Του κύκλου του χρόνου και της βλάστησης: Αποκριά. Κυριακή Τυρινής στη Νέδουσα Αλαγονίας Μεσσηνίας (Carnival rituals in rural Greece: Nedussa, Messinia)

Ελένη Ψυχογιού 

Α΄

Η «φωτιά», η μακαρονοφαγία και τα αυγά
 στο συμβολικό πλαίσιο της αγροτικής Αποκριάς την Κυριακή της Τυρινής

 Γιατί το ιερό μυστήριο της ζωής,του έρωτα, της αναπαραγωγής, του θανάτου είναι πολύ σοβαρό και τρομαχτικό για να το βιώνουμε, να το κατανοούμε και να το αντέχουμε χωρίς τη δραματική μυθοποίηση, την ανατροπή και το τρελό γέλιο...

[Επειδή το εθνογραφικό καρναβαλικό υλικό από τη Νέδουσα είναι πολύ εκτεταμένο, το έχω χωρίσει σε δύο posts. Το παρόν αποτελεί το πρώτο μέρος. 
Bλ. τη συνέχεια  με τα δρώμενα της Καθαρής Δευτέρας 

στο http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2012/02/blog-post.html

βλ. και http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg].

Οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες από την γράφουσα κατά την επιτόπια έρευνα, στις   13/3/2005.

Από επιτόπια έρευνα κατά την Κυριακή της Τυρινής και την Καθαρή Δευτέρα του 2005 και 2006. Τα καρναβαλικά δρώμενα της Τυρινής και της Καθαρής Δευτέρας στη Νέδουσα   είναι "ζωντανά",  δηλαδή  (μέχρι τουλάχιστον και το 2006 που τα παρακολούθησα επιτόπου για τελευταία φορά) επιτελούνται κάθε χρόνο  αυθόρμητα, κατά το έθιμο, από τα μέλη της κοινότητας, χωρίς την άνωθεν "σκηνοθετική" ή οργανωτική παρέμβαση κάποιου "επίσημου" ή "αρμόδιου" προσώπου ή φορέα (και χωρίς ειδική χρηματοδότηση, τα "κουστούμια" και τα θεατρικά εξαρτήματα "εξ  ιδίων", με ό,τι διαθέτουν οι ίδιοι οι επιτελεστές και οι κάτοικοι εν γένει). Αυτό σημαίνει ότι ανάλογα με τους εσωγενείς και εξωγενείς παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν τα άτομα και τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στο ίδιο το χωριό όσο και τους Νεδουσαίους της διασποράς που συμμετέχουν σε αυτά (τις ημέρες τις επιτέλεσης όσο και μέσα στο χρόνο γενικότερα, π.χ. θάνατοι), τα δρώμενα μπορεί να διαφοροποιούνται κάθε χρόνο επιτελεστικά, ως προς τα πρόσωπα που συμμετέχουν, τους ρόλους που υποδύονται, τις μεταμφιέσεις, τις θεατρικές συμπεριφορές, τα θεατρικά εξαρτήματα κ.λπ. Οι δημοσιευόμενες εδώ φωτογραφίες λοιπόν είναι ενδεικτικές της συγκεκριμένης επιτέλεσης των δρώμενων (κατά το 2005 και το 2006 που το παρακολούθησα συμμετοχικά) και της επιλεκτικής, με βάση την αφηγηματική "ανάγνωση" και την ερμηνευτική οπτική της γράφουσας εθνογράφου-παρατηρητή, οπτική που δεν εκφράζεται εξάλλου ερμηνευτικά έτσι και από τους επιτελεστές. Οι Νεδουσαίοι, έχοντας την άρρητη "γνώση"  για το τι πρέπει να κάνουν, ως "habitus", ενσωματισμένη κοινωνική και συμβολική μνήμη δηλαδή, δεν έχουν την ανάγκη να τα ερμηνεύουν, γιατί οι ζωντανές, κατά παράδοση τελετουργίες "πράττονται" εθιμικά και δεν ερμηνεύονται από τους επιτελεστές τους.  Οι δημοσιευόμενες εδώ φωτογραφίες λοιπόν, δεν έχουν την πρόθεση να  "ακινητοποιήσουν" εικονικά τα δρώμενα στο χρόνο, ούτε να επιβάλλουν  τη συγκεκριμένη ερμηνευτική οπτική της γράφουσας. Τα πολυσύνθετα αυτά δρώμενα επιδέχονται εξάλλου  πολλαπλές αναγνώσεις, από διαφορετικές σκοπιές (θρησκευτική, συμβολική, πολιτική, κοινωνική, θεατρική κ.λπ.) ενώ ως ετήσια ζωντανή κοινωνική και θρησκευτική διαδικασία μεταλλάσσονται κάθε φορά  κατά τη χρονική, ιστορική και κοινωνική συγκυρία, δεχόμενα και έξωθεν επιδράσεις, όσο μάλιστα γίνονται ευρύτερα γνωστά και προσελκύουν επισκέπτες. Οι φωτογραφίες απεικονίζουν λοιπόν επιλεγμένα εδώ στιγμιότυπα από τα δρώμενα  (όσο και από το πλήθος φωτογραφιών που τράβηξα), όπως επιτελέστηκαν κατά το 2005 και το 2006 που τα παρακολούθησα συμμετοχικά, μέσα στις συγκεκριμένες τότε επιτελεστικές και κοινωνικές συνθήκες, και όπως βεβαίως οι συγκεκριμένες επιτελέσεις τους ενσωματώνουν τις παραδοσιακές μνήμες αλλά και τις εκάστοτε αλλαγές και μεταμορφώσεις τους μέσα στα χρόνια και στην εκάστοτε συγκυρία,  ως προς τις ατομικές και συλλογικές προϋποθέσεις των επιτελεστών. Επειδή κάθε "κάδρο" αποτελεί επιλογή του φωτογράφου, οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες βεβαίως σύμφωνα με τις δικές μου, προσωπικές και ερευνητικές δυνατότητες και επιλογές.

Χάρτης της ΝΔ Πελοποννήσου. Σε κύκλο η Νέδουσα, πάνω στο όρος Ταύγετος, μεταξύ Καλαμάτας και Σπάρτης.

Το καρναβαλικό δρώμενο της Καθαρής Δευτέρας στην ορεινή  Νέδουσα Αλαγονίας Μεσσηνίας αρχίζει από το προηγούμενο βράδυ, της Κυριακής της Τυροφάγου, της  «Τυρινής». 

Το χωριό Νέδουσα (πρώην 'Μεγάλη Αναστασοβα") Αλαγονίας Μεσσηνίας. Στο βάθος ο ενοριακός ναός της αγίας Αικατερίνης (2005)

Αρκετοί κάτοικοι συγκεντρώνονται από νωρίς το απόγευμα στην πλατεία του χωριού, όπου δεσπόζει η μεγαλοπρεπής, πετρόχτιστη  εκκλησία της αγίας Αικατερίνης. Εκεί, στη νότια πλευρά της πλατείας, προφυλαγμένοι από το βοριά από τον όγκο της εκκλησίας,  οι άνδρες συγκεντρώνουν σε σωρό ξύλα για τη μεγάλη τελετουργική φωτιά (με την οποία κλείνουν οι καρναβαλικές εκδηλώσεις  σε όλη σχεδόν την ελληνική επικράτεια ―και όχι μόνο― αυτή την ημέρα ή την επόμενη, την Καθαρή Δευτέρα). Αρκετοί  κάθονται και στα γύρω καφενεία από όπου συμμετέχουν με φαγοπότι και τραγούδι. 

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής.  Συγκέντρωση ξύλων για τη φωτιά στην πλατεία (η οποία παλιότερα φιλοξενούσε το νεκροταφείο του χωριού), κάτω από τη νότια πλευρά της μεγαλόπρεπης εκκλησίας της αγίας Αικατερίνης (2005)

Καθώς σουρουπώνει, παρά το τσουχτερό κρύο, όλο και περισσότεροι κάτοικοι φτάνουν στην πλατεία, τόσο από τους μόνιμα διαμένοντες στο χωριό όσο και από τους «ξενιτεμένους», κυρίως στην Καλαμάτα. Αρκετοί από αυτούς, άντρες και γυναίκες, προσέρχονται μεταμφιεσμένοι, κυρίως με γονιμικούς/σεξουαλικούς συμβολισμούς, με έμφαση στο φαλλό. Όταν νυχτώσει, φτάνουν και τα όργανα (μεταλλική φλογέρα, τύμπανο) και αρχίζουν να παίζουν. Ταυτόχρονα οι αρμόδιοι άνδρες ανάβουν τη φωτιά, οι πύρινες γλώσσες της οποίας υψώνονται σπιθίζοντας με κρότο ως το ύψος της στέγης του ναού, καταυγάζοντας αλλά  και ζεσταίνοντας το χώρο,  μέσα στην παγωνιά.

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής. Το άναμμα της αποκριάτικης φωτιάς (2005)

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής. Το άναμμα της φωτιάς για το βράσιμο των αβγών και των μακαρονιών (2005)

 Αρκετοί, κυρίως οι μεταμφιεσμένοι, πιάνονται στο χορό τραγουδώντας ιερά αποκριάτικα, «άσεμνα» και άλλα παραδοσιακά τραγούδια με τη συνοδεία του νταουλιού και της φλογέρας, ενώ το γλέντι συμπληρώνεται με αστεϊσμούς και σεξουαλικές χειρονομίες που προκαλούν εκρήξεις  γέλιου  ανάμεσα στους συμμετέχοντες. Κάθε φράση σχεδόν, κάθε χειρονομία, περιέχει  και ένα σεξουαλικό υπονοούμενο που προκαλεί ανάλογη αντίδραση και γέλιο.  Το γλεντοκόπι συνεχίζεται και μέσα στα καφενεία, σε συνεχή επικοινωνία με τα δρώμενα έξω, γύρω από τη φωτιά, καθώς οι θαμώνες μπαινοβγαίνουν από το καφενείο στην πλατεία και τ’ ανάπαλιν[1]. 

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής. Τα "ιερά" όργανα, τύμπανο και φλογέρα που θα πλαισιώσουν μουσικά και τελετουργικά το δρώμενο της Τυρινής και της καθαρής Δευτέρας, περιμένουν έτοιμα για χρήση πάνω στο τραπέζι του καφενείου  (2005)

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής.
Οι μουσικοί και το γλέντι δίπλα στην πυρά (2005)

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής.  Πάνω και κάτω: φαγοπότι και χορός μέσα στο καφενείο, δίπλα στην πλατεία με την πυρά (2005)

Παράλληλα, σε άλλο σημείο της πλατείας αρμόδιοι άνδρες ανάβουν δίπλα-δίπλα δύο ακόμα μικρότερες φωτιές  όπου, πάνω σε σιδερένιες πυροστιές, τοποθετούνται μεγάλα, χάλκινα «λεβέτια» (καζάνια) γεμάτα νερό.  Στο ένα από αυτά βράζουν τεράστιο αριθμό αβγών και στο άλλο άπειρα πακέτα μακαρονιών.  Όσο οι άνδρες μάγειροι ασχολούνται με το βράσιμο των αβγών και των μακαρονιών,  το γλέντι συνεχίζεται δίπλα στη μεγάλη φωτιά, ενώ στη χόβολη μπαίνουν άλλα  αυγά,  για να ψηθούν. 

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής.  Προετοιμασία για το βράσιμο των αυγών σε φωτιά με ξύλα (2005)

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής.Από πάνω προς τα κάτω: Μαγείρεμα μακαρονιών και αβγών σε μεγάλα λεβέτια πάνω σε φωτιά με ξύλα, στην πλατεία

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής. Ψήσιμο αβγών μέσα στη χόβολη της μεγάλης πυράς (2005)

Εντωμεταξύ μερικές αρμόδιες γυναίκες τοποθετούν τραπέζια στη σειρά, έτσι που να σχηματίζεται ένας επιμήκης πάγκος και τα καλύπτουν με λευκά, χάρτινα τραπεζομάντηλα. Όταν ολοκληρωθεί το βράσιμο των αβγών και το βράσιμο-σούρωμα-ζεμάτισμα με βούτυρο  των μακαρονιών, τοποθετούνται δίπλα-δίπλα πάνω στον πάγκο μέσα σε αλουμινένια ταψιά τα μακαρόνια, πασπαλισμένα με τριμμένο κίτρινο τυρί  και μέσα σε βαθιές πλαστικές λεκάνες τα σφιχτοβρασμένα αβγά. 

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής. Από πάνω προς τα κάτω: μοίρασμα μαγειρεμένων μακαρονιών και αβγών στους καρναβαλιστές, στην πλατεία (2005)

Χωρίς να σταματήσει η μουσική, οι καρναβαλιστές συνδαιτυμόνες και όλοι γενικά οι παριστάμενοι, μπαίνουν στη σειρά και περνούν ένας-ένας εμπρός από τον πάγκο όπου οι αρμόδιοι, γυναίκες  κυρίως αλλά και άνδρες, σερβίρουν δωρεάν στον καθένα από μια πλαστική κούπα με μακαρόνια και από ένα αβγό αλλά και κόκκινο τοπικό κρασί σε πλαστικά ποτήρια. Τα μακαρόνια και τα αβγά καταναλώνονται επιτόπου, καθώς οι συνδαιτυμόνες σκορπίζουν σε παρέες τρώγοντας όρθιοι γύρω από τη (συνεχώς τροφοδοτούμενη με ξύλα) φωτιά ή καθισμένοι στα γύρω πεζούλια και στα εξωτερικά καθίσματα των καφενείων. Αρκετοί αντί των βραστών, προτιμούν  τα ψημένα στη χόβολη αβγά.

Νέδουσα, Κυριακή Τυρινής. Από πάνω προς τα κάτω: κοινό δείπνο των καρναβαλιστών  με μακαρόνια και αβγά στην πλατεία (2005)

Όλα αυτά επιτελούνται με τη συνεχή  μουσική υπόκρουση της φλογέρας και του νταουλιού, στο παίξιμο των οποίων εναλλάσσονται διάφοροι ―μη επαγγελματίες― άνδρες οργανοπαίκτες από τους  χωριανούς ή από τους φιλοξενούμενους επισκέπτες, που επιτηδεύονται στο παίξιμο αυτών των οργάνων. Μετά το φαγητό και καθώς η νύχτα προχωρεί και οι συνδαιτυμόνες έχουν ζεσταθεί και εκστασιαστεί από το φαγοπότι, τη φωτιά και τη μουσική, συνεχίζουν το γλέντι αψηφώντας την αυξανόμενη παγωνιά, τόσο στην πλατεία όσο και μέσα στα καφενεία, διαλεκτικά, με μεγαλύτερη ένταση και με όλο και πιο τολμηρά λεκτικά αστεία, σεξουαλικές χειρονομίες και γέλιο. Κατά τις πρώτες  πρωινές ώρες το γλέντι ξεφτίζει σιγά-σιγά και οι γλεντοκόποι αποσύρονται στα σπίτια, όπου φιλοξενούνται και αρκετοί ξένοι επισκέπτες. 

Νέδουσα. Κυριακή Τυρινής. Από πάνω προς τα κάτω: γλέντι και χορός από μεταμφιεσμένους και μη καρναβαλιστές στην πλατεία, δίπλα στη φωτιά (2005)

Τα παραπάνω καρναβαλικά, πυρολατρικά και συμποσιακά δρώμενα της Τυρινής Αποκριάς στη Νέδουσα δεν επιτελούνται βεβαίως τυχαία, ούτε αποκομμένα και άσχετα με αυτά που επακολουθούν εδώ την επόμενη μέρα, την Καθαρή Δευτέρα, αλλά επιτελούνται σε διαλεκτική, συμβολική και εποχική σχέση με αυτά.

Χωρίς να υποτιμώ την ―σχεδόν αποκλειστική― έμφαση στο φαλλό και την αρσενική γονιμική του δύναμη που αποδίδεται στο συμβολισμό των αγροτικών καρναβαλικών δρώμενων,  θα αποπειραθώ να ανιχνεύσω τη συμβολική σημασία και των δρώμενων της Τυρινής ―σε διαλεκτική και δια-δραστική σχέση με τα αρσενικά/φαλλικά― και  ως προς τα θηλυκά γονιμικά στοιχεία και ειδικότερα τη συμβολική σχέση τους με την Μητέρα-Γη (όπως έχω ήδη υποστηρίξει και για τα δρώμενα της Καθαρής Δευτέρας στη Νέδουσα στο σχετικό post εδώ στο blog  όσο και σε έντυπα δημοσιεύματα).

Οι τελετουργικές δράσεις που επιτελούνται με επίκεντρο μία ή περισσότερες πυρές εμπεριέχουν μαγική, λατρευτική αλλά και κοινωνική σημασία (πέρα και από την πρακτική σκοπιμότητα, αυτή την εποχή, να ζεστάνει μέσα στο νυχτερινό κρύο τους επιτελεστές). Οι περιοδικές τελετουργικές φωτιές από θρησκευτική άποψη που μας αφορά εδώ, αποτελούν παγανιστικές ηλιολατρικές-πυρολατρικές λατρευτικές δράσεις, τυπικές στις εποχικές διαβατήριες τελετουργίες που έχουν να κάνουν με την εναλλαγή των εποχών, τις τροπές του ήλιου και τις ισημερίες και επιτελούνται διαχρονικά σε όλους σχεδόν τους αρχαίους και τους σύγχρονους πολιτισμούς.  Η επιτέλεση του ανάμματος της τελετουργικής πυράς αποσκοπεί στον εξευμενισμό και τη δέσμευση της καταστροφικής επίδρασης ή στη μαγική πρόκληση και ενδυνάμωση της εξαγνιστικής/καθαρτήριας, αναγεννητικής και αποτροπαϊκής δύναμης της ιερής φωτιάς και του ήλιου πάνω στη γη και τη βλάστηση, την ευετηρία,  και κατ’ επέκταση στην ευζωία ανθρώπων και ζώων (βλ. και το post "Φωτιές της Μεγάλης Εβδομάδας. Αγραπνιές στη Βόνιτσα Αιτωλοακαρνανίας" σε αυτό εδω το blog) [2]. Η Μάνα-Γη ως γεννήτορας και συντηρητής της φύσης και γενικότερα της ζωής, προκύπτει έτσι  ως ο κύριος αποδέκτης αυτής της καλής ή κακής επίδρασης και δύναμης του ήλιου και της φωτιάς και επομένως, κατά την αντίληψή μου, ως η κύρια συμβολική μορφή  την οποία αφορά η τελετουργία και ο εποχικός μύθος της.  

",

Αναπαράσταση της Γης εγκυμονούσας σε αττικό αγγείο του τέλους του 5ου π.Χ. αι. (πηγή:Σεμνή Καρούζου, "Αθηναϊκές γιορτές. Εισαγωγή: Προολυμπιακοί θεοί και χθόνιοι δαίμονες, περιοδικό  Παιδεία τεύχος 32)

 Καθώς έχω υποστηρίξει σε πολλά δημοσιεύματα ―ως αποτέλεσμα μακροχρόνιας σχετικής έρευνας― ότι πίσω από την Μητέρα-Γη κρύβεται η μυθική μορφή της Ελένης-Μαυρηγής, ως θεάς του θανάτου και της αναγέννησης, εκτιμώ ότι και τα Νεδουσιώτικα πυρολατρικά όσο και τα συμποσιακά-γονιμικά  δρώμενα της Τυρινής Αποκριάς μάς υποδεικνύουν να αναζητήσουμε τη συμβολική παρουσία της. Να αναρωτηθούμε δηλαδή αν αυτήν έχουν ως αφηγηματικό επίκεντρο  οι ευετηριακές και γονιμικές συμβολικές αναπαραστάσεις του φαλλού, της γενετήσιας ορμής, τα άσεμνα αστεία, οι σεξουαλικές  χειρονομίες και ο συμποσιασμός που επιτελούνται γύρω από τη φωτιά.

Το τραγούδι-ύμνος προς την Ελένη που τραγούδησε μια γυναίκα κατά τη διάρκεια του παραπάνω καρναβαλικού γλεντιού, συνδυαστικά με τα άλλα αποκριάτικα τραγούδια, έφερε αφηγηματικά και μυθικά τη συμβολική μορφή της στο τελετουργικό προσκήνιο:

…Σ’ ούλο τον κόσμο −άειντε μώρ’ Ελένη

σ΄ούλο τον κόσμο και στην οικουμένη

 σ’ ούλο τον κόσμο στη γης στην οικουμένη

καμμιά δεν είδα σαν και την Ελένη…

Ωστόσο το υμνητικό/λατρευτικό  αυτό τραγούδι ―όπως εκτιμώ ότι προκύπτει επιτελούμενο μέσα στο συγκεκριμένο τελετουργικό πλαίσιο―  από μόνο του δεν είναι αρκετό  για να υποστηρίξει την κεντρική θέση της  Γης-Ελένης στο δρώμενο.  Παρατηρώντας όμως επιτόπου το πλήθος των πακέτων μακαρονιών που έπεφταν στο λεβέτι  μέσα στο βραστό νερό, συλλογίστηκα ότι η επιλογή του συγκεκριμένου εδέσματος στη συγκεκριμένη τελετουργία ―και καθ΄ όλη την εβδομάδα της Τυρινής, της αποκαλούμενης και «μακαρονοβδομάδας», εδώ αλλά και σε όλο τον ελληνικό χώρο  γενικότερα―  και στη συγκεκριμένη εποχική γιορτή  δεν πρέπει να είναι τυχαία, βεβαίως. Και τούτο γιατί τα μακαρόνια παραπέμπουν σε ζύμη και κατ΄ επέκταση στο ψωμί και στο σιτάρι, στα δημητριακά εν γένει, που αποτελούν «το» βασικό διατροφικό αγαθό.  Στο λαϊκό φαντασιακό γεννήτορας των δημητριακών είναι η Μητέρα-Γη (Ελένη-Μαυρηγή), εξού και αποκαλούνται και «γεννήματα». Τούτη ειδικά την εποχή, στο μεταίχμιο του χειμώνα και της άνοιξης, οι γεωργο-κτηνοτρόφοι θεωρούν ότι η Μητέρα-Γη (Ελένη-Μαυρηγή) έχει ανάγκη ιδιαίτερης μαγικής βοήθειας και εκδήλωσης λατρείας, καθώς πρέπει να εξευμενιστεί και να ενδυναμωθεί γονιμικά προκειμένου να είναι σε θέση να «αναστήσει», να αναθρέψει τη νεογέννητη/νιόφυτη βλάστηση και ιδιαίτερα τα σιτηρά μέσα από τα κρύα ακόμα σπλάχνα της, προς όφελος της καλοζωίας και της καλοχρονιάς για τους ανθρώπους, τα ζώα  και ολόκληρη τη φύση. Καθώς τούτη τη νύχτα στη Νέδουσα βρισκόμαστε χρονικά και συμβολικά στο πέρασμα από  τη Τυρινή εβδομάδα προς την  "καθαροβδομάδα" με την αυστηρή νηστεία, έχουμε απομακρυνθεί από την κατανάλωση κρέατος και γαλακτοκομικών.  Η βρώση των  μακαρονιών φαίνεται να θέλει να  αποδώσει τιμή στα δημητριακά και να υποδηλώσει συμβολικά την κεντρική θέση της Μητέρας-Γης (Ελένης-Μαυρηγής)  στην τελετουργία της Τυρινής και την παραγωγική σημασία και ευετηριακή σκοπιμότητα αυτής της συμβολικής παρουσίας.

 Το αβγό ενέχει ούτως ή άλλως κοσμογονικό συμβολισμό. Λόγω και αυτής της γονιμικής/κοσμογονικής τους σημασιοδότησης, τα αβγά –που οι κότες τα γεννούν εν αφθονία από τούτη την εποχή και μετά– μπαίνουν λατρευτικά στο συμφραζόμενο της θρησκευτικής αφήγησης για τη Γη που αφορά η «Τελετουργία της Άνοιξης», με εποχικά κοσμογονική, γονιμική, συμβολική και διατροφική σημασία και χρήση. Είναι γνωστή εξάλλου η συμβολική απεικόνιση τόσο της κότας όσο και του κόκορα στις ευγονικές αναπαραστάσεις πάνω στα γαμήλια υφαντά, στα σεντόνια, στα προσόψια  και σε άλλα χρηστικά γαμήλια αντικείμενα της προίκας, όσο και σε αρχαίες λατρευτικές  αναπαραστάσεις. Τα αυγά επίσης  εκτός από τελετουργική γαμήλια τροφή  (αλλά και ως γυναικείο «νόμισμα» οικονομικών συναλλαγών) περιλαμβάνονται απαραίτητα στα αγαθά με τα οποία αμείβονται ανταλλακτικά οι ραψωδοί καλαντιστές όλων των εαρινών κυρίως αγερμών, όπως αυτός της Καθαρής Δευτέρας που επιτελείται εδώ στη Νέδουσα.

Η συνήθεια βρώσης αβγών το βράδυ της Τυρινής (το «μπούκωμα» του στόματος με αυγό ενόψει και της ακολουθούσας 40ήμερης αυστηρής νηστείας κατά την επακολουθούσα Σαρακοστή) είναι εθιμική συνήθεια σε όλο τον ελληνικό χώρο και συνδέεται  μάλιστα με μαντικά δρώμενα και παιχνίδια, όπως το επονομαζόμενο  «χάσκαρης».  Με βρώση αυγού, βαμμένου κόκκινου, θα λήξει εξάλλου η 40νθήμερη νηστεία, κατά τη λειτουργία της  Ανάστασης, το Πάσχα. 

Η γέννηση της Ελένης από αβγό (με μορφή  σωματικά ολοκληρωμένης γυναίκας) εμπρός στα έκπληκτα μάτια της Λήδας και του Τυνδάρεω (πηγή: Lexicon Iconograficum Mythologiae Classicae (LIMC), λήμμα "Helene"")

Ο μύθος της γέννησης της Ελένης  ως θεατρική αναπαράσταση πάνω σε ικρίωμα-σκηνή σε κρατήρα από την Απουλία, 375-350 π.Χ

httpp://www.beloit.edu/~classics/Trojan%20War%20Site/Web%20Site/Helen%20(and%Paris%...21/2/2005

λήκυΣτο παγανιστικό θρησκευτικό συμφραζόμενο της παρούσας ανάλυσης (όσο και της γενικότερης ερευνητικής μου υπόθεσης σχετικά με τη διαχρονική παρουσία της Ελένης ως Μητέρας-γης στην προφορική παράδοση) και στο πλαίσιο της εαρινής γιορτής της Αποκριάς,  αναφέρω  συγκριτικά και αναλογικά με την θεϊκή Ελένη-Μαυρηγή,  τη σχέση και της μυθικής «ωραίας» Ελένης (ως αναβλαστικής θεάς) με τα αβγά, αφού ο αρχαίος μύθος της αναφέρει  ότι γεννήθηκε από ένα αβγό. Επί πλέον ας μην ξεχνούμε ότι η μυθική «ωραία» Ελένη δύναται να έχει, σε επίπεδο αναπαραστάσεων, και τη φτερωτή μορφή πτηνού-όρνιθας, όχι μόνο γιατί γεννήθηκε από αβγό  αλλά και ως κόρη του ως φτερωτού κύκνου πατέρα της (ενός εξευγενισμένου κόκορα, σε επίπεδο σημείων), να είναι δηλαδή και κυριολεκτικά μία όρνιθα-κότα[4].
Από τη Νέδουσα δεν απουσιάζει ούτε η αγία Ελένη/Αγιαλένη, η οποία όπως έχω υποστηρίξει, αποτελεί ένα είδος  θρησκευτικού "διάμεσου"/διαμεσολαβητή ανάμεσα στην αρχαία και στη σύγχρονη συμβολική και θρησκευτική παράδοση που αφορά την Ελένη (βλ. τα post σχετικά με την Ελένη/Αγιαλένη σε αυτό εδώ το blog). Η "Αγιαλένη" δίνει τα "σημάδια" της και εδώ στο μικρό ξωκλήσι του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] που είναι χτισμένο πάνω από ένα πέτρινο αλώνι κοντά στο χωριό, στα ΝΔ, ενώ μέσα στο ναό της "κόρης" αγίας Αικατερίνης, η εικόνα των δύο αγίων βρίσκεται σε εξέχουσα θέση και συνδυάζεται ισότιμα με την εικόνα των "δίδυμων", θεραπευτών αγίων Αναργύρων.

Νέδουσα. Στο βάθος το ξωκλήσι του αγ. Κωνσταντίνου [και Ελένης], πάνω σε πέτρινη αναβαθμίδα. Εμπρός κάτω το πέτρινο αλώνι (2005)

Νέδουσα. Το ξωκλήσι του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης], εσωτερικό (2005)

Νέδουσα. Ενοριακός ναός αγίας Αικατερίνης κεντρικό κλίτος. Δεξιά, πάνω στην  κολώνα που διαχωρίζει τοβόρειο από το κεντρικό κλίτος, η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και  στο βάθος  αριστερά,"ισότιμα" πάνω στην αντίστοιχη κολώνα του νότιου κλίτους, η εικόνα των "δίδυμων" αγίων Αναργύρων . Και οι δύο εικόνες είναι στραμμένες προς το ιερό του ναού  (2005)

Ο τελετουργικός συμποσιασμός με μακαρόνια και αβγά και το καρναβαλικό γλέντι δίπλα στη φωτιά στην αυλή της εκκλησίας της «κόρης» αγια-Αικατερίνης  στη Νέδουσα,  φαίνεται ν’ αναφέρεται  συμβολικά στην Μητέρα-Γη (Ελένη-Μαυρηγή) και ν’ αποτελεί επί της ουσίας μια διαβατήρια τελετουργία  για το πέρασμα στη γιορτή της Καθαρής Δευτέρας, οπότε τα καρναβαλικά δρώμενα και οι μεταμφιέσεις θα επιτελέσουν μέσα από τη δραματική αφήγηση τον παραγωγικό  μύθο της Γης και  τις μαγικές πράξεις  για την ευκαρπία και την καλοχρονιά (βλ. συνέχεια στο post «Γιορτή της Αποκριάς, γιορτή της Γης στη Νέδουσα Αλαγονίας Μεσσηνίας» σε  αυτό εδώ το blog).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙA (ενδεικτική)

DORSON Richard M., 1965, «The Eclipse of Solar Mythology», στο Alan Dundes (επιμ.), The study of Folklore, University of Callifornia, Prentice-Hall Inc., N. J., Mπέρκλεϊ, σ. 57-83.

ELIADE Mircea, 1992, Πραγματεία ιστορίας των θρησκειών, μτφ. Έλση Τσούτη, Ι. Χατζηνικολής, Αθήνα.

ΗΜΕΛΛΟΣ Στέφανος, 1977-1980, «Ο Άτλας της Ελληνικής Λαογραφίας και οι χειμερινές περιοδικές πυρές στο βορειοελλαδικό χώρο», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας ΚΕ΄, σ. 3-12.

−1998, «Δημώδεις παραδόσεις εκ Νάξου», στο Λαογραφικά, τ. Α΄ , Αθήνα: 66-94.

ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ Αγησίλαος Κων., 2001,  Αλαγονία και Αλαγόνιοι, τόμ. 1, Σύλλογος Αλαγονίων Καλαμάτας, Καλαμάτα.

ΚΙΟΥΡΤΣΑΚΗΣ Γ., 1985, Καρναβάλι και Καραγκιόζης. Οι ρίζες και οι μεταμορφώσεις του λαϊκού γέλιου, Κέδρος , Αθήνα.

ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ Μιχάλης, 1994, «Και Διονύσου αρχαιότερα», στο ένθετο του δίσκου Δόμνα Σαμίου (έρευνα-επιλογή-μουσική επιμέλεια), Τα Αποκριάτικα, ανίερα ιερά, ανεξάρτητη παραγωγή: Καλλιτεχνικός Σύλλογος Μουσικής Δόμνα Σαμίου. Νέα Σμύρνη, Αθήνα, σ. 1-2.

ΛΟΥΚΑΤΟΣ Δ., 1980, Πασχαλινά και της Άνοιξης, Φιλιππότης, Αθήνα.

LORAUX Nicole, 2002, Οι εμπειρίες του Τειρεσία. Το θηλυκό στοιχείο και ο άντρας στην αρχαία Ελλάδα, μτφ. Δήμητρα Βαλάκα, Ελισάβετ Κελπερή, Πατάκης, Αθήνα.

ΠΟΛΙΤΗΣ Νικόλαος Γ., 1931, «Πυρομαντεία και εμπυροσκοπία παρά τω καθ’ ημάς λαώ», Λαογραφικά Σύμμεικτα Γ΄, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι, σ. 148-162.

−1975, «Ο Ήλιος κατα τους δημώδεις μύθους», Λαογραφικά Σύμμεικτα Β΄, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, αρ. 13, Αθήναι, σ. 130-183.

ΠΟΥΧΝΕΡ Βάλτερ, 1985, Θεωρία του λαϊκού θεάτρου. Κριτικές παρατηρήσεις στο γενετικό κώδικα της θεατρικής συμπεριφοράς του ανθρώπου, Παράρτημα του περ. Λαογραφία αρ. 9, Αθήνα.

−1996, «Θεωρητικές διαστάσεις στην ερμηνεία της έννοιας του “δρώμενου” και του “λαϊκού θεάτρου”», στο Λαϊκά Δρώμενα. Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφράσεις, Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου (Κομοτηνή 25-27 Νοεμβρίου 1994), εκδ. Υπουργείο Πολιτισμού-Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού, Αθήνα, σ. 17-28.

PSYCHOGIOU, Eleni, 2011, “Mycenaean and Modern Rituals of Death and Resurrection: Comparative Data based on a Krater from Hagia Triada, Elis”,  στο Lena Cavanagh, William Cavanagh and James Roy (επιμέλεια), Honouring the Dead in the Peloponnese. Proceedings of the conference held at Sparta 23-25 April 2009, Nottingham University, Center of Spartan and Peloponnesian Studies, CSPS On Line Publications 2, prepared by Sam Farnham, σ. 613-642.

PSYCHOGIOU, Eleni, 2014, “Memory and narrative in carnival mimic representations in Nedussa, Messinia, Greece”, στο Aikaterini Polymerou-Kamilaki – Evangelos Karamanes – Ioannis Plemmenos (edts.), Narratives Across Space and Time: Transmissions and Adaptations, Proccedings of the 15^th Congress of the International Society for Folk Narrative Research (June 21-27, 2009, Athens,   volume I-III, Academy oi Athens, Publications of the Hellenic Folklore Research Center-31, τόμος III, σ. 121- 144. (βλ. και ηλεκτρονική ανάρτηση στο  academia.edu).

ΨΥΧΟΓΙΟΥ Ελένη, 2008, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 24, Αθήνα.

WEST M. L., 1975, The Ιmmortal Helen, An Inaugural Lecture delivered on 30 April 1975, Bedford College, University of London, Λονδίνο.

---

[1] Τράβηξα τα δρώμενα και σε video  με αναλογική κάμερα σε ταινίες Hi-8  και μόλις  πριν λίγους μήνες κατέστη δυνατή η ψηφιακή μεταγραφή τους αλλά δεν έχω κάνει ακόμα την απομαγνητοφώνηση του λόγου.

[2] Πολίτης 1931, 1975·Κυριακίδης 1956· Μέγας 1967· Λουκάτος 1981: 50-53· Eliade 1992: 128-154· Ήμελλος 1977-1980· Για τις θεωρίες περί ήλιου βλ. Dorson 1965∙  Πούχνερ 1989: 65, 71-72).

[4] Βλ. και Lοraux 2002, σ.  349, 352·  για τη σχέση της Ελένης του αρχαίου μύθου με τα σύγχρονα τελετουργικά αβγά του Πάσχα βλ. West 1975, σ. 13.