχριστιανικές βασιλικές του αγίου Λεωνίδη, βλ. http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2014/12/traveling-in-east-argolisgreece.html.

[9] Για το κτίριο του καθολικού  της μονής Βλ. http://www.crete.gr/el/pages/moni-arkadio-rethymno.php:  Πότε ακριβώς ιδρύθηκε το μοναστήρι δεν είναι εξακριβωμένο. Λέγεται πως σύμφωνα με την παράδοση θεμελιώθηκε από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο και ανοικοδομήθηκε από έναν άλλο αυτοκράτορα του Βυζαντίου, τον Αρκάδιο, τον 5ο μ.Χ. αιώνα. Κατά μία άλλη εκδοχή ιδρύθηκε από κάποιο μοναχό Αρκάδιο. Πάντως, το αρχαιότερο γραπτό τεκμήριο της μονής είναι μια επιγραφή του 14ου αιώνα που πιστοποιεί ότι ο αρχικός ναός, που ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Κωνσταντίνο, χτίστηκε τότε. Στο τέλος του 16ου αιώνα (1587) έγινε ανακαίνιση της μονής και κτίσθηκε ο σημερινός μεγαλόπρεπος δίκλιτος ναός, που είναι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Χριστού (βόρειο κλίτος) και στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη (νότιο).

[10] Ν. Σταμπολίδης, «Ελεύθερνα: Ιστορικές και Ετυμολογικές επισημάνσεις,  στο http://psychology.soc.uoc.gr/%CE%95%CF%80%CE%B5%CF%84%CE%B7%CF%81%CE%AF%CE%B4%CE%B1%20%CE%A4%CF%8C%CE%BC%CE%BF%CF%82%20%CE%A0%CF%81%CF%8E%CF%84%CE%BF%CF%82.pdf