Ταξιδιωτικά/περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης-Αγιαλένης: Παλική Κεφαλονιάς, Μέρος Α΄ , Kefalonia, Paliki: On the steps of st.Helen/Agialeni, Ethnographic Diary, part -1

Ελένη Ψυχογιού 

ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΠΙΤΟΠΙΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ[1]

8 Σεπτεμβρίου 2008 και 29/9/2012

Κεφαλονιά, Παλική, Δαμουλιανάτα. Ο όρμος της "Αγίας Ελένης" (8/9/2008)

[Το παρόν κείμενο αποτελεί συνέχεια του εθνογραφικού ημερολόγιου που αφορά στην ερευνητική μου επίσκεψη στην Κεφαλονιά κατά το διήμερο 7-8 Σεπτεμβρίου 2008, με την ευκαιρία της γιορτής της Γέννησης της Θεοτόκου, προκειμένου να παρακολουθήσω το πανηγύρι της Παναγίας Λάμιας στα Διλινάτα στο πλαίσιο της έρευνάς μου για την Ελένη, ως χθόνιας, βλαστική θεάς.  Δημοσιεύεται (όπως και το προηγούμενο, βλέπε το σχετικό  post σε αυτό εδώ το blog) ως ημερολογιακή κατάθεση που γράφτηκε αμέσως μετά την επίσκεψη στο νησί. Περιλαμβάνει την επιτόπια εμπειρία και τους συλλογισμούς που αυτή μου προκάλεσε επιτόπου με βάση την ερευνητική μου υπόθεση,  την πολύχρονη έρευνά μου σε ανάλογους τόπους, τις λίγες  γνώσεις που είχα για το νησί και κυρίως την παρατήρηση του χώρου και τις πληροφορίες από τους ντόπιους και όχι βιβλιογραφική έρευνα και τεκμηρίωση για τα ιστορικά και τα τοπικά δεδομένα. Με αυτή την οπτική και τρόπο δουλειάς, οι συλλογισμοί και τα συμπεράσματα, αν και τεκμηριώνονται κατά την κρίση μου, σε καμιά περίπτωση δεν προτείνονται ως  αδιάσειστες "αλήθειες". Κατατίθενται εδώ σαν προβληματισμοί και ερευνητικές υποθέσεις και όχι ως καταγραμμένη, αλάθητη "ιστορία".   
Πραγματοποίησα και συμπληρωματική έρευνα στη χερσόνησο της Παλικής κατά την 29/9/2012, εν όψει της παρούσας δημοσίευσης, με ξεναγό τον ιστοριοδίφη, λαογράφο της Παλικής και της Κεφαλονιάς και δάσκαλο Γεράσιμο Σωτ. Γαλανό.  Με ξενάγησε και σε άλλους ιερούς τόπους της «Αγίας Ελένης», του άγιου Κωνσταντίνου, της «Μαύρης»,  της Λάμιας, της Παναγίας "Συνεμπάστρας" και της Βλαχέρενας. Ευχαριστώ τον Μάκη Γαλανό θερμά και από εδώ, όχι μόνο για την φιλοξενία και την ξενάγηση αλλά και για τα βιβλία και το άλλο τεκμηριωτικό υλικό  που μου υπέδειξε και μου χάρισε, το κέφι και τον ενθουσιασμό του για τα θέματα της έρευνας, τη φιλοξενία και τη συναδελφική παρέα του.

[Οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες από την γράφουσα, Ε. Ψ.,  στις ημερομηνίες που αναγράφονται, κατά την πρώτη και τη δεύτερη επίσκεψή μου στην Παλική]. 

Βλέπε την αλληλλο-συυμπληρούμενη με την παρούσα  συνέχεια των ταξιδιών στην Κεφαλονιά στην ανάρτηση/post σε αυτό εδώ το blog:

"Ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: Παλική Κεφαλονιάς, Μέρος Β': http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2014/07/2012.html

Βλ. επίσης: "Το πανηγύρι της Παναγίας Λάμιας στα Διλινάτα Κεφαλονιάς" και 

"Το πανηγύρι του αγίου Κωνσταντίνου [και Ελένης] στον Καραβάδο"

 Εισαγωγικά: η Μητέρα-Γη-Ελένη-Αγιαλένη

Λεπτομέρεια αγγειογραφίας όπου η μυθική Ελένη εικονίζεται με τα χέρια υψωμένα ως τρομερό θεϊκό είδωλο  Παράσταση σε πρωτο-κορινθιακή λήκυθο (πηγή: Jane Harrison, Prolegomena to the Study of Greek Religion, Merlin Press, Λονδίνο. 1980, σ.323).

Η ερευνητική μου υπόθεση για την Ελένη, σε ό, τι αφορά την αρχαιότητα, υποστηρίζει, μαζί βεβαίως και με άλλους ερευνητές του μύθου της, πως η συμβολική μορφή της Ελένης αφορά μια πολυώνυμη και πολυπρόσωπη, αρχαιότατη χθόνια θεότητα[2]. Δηλαδή το συμβολισμό της ίδιας της Μητέρας-Γης, ως αμφίσημης θεάς της ζωής και του θανάτου που, σε συγκεκριμένα χρονικά, πολιτισμικά και τοπικά πλαίσια μπορεί να κρύβεται άρρητη και μυστική πίσω από τις Δήμητρα και Κόρη, την Ορθία Αρτέμιδα, την Αφροδίτη, την Ειλυθίεια και άλλες χθόνιες μητρικές ή/και σεληνιακές παρθενικές θεές: «…Ολόκληρος ο κύκλος που αναφέρεται στα ονόματα της Ελένης και της μητέρας της Λήδας, δεν είναι παρά ανάμνηση των μεγάλων γυναικείων θεοτήτων της γονιμότητας του προελληνικού κόσμου της Λακωνίας. Πολλούς αιώνες προτού χρησιμοποιηθεί από τον Όμηρο η μορφή της Ελένης, είναι η μεγάλη Θεά της βλαστήσεως και της αυξήσεως, η μεγάλη θεά που με άπειρα ονόματα λατρεύτηκε σε όλο τον κόσμο της Μεσογείου και ίσως και της κεντρικής Ευρώπης σαν θεά της ζωής αλλά και του θανάτου. Ακόμα και στα κλασικά χρόνια συνεχίστηκε η λατρεία της μεγάλης αυτής Μητέρας Θεάς, όπως αποδεικνύουν διάφορα ιερά που σώθηκαν ακόμα και στις ημέρες του Παυσανία…»[3].

Η δική μου ερευνητική συμβολή επιχειρεί να υποστηρίξει, συγκριτικά και αμφίδρομα με την αρχαία παράδοση, ότι η «λησμονημένη» αυτή θεά Ελένη είναι «ζωντανή», καθώς πολλά στοιχεία της μυθικής, θρησκευτικής και λατρευτικής παράδοσης που την αφορούν, ανιχνεύονται σήμερα διαχρονικά και με πολλούς τρόπους στο κοινωνικό και το ιστορικό γίγνεσθαι στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου και όχι μόνο, μέσω των ιερών τοπίων που φέρουν το όνομά της ως «Αγιαλένη», της προφορικής αφήγησης και των σύγχρονων παγανιστικών θρησκευτικών τελετουργικών δράσεων[4] (βλ. http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg)

Στο βιβλίο μου «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης (βλ. http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg,) υποστηρίζω ότι η νεότερη προφορική παράδοση μας παραδίδει πλούτο στοιχείων του μύθου που αφορά την δισυπόστατη χθόνια «μαύρη» Μητέρα-Γη και την πολυπρόσωπη και πολυώνυμη (αρπαζόμενη, φεύγουσα, διωκόμενη, βιαζόμενη), χθόνια, «μαύρη» κόρη Ελένη, όσο και τον «ξένο» απαγωγέα χθόνιο εραστή της, στηριζόμενη σε ποικίλα αφηγηματικά δεδομένα (τελετουργίες, ονόματα, τοπωνύμια, τοπικές παραδόσεις, μύθους, θρύλους, προλήψεις, επωδές, μαντεύματα κ.λπ.)[5]. Κυρίως όμως στα λατρευτικά τραγούδια που ψάλλονται στο δραματικό πλαίσιο της τελετουργικής διαδικασίας στις γιορτές πάνω στις κρίσιμες καμπές του κύκλου του χρόνου που αφορούν την ετήσια ανακύκλωση της βλάστησης, κυρίως των δημητριακών, αλλά και κατά τις διαβατήριες τελετουργίες του κύκλου του ανθρώπινου βιολογικού και κοινωνικού βίου. Μυθική και θρησκευτική παράδοση λανθάνουσα και αποϊερωθείσα, εκκοσμικευμένη σήμερα, που ωστόσο, κατά την κρίση μου, μπορεί να αναδεικνύει πολύ περισσότερα συμβολικά και μυθικά στοιχεία για τη Μεγάλη Μητέρα-Γη-Ελένη και το διαχρονικό μύθο της, όσο και τελετουργικά στοιχεία της χθόνιας και μυστικής λατρείας της, από όσα μας παρέδωσαν οι γραπτές πηγές[6]. 

Η πλήρης αγγειογραφική αναπαράσταση της Ελένης ως θεϊκού είδωλου μαζί με τα αδέλφια της, τους "δίδυμους" Διόσκουρους (αριστερά), που την σώζουν από τον απαγωγέα της Θησέα (δεξιά, με το σπαθί)  στην παραπάνω πρωτοκορινθιακή λήκυθιο (πηγή: J. Harrison, ό.π.)

Κομβικό τεκμήριο για την ερευνητική μου υπόθεση ότι η σύγχρονη προφορική παράδοση αφορά την Μεγάλη θεά-Ελένη, είναι το ότι στη λαϊκή πίστη και παράδοση η μεταιχμιακή θρησκευτικά μορφή της Ρωμαίας Αυγούστας και «αγιοποιηθείσας» Ελένης φαίνεται να γίνεται ιστορικά και συμβολικά ο διάμεσος ανάμεσα στην αρχαία και τη νεότερη θρησκευτική παράδοση για την Ελένη[7].

Κατά την εν λόγω έρευνά μου προέκυψε η παράτυπη, κατά το ορθόδοξο τυπικό, και ανεξάρτητη από τον άγιο Κωνσταντίνο τοπωνυμική ή/και ναϊκή παρουσία της αγίας Ελένης ως Αγιαλένης, μόνης. Η χωριστή παρουσία της Αγιαλένης σε ναούς, αν και μη τυπική και αναγννωρισμένη από την Εκκλησία (μάλλον αγνοούμενη θα έπρεπε να πω), δεν θα ήταν ίσως τόσο «περίεργη» αν δεν εντοπιζόταν κυρίως ως ιερό τοπωνύμιο πάνω σε αρχαία ιερά αφιερωμένα σε μυστικές λατρείες της Δήμητρας και της Κόρης, όσο και σε άλλες συγγενείς χθόνιες και βλαστικές γυναικείες θεότητες[8]. Πολύ περισσότερο που η παρουσία της Αγιαλένης, εκτός από τους αρχαιολογικούς χώρους, συμπίπτει σήμερα απαραίτητα με αλώνια ή/και σιταρότοπους. Οι τόποι καλλιέργειας των δημητριακών δεν είναι εύκολο να αλλάζουν, αφού αυτή εξαρτάται από συγκεκριμένους βιοκλιματικούς και εδαφολογικούς παράγοντες. Η καλλιέργεια των σιτηρών δεν έχει διακοπεί στην προ-βιομηχανική τουλάχιστον εποχή στην Ελλάδα, αφού το ψωμί είναι το βασικό διατροφικό προϊόν, ενώ έχει διαχρονικά κορυφαία συμβολική και οικονομική σημασία και αξία[9]. Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν οι συγκεκριμένοι τόποι της Αγιαλένης να φιλοξενούσαν δημητριακά και κατά την Αρχαιότητα, υπόθεση που υποστηρίζεται αμφίδρομα και από την ύπαρξη ναών της Δήμητρας στους τόπους της Αγιαλένης. Μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε ότι η συχνή παρουσία της «Αγιαλένης» (ενίοτε και ως Κυραλένης, και η Παναγία άλλωστε αποκαλείται συχνά Κυραπαναγιά) πάνω στα συγκεκριμένα ιερά-σιταρότοπους της Δήμητρας (και άλλων βλαστικών ή χθόνιων γυναικείων θεοτήτων), της προσδίδει ανα-βλαστικά συμβολικά χαρακτηριστικά συνδεδεμένα και με τα σιτηρά, ενώ δηλώνει τη διαχρονική παρουσία κάποιας ιερής Ελένης-Αγιαλένης πάνω σε αυτά τα ιερά αλλά και τη στενή τοπική και συμβολική σχέση αυτής της Ελένης-Αγιαλένης με τις μεγάλες θεές που λατρεύονταν στους ίδιους αυτούς ιερούς τόπους κατά την Αρχαιότητα[10].

Ανάμεσα σε άλλους τόπους σε όλο τον ελληνικό χώρο, στη Δυτική Ελλάδα και στα Επτάνησα εντόπισα κατά την έρευνά μου μέχρι τώρα ικανό αριθμό τοπωνυμίων «Αγιαλένη»,  συνδυαστικά και με ομώνυμο ναό ή όχι. Στα Επτάνησα, η Κέρκυρα κρατάει μέχρι τώρα τα πρωτεία στο πανελλήνιο με εννέα (9) «Αγιαλένες»[11], διάσπαρτες σε διαχρονικά ιερούς και σιτοπαραγωγούς τόπους σε όλο το νησί (βλ. και psychogioublogspot.com "Παλιές και νέες ιστορίες"-ταξιδιωτικά/περιηγητικά, Αχέροντας-Κέρκυρα) ενώ από μία «Αγιαλένη» εντόπισα στη Ζάκυνθο[12] και αυτήν στην  Κεφαλονιά. Δεν έχω πραγματοποιήσει ακόμα σχετική έρευνα στα υπόλοιπα Επτάνησα. Ωστόσο στη Λευκάδα, η παλαιά ονομασία του νησιού «Αγία Μαύρα» (αγία με παρουσία και στη Ζάκυνθο, στα Επτάνησα εν γένει  αλλά και σε όλη τη δυτική ακτή του Ιονίου) δηλώνει κατά την κρίση μου έμμεση συμβολική σχέση  με την Ελένη-«Μαυρηγή», όπως προκύπτει και από  το όνομα και τις ιδιότητες της Αγίας, όσο και από τους θρύλους, τις  δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις που συνδέονται με  τη γιορτή της[13]. Ως προς τα Κύθηρα, και μόνο  η  καταγραφή στο νησί ενός τραγουδιού που αναφέρει «το βουνό τσ’ αγιάς Ελένης» υποδηλώνει πιστεύω την παρουσία της και σε αυτό το νησί.

Ημερολόγιο

 Δευτέρα 8 Σεπτεμβρίου 2008

 Χάρτης της χερσονήσου της Παλικής στο ΝΔ άκρο της Κεφαλονιάς, με σημειωμένους τόπους της πςριήγησής μου. Πάνω αριστερά, το βέλος σημειώνει τη θέση της "Κερασιάς" και της "Αγίας Ελένης" στα Δαμουλιανάτα (από τις εκδόσεις Αποστολίδη)

Όσον αφορά στην Κεφαλονιά, είχα εντοπίσει στο χάρτη μια παραλιακή Αγιαλένη, στο βορειοδυτικό  άκρο της χερσονήσου της Παλικής[14]. Στο πλαίσιο της ιδιωτικής ερευνητικής  επίσκεψής μου στο πανηγύρι της Λάμιας στα Διλινάτα, είχα αποφασίσει να «ανακαλύψω» και να κάνω αυτοψία και για την «Αγιαλένη» της Κεφαλονιάς, αφού περνούσα προηγουμένως και από το ξωκλήσι του αγίου Κωνσταντίνου, που ήταν πάνω στο δρόμο μου, λίγο έξω από το Αργοστόλι[15].   Ο ναός ήταν φυσικά κλειδωμένος, το αντίθετο θα με εξέπληττε. Συνέχισα λοιπόν προς την Παλική ακολουθώντας το δρόμο που  στα ριζά του βουνού φιδοσέρνεται σε αρκετό ύψος πάνω από τη θάλασσα (σε πολλά σημεία είναι βαθύς γκρεμός). Είναι δύσκολος αλλά παρέχει, κατά τμήματα,  μαγευτική θέα σε όλο τον κόλπο του Αργοστολιού και προς το Ληξούρι, ενώ ο επιβλητικός όγκος των βουνών βαραίνει σε μερικά σημεία  σε δυσθεώρητο ύψος. Τούτη την πλευρά δεν την είχα ταξιδέψει και ήμουν μαγεμένη από το πανέμορφο νησί-βουνό που είναι ολόκληρη η Κεφαλονιά.

Στο μυχό του κόλπου του Αργοστολιού  που είναι και η μασχάλη της στενής λουρίδας στεριάς που συνδέει τη χερσόνησο της Παλικής με την υπόλοιπη Κεφαλονιά, προχώρησα ευθεία, προς τα δυτικά, και στα Πελετά έστριψα νότια, προς την Αγία Θέκλη, αφού ο χάρτης έδειχνε ότι δεν συνέδεε κάποιος δρόμος τα Πελετά με την παραλία της Αγίας Ελένης, παρόλο που φαινόταν να είναι πολύ κοντά, προφανώς γιατί τα βουνά που έβλεπα  θα ήταν  δύσβατα.

Ο κάμπος της Παλικής από τα  Δελαπορτάτα (29/9/2012)

Παλική

Κατευθυνόμενη προς τα Δαμουλιανάτα, όπου κάποιοι που ρώτησα καθ’ οδόν μου είπαν ότι θα εύρισκα την Αγιαλένη,  διέσχισα πανέμορφα ημι-ορεινά χωριά που είναι χτισμένα τόσο κοντά ώστε σε μερικά  δεν καταλάβαινα πότε τελειώνει το ένα και πού αρχίζει το άλλο:  Αγία Θέκλη, Καλάτα, Μονοπολάτα, Ρίφι, Δαμουλιανάτα. Τα πρώτα καταπράσινα, με πανοραμική θέα στον κόλπο του Αργοστολιού και σε ολόκληρη την Παλική, αγναντεύουν από μακριά, προς την ανατολή,  και το βουνό πάνω στο οποίο είναι τα Διλινάτα, η Λάμια και ο άγιος Κωνσταντίνος που είχα επισκεφθεί[16]. Στο δρόμο, κάπου στα χωριά Αγία Θέκλη και Καλάτα, με προϋπάντησαν τα «σημάδια» της. Πρώτα μια εκκλησία σημαιοστολισμένη, που  φανέρωνε ότι γιόρταζε σήμερα, στη μνήμη της Γέννησης, παρόλο που λόγω της προχωρημένης ώρας η λειτουργία είχε τελειώσει και η εκκλησία ήταν κλειστή. Η παρουσία τέτοιου ναού στη μνήμη της γέννησης, δηλαδή στην ιερή Μάνα-και-Κόρη, τόσο κοντά στην «Αγιαλένη», έδειχνε πως ήμουν σε καλό δρόμο[17].

Η βρύση  Κέρια 

 

 Η βρύση "Κέρια" στα Κομινάτα (8/9/2008)

Σε λίγο,  κοντά στα Κομινάτα και το Ρίφι μια επιγραφή  «Βρύση «Κέρια» πάνω σε μεταλλική ταμπέλα στην άκρη του δρόμου, τράβηξε την προσοχή μου, δίνοντάς μου ένα ακόμα σημάδι της θεάς. Σταμάτησα και κατέβηκα από το αυτοκίνητο. Φαινόταν παλιά, προ-σεισμική βρύση που είναι δομημένη σαν ένα είδος ασκεπούς δωματίου  με νεοκλασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, επτανησιακού τύπου. Ο χώρος της βρύσης ορίζεται με ένα ορθογώνιο κτίριο, ενσωματωμένο μέσα στην πλαγιά του υπερκείμενου λόφου. Οι τρεις πλευρές του είναι τοίχοι ενώ η τέταρτη είναι ανοιχτή προς το δρόμο, από τον οποίο ανεβαίνει κανείς εκεί με μερικά σκαλοπάτια και αποτελεί την είσοδο στην κρήνη-«ιερό». Εκεί που θα έπρεπε να υπάρχει η οροφή αν το κτίσμα ήταν στεγασμένο, ξύλινα δοκάρια  δηλώνουν ότι κάποτε ίσως να στεγαζόταν  από πέργκολα με αναρριχητικά φυτά, πιθανόν και από την αγράμπελη που έβλεπα στη βλάστηση του λόφου.

Η βρύση Κέρια (8/9/ 2008)

Οι δύο πλαϊνοί, βόρειος και νότιος, τοίχοι του είναι επενδυμένοι με ακανόνιστου σχήματος μαρμάρινες πλάκες, που δείχνουν πολύ παλαιές. Πάνω στο νότιο είναι χτισμένες στη σειρά μαρμάρινες γούρνες, όμοιες κάπως με τις τσιμεντένιες που είχα δει στο πηγάδι της Λάμιας, προφανώς για τον ίδιο σκοπό, δηλαδή το επιτόπιο πλύσιμο των ρούχων ή και για το πότισμα των ζώων.  Ένα αυλάκι στο μάρμαρο πάνω από τις γούρνες διατρέχει τον τοίχο, μεταφέροντας το νερό σε κάθε μία από αυτές. Κάτω από τις γούρνες, στο πέτρινο δάπεδο, ένα άλλο αυλάκι διοχετεύει τα νερά έξω από το «ιερό». Πάνω από τις γούρνες, ειδικές  εσοχές στον τοίχο σαν ντουλάπια φαίνεται ότι χρησίμευαν για να ακουμπούν οι πλύστρες τα χρειώδη για την πλύση. Απέναντι, στο βόρειο τοίχο, μια σειρά από χτιστές πεζούλες  φαίνεται ότι φιλοξενούσαν όσες γυναίκες περίμεναν τη σειρά τους να πλύνουν ή όσες ξεκουράζονταν κουβεντιάζοντας μετά την πλύση. 

Βρύση Κέρια. Οι γούρνες για το πλύσιμο 8/9/ 2008

Μια τέτοια βρύση πρέπει ν΄ αφορούν και οι στίχοι από την κεφαλονίτικη παραλλαγή του  τραγουδιού «του Κόντε» ή «Τα ζαγαράκια μου»  που έχει ηχογραφήσει ο Μάκης Γαλανός εδώ, στην Παλική, τραγουδισμένο από τον 84τράχρονο Γεράσιμο Χρύσανθου Ορλανδάτο[18]:

…Πήρα τα ζαγαράκια μου και πάω να κυνηγήσω / λαγούς κι ελάφια κι ό.τι βρω και πίσω να γυρίσω. / Και ’κεί που τα κυνήγουνα στα βουλιασμένα όρη / βγάζουν τα ζαγαράκια μου μια πλουμισμένη κόρη / που έπλενε και λεύκαινε σε μαρμαρένια βρύση. / Της δίνω το μαντήλι μου αυτή να μου το πλύνει / κι αυτή η αφιλότιμη οπίσω μου το δίνει…[19]

Βρύση Κέρια. Η πηγή 8/9/2008

Tέτοιας μορφής βρύσες-πλυσταριά, συνήθως στεγασμένες, υπάρχουν πολλές στον ελληνικό χώρο[20]. Μπαίνοντας όμως στην  «Κέρια» είχα την παρόρμηση να προσκυνήσω, σαν να έμπαινα σε γυναικείο ιερό (δεδομένου και του ότι στην εποχή που χτίστηκε, η χρήση της γινόταν κατ’ εξοχήν από τις γυναίκες). Το κτίσμα απέπνεε ιερότητα, παλαιότητα και υγρασία, παρόλο που  δεν έβλεπα, ούτε άκουγα νερό. Αυτή την αίσθηση του ιερού χώρου, σαν να επρόκειτο για ναό, την ενίσχυσε ο δυτικός τοίχος. Στο κέντρο του αναβλύζει μια πολύκρουνη πηγή από τα σπλάχνα του λόφου, νερό αναβρυτικό, πολύτιμο για την εν πολλοίς άνυδρη Κεφαλονιά, όπως δηλώνeι το πλήθος από στέρνες στο νησί.  Αυτός ο τοίχος δεν επενδύεται με μάρμαρο όπως οι άλλοι δύο αλλά είναι σοβατισμένος και βαμμένος με το χαρακτηριστικό στα παλιά σπίτια της Κεφαλονιάς ροζ-σομόν χρώμα («ροζαγγέλικα»), τώρα αρκετά ξεθωριασμένο. Στο πάνω μέρος του ο εν λόγω τοίχος  στέφεται από μια μαρμάρινη φρίζα νεοκλασικού τύπου με γλυπτές «σταγόνες». Το κεντρικό κομμάτι του ίδιου αυτού τοίχου καλύπτεται από το δάπεδο ως την κορυφή με ένα  μεγάλο, εντοιχισμένο γλυπτό μαρμάρινο πλαίσιο, νεοκλασικού ρυθμού, με καμαρωτή απόληξη, που μου θύμισε έντονα το ξυλόγλυπτο πλαίσιο-στασίδι της εικόνας της Βρεφοκρατούσας Παναγίας στο ναό της Λάμιας. Μόνο που εδώ το «στασίδι» αντί για εικόνα πλαισιώνει την ιερή πηγή, προσλαμβανόμενη φαίνεται ως μια από τις αναπαραστάσεις της «Κυράς». Στο κέντρο του τόξου, το κάτω σκέλος  ενός  ανάγλυφου μαρμάρινου σταυρού  έχει χωριστεί στα δύο, δίνοντας στο σταυρό το σχήμα χορευτικής φιγούρας, εν τέλει. Το τοπωνύμιο «Κέρια», που είναι χαραγμένο και πάνω σε μια μαρμάρινη πλάκα πάνω από την πηγή, σκεφτόμουν μήπως είναι ιδιωματική, κατά τη ντοπιολαλιά, εκδοχή της λέξης «Κυρά» που προσδιορίζει και αλλού σε τοπωνύμια βρύσες, όσο και γεφύρια, τη θεά-Γη, την Ελένη, την Λάμια όσο και την Παναγία[21]. Αυτή η σκέψη μου ενισχύθηκε από το γεγονός ότι γνώριζα ήδη την  επίκληση-τοπωνύμιο «Κεργιά», καθώς την είχα συναντήσει και για το ναό και το νεκροταφείο της Παναγίας στην Αράχοβα, στον Παρνασσό, πάνω από το λαγκάδι της «Ελένης», σε απόσταση αναπνοής από το ιερό των Δελφών[22]. Ωστόσο ο Μάκης Γαλανός, στη δεύτερη επίσκεψή μου στη βρύση (29/9/12), μαζί του, ανέτρεψε αυτές τις σκέψεις, γιατί με πληροφόρησε πως «κέρια» στην Κεφαλονιά ονομάζονται όλες οι πηγές. 

  Βρύση  Κέρια . Ο σταυρός-χορευτής πάνω στο τόξο του μαρμάρινου πλαίσιου της πηγής (29/9/2012)

Η ιερή πηγή είναι τώρα άφαντη και βουβή, καθώς μια μεταλλική πλάκα κλείνει τον σπηλαιώδη (υπέθεσα) χώρο όπου αναβλύζει το νερό, ενώ 2-3 βρύσες έχουν ανοιχθεί κάτω από αυτή. Ένας χοντρός σωλήνας που ήταν  προσαρμοσμένος στο στόμιό μιας από αυτές διοχετεύει το νερό έξω από το «ιερό», μάλλον προς τα σπίτια του κοντινού χωριού, ενώ ένας  μικρός μαρμάρινος κορύτος (γούρνα) που είναι εντοιχισμένος δεξιά της κεντρικής πηγής, έξω από το μαρμάρινο πλαίσιό της, δεν έχει πλέον νερό. Μόνο λίγες σταγόνες νερού που ξεφεύγουν από τον βάρβαρο αισθητικά σωλήνα, δηλώνουν την παρουσία της.

Μια σύγχρονη, κακοφτιαγμένη, ευμεγέθης  εικόνα του Κοσμά του Αιτωλού που τον παριστάνει σαν μαυροφορεμένο κοσμοκαλόγερο κρέμεται στα δεξιά του μαρμάρινου πλαίσιου της πηγής, πάνω στο ροζ τοίχο.  Η χριστιανική εικόνα, σύμφωνα με τη συνοδευτική επιγραφή,   σηματοδοτεί το πέρασμα του Κοσμά από εκείνο το μέρος ενώ ταυτόχρονα επιτείνει το χαρακτήρα του χώρου ως ναού. Παράταιρη ωστόσο μέσα στην απέριττη ομορφιά  του όλου κτίσματος όσο και με την παγανιστική  θρησκευτική σημασία της κρήνης-«ιερού»  η εικόνα, δήλωνε  συμβολικά στα μάτια μου και την αντίφαση των δύο αυτών θρησκευτικών παραδόσεων. Αριστερά της πηγής, ψηλά στον τοίχο, μια μαρμάρινη ενεπίγραφη πλάκα σημειώνει την ευαγγελική ρήση: «Πας ο πίνων εκ του ύδατος τούτου, διψήσει πάλιν, ός δ’ εάν πίη εκ του ύδατος  ού εγώ δώσω αυτώ, ου μη διψήσει εις τον αιώνα», προσθέτοντας στην ιερότητα του χώρου. Μια ναϊφ απόπειρα  απεικόνισης της ιστορίας με την "Καλή Σαμαρείτιδα" και το πηγάδι, συμπληρώνει την επιγραφή στο κάτω μέρος της πολάκας. Αποχωρίστηκα με δυσκολία τον ιερό χώρο της «Κεριάς» και μετά τα  Μονοπολάτα, ανηφορίζοντας έναν ελικοειδή, δασωμένο δρόμο, έφτασα στα Δαμουλιανάτα, που είναι κολλημένα με το χωριό Ρίφι. Στο τελευταίο, άλλη μια σημαιοστολισμένη, εορτάζουσα μάλλον εκείνη την ημέρα εκκλησία δήλωνε για μένα τη μνήμη της  λατρείας της Μάνας-και-κόρης στην περιοχή.

Βρύση Κέρια. Η επιγραφή στη μαρμάρινη πλάκα (29/9 /2012)

Δαμουλιανάτα 

 

Κεφαλονιά. Δαμουλιανάτα Παλικής, είσοδος στο χωριό (8/9/2008)

Διασχίζοντας το στενό κεντρικό καντούνι των Δαμουλιανάτων που το πλαισιώνουν και μερικά διασωθέντα από το σεισμό, πανέμορφα πέτρινα σπίτια, είδα μια γερόντισσα, όμως κοτσονάτη και ζωηρή σαν πέρδικα, ακουμπημένη σε μια χαμηλή μάντρα να έχει πιάσει κουβέντα με μια άλλη γυναίκα μέσα σε μια αυλή. Σταμάτησα το αυτοκίνητο και χωρίς να κατέβω,  αφού έκλεινε το δρόμο και αν ερχόταν κάποιο άλλο έπρεπε να προχωρήσω ή να κάνω όπισθεν, ρώτησα  για την Αγιαλένη.   Η γερόντισσα, που μου δήλωσε ότι ονομάζεται Χαραλαμπία Αλιβιζάτου[23], ήταν γελαστή και λαλίστατη και δεν περιορίστηκε να μου πει μόνο την κατεύθυνση που έπρεπε να πάρω αλλά μου αφηγήθηκε και ό, τι σχετιζόταν με την Αγιαλένη στην τοπική παράδοση. Ευτυχώς είχα το μαγνητόφωνο έτοιμο, πάνω  στο κάθισμα του συνοδηγού, και την παρακάλεσα κάποια στιγμή να περιμένει να το βάλω σε ενέργεια.

 Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Η αφηγήτρια κυρα-Χαραλαμπία Αλιβιζάτου (29/9/2012)

Ακολουθεί η απομαγνητοφωνημένη συνομιλία μας (μέσα σε αγκύλες τα δικά μου σχόλια και επεξηγήσεις)[24]:

«…Κυρά-Χαραλαμπία: Θα πάτε ευθεία που πάτε για τη θάλασσα «Αγία Ελένη». Είχ’ ακούσει και ’γώ από τους προσπάππους μου, ήτανε ένα νησάκι μέσα [στην παραλία της Αγιαλένης] και θυμάμαι τον πρώτο καιρό ότι ανεβαίναμε εκεί, είχε κάτι κεραμίδια απάνου και [φαίνεται] ήτανε ένα εκκλησάκι, ίσως ήτανε η Αγιαλένη και έμεινε [το όνομα]. Όπως θα κατεβαίνεις είναι ένα εκκλησάκι, ο άγιος Ανδρέας, αυτά [τα μέρη] ήτανε παλαιά Τσαμπατέικα [; δυσάκουστο], Λουβερδέικα, ήτανε τσιφλικάδες αυτοί, και ήτανε και η αγία Κατερίνη. Εκεί δίπλα από τον άγιο Αντρέα λέγανε ότι ήτανε τρεις  στέρνες. Η μία γιομάτη νερό[25], η άλλη γιομάτη χρυσάφι και η τρίτη γιομάτη φίδια. Και θυμάμαι που έλεγα του συχωρεμένου του πατέρα μου, «τα φίδια τα ’πανταίνω [=συναντώ], τα χρυσάφια δεν τ’ απάντησα!»…

Ερευνήτρια: Είχατε χωράφια εσείς εκεί κάτω;

Κυρά-Χαραλαμπία: Είχε ο πατέρας μου χωράφια εκεί κάτω, θεός σ’χωρέστονε!

Ερευν.: Δηλαδή σπέρνανε εκεί μέσα;

Κυρά-Χαραλαμπία: Μόνο; Χτήηηματα! Τα είχανε οι τσιφλικάδες παλιά, αυτοί [σαν τον πατέρα της] δουλεύανε σε αυτούς, εγώ πρόλαβα δηλαδή, πολλά έχω προλάβει [με τους τσιφλικάδες], πού κόταγες!! [να μιλήσεις, να διαμαρτυρηθείς στους τσιφλικάδες].  Εκεί είχανε χτήματα [οι τσιφλικάδες], είναι  το αλώνι μέσα, και το σπίτι εκεί μέσα και τώρα τα φτιάχνουνε. Στην άλλη θάλασσα [στην παραλία της αγίας Ελένης] εκεί βγαίνανε λέει Ενετοί τότε και βγαίνανε απάνου και αρπάζανε τα παιδιά, παιδομάζωμα, να τους κάνουνε γενίτσαρους.

Ερευν.:  Δεν είχατε Τούρκους εδώ, έτσι;

Κυρά-Χαραλαμπία: Δεν μας ενοχλήσανε οι Τούρκοι, Ενετοί ήτανε ’δώ, Ενετοί, τετρακόσα χρόνια ήτανε εδώ οι Ενετοί. Λέγανε ότι ήτανε [στην Αγιαλένη] μία μάνα με εννιά γιους  και φοβότανε μην τους πάρουνε οι Ενετοί[26]. Τους έβανε λοιπόν και χορεύανε εκεί στο αλώνι όταν ήρθανε οι Ενετοί και τους είπε όταν θα τους έδινε σύνθημα[27] να κουτρουβαλιαζόταν ένας-ένας  για να  φύγει και  να γλυτώσει. Το σύνθημα ήταν ένα τραγούδι που έλεγε:

Για χορεύτε όλοι αντάμα μέχρι να ’βγει το φεγγάρι

κι όταν έβγει το φεγγάρι, όλοι κούτρουλο κουβάρι..

Αλλά δεν πρόλαβε, δεν τους γλύτωσε, γλύτωσε μόνο ένας και αυτή έφυγε και πήγε απέναντι στο Μοριά, εδώ στο Μισολόγγι. Τά ’χα ακούσει και ’γώ από τους προσπάππους μου. Κι όταν γέρασε ήθελε να γυρίσει αλλά δεν πρόλαβε, πέθανε.

Ερευν.: Και χορεύανε εκεί στο αλώνι;

Κυρά-Χαραλαμπία: Μέσα στο αλώνι αυτό, εκεί στο σπίτι [των τσιφλικάδων].

Ερευν.: Μπορώ να το δω αυτό το αλώνι;

Κυρά-Χαραλαμπία: Πάτε απάνου, άμα θέλετε. Είναι το εκκλησάκι απ’ τη μια μεριά και το [σπίτι με το] αλώνι απ’ την άλλη. Λέμε κάτι που ξέρουμε. Εγώ τα διδάσκω και στο αγγόνι μου, είναι μικρός, εννιά χρονώ αλλά του τα λέω.

Ερευν.: Δεν υπάρχει καμιά ιστορία για την αγία Ελένη, ότι πέρασε από ’δώ ή κάτι τέτοιο;

Κυρά-Χαραλαμπία: Όχι, τίποτα. Υπήρχανε αυτά τα κεραμίδια [στο νησάκι] και λέγανε «το νησάκι του αγι’ Αντρέα». Θα ήτανε και της αγίας Ελένης αλλά το είχανε ξεχάσει. Όλο το μέρος, ο κάμπος, λέγεται «Κερασιά». Τώρα δεν είναι τσιφλικάδες…

 [ένα αυτοκίνητο σταμάτησε πίσω από το δικό μου και έβαλα εμπρός τη μηχανή να φύγω και συνεχίζει:]

Πώς θα πάτε μοναχή σας στην αγία Ελένη; Θα ερχόμουνα μαζί σας, να σας δείξω το μέρος, αλλά ετρύγαγα από το πρωί και είμαι πολύ κουρασμένη.

Ερευν.: Μακάρι να μπορούσατε να έρθετε αλλά  δεν πειράζει, θα πάω όπως μου είπατε και θα το βρω. Χίλια ευχαριστώ για όλα!...»

Μου ερχόταν να την σφίξω στην αγκαλιά μου και να φιλήσω την κυρά-Χαραλαμπία, για όσα τόσο σημαντικά και αναπάντεχα μου είχε πει[28]! Το αυτοκίνητο κορνάριζε πίσω μου και έπρεπε να φύγω. Εκείνη την ώρα δεν είχα την ψυχραιμία και το χρόνο να επεξεργαστώ τη μαρτυρία της, καθώς είχα στο νου μου και πώς θα βρω το δρόμο, αλλά ήξερα ότι οι πληροφορίες της ήταν πολύτιμες. Έπρεπε εξάλλου να δω πρώτα και το τοπίο για να μπορέσω να τις «διαβάσω» συνδυαστικά. Ούτε η ώρα που ήταν καταμεσήμερο με πτοούσε, ούτε η ανησυχία της κυρά-Χαραλαμπίας πώς θα πήγαινα μόνη μου εκεί, ούτε η πείνα που είχε αρχίσει να με κόβει. Αν και θα έπρεπε  δέκα χρόνια τώρα που ερευνώ τους τόπους Της να έχω συνηθίσει, η ταραχή μου ήταν σαν την πρώτη φορά και το μόνο που με ένοιαζε ήταν  ότι είχα ανακαλύψει έναν ακόμα! 

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Η κοιλάδα της "Κερασιάς", κατεβαίνοντας από τα Δαμουλιανάτα (8/9/2008)

Η Κερασιά-Αγία Ελένη  

Όταν έφτασα σε ένα πλάτωμα διαμορφωμένο σε πλατεία στην άκρη του χωριού όπου η κυρά-Χαραλαμπία μου είχε πει να στρίψω σε ένα δρόμο αριστερά, συνειδητοποίησα ότι το  χωριό είναι χτισμένο πάνω στο διάσελο  ενός λόφου σαν πάνω σε μπαλκόνι που αγναντεύει τη θάλασσα βόρεια της Παλικής, όπως καταλάβαινα από τη θέση του στο χάρτη. Το βαθύ μπλε της θάλασσας απλωνόταν ως το βάθος του απέραντου ορίζοντα ενώ πάνω της αιωρούνταν μάζες υγρασίας που σχημάτιζαν επιμήκη, λεπτά σύννεφα, ίσως εξαιτίας και της  ζέστης. Καθώς «…η  ερμηνεία και η αφήγηση του τοπίου προϋποθέτει κι έναν παρατηρητή που δεν καταγράφει απλώς τα οπτικά ερεθίσματα αλλά προσεγγίζει το περιβάλλον με το σύνολο της ύπαρξής του σε εγρήγορση…» [29],  κατέβαινα τον στριφογυριστό, κατωφερικό αγροτικό δρόμο, ταραγμένη και ανυπόμονη για την επικείμενη συνάντησή μου με τη «θεά». Έβλεπα ότι ανάμεσα στην κορυφογραμμή όπου είναι το χωριό και στη θάλασσα (της οποίας δεν φαινόταν η παραλία, κρυμμένη πίσω από μια χαμηλή, λοφώδη κορυφογραμμή)  εκτείνεται μια μακρόστενη, καλλιεργούμενη κοιλάδα. Το χρυσαφί χρώμα της πλειονότητας των χωραφιών έκανε την  καρδιά μου να σκιρτήσει αφού δικαιολογούσε τα αλώνια που είχαν κεντρικό ρόλο στη αφήγηση της κυρά-Χαραλαμπίας. αλλά και την παρουσία της Αγιαλένης εδώ, ακριβώς όπως το περίμενα. Αναγνώρισα το σιτοβολώνα των χωριών που είχα περάσει και το «χρυσάφι» της στέρνας στο ναό του αγι-Αντρέα-Αγιαλένης στην ιστορία που μου είχε αφηγηθεί η κυρά-Χ, θησαυρό που βεβαίως εκμεταλλευόντουσαν οι τσιφλικάδες, γι’ αυτό δεν τον είχε «δει» η κυρά-Χ. Στο χώρο της «αγίας Ελένης», μέσω αυτής της αφήγησης  αναδεικνύονται συμβολικά και οι κοινωνικές ανισότητες στην περιοχή καθώς και οι συγκρουσιακές σχέσεις και πολιτικές που απορρέουν από αυτές[30]

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Η κοιλάδα της "Κερασιάς" (8/9/2008)

Όσο κατέβαινα, η θάλασσα χανόταν πίσω από την απέναντι πλευρά της κοιλάδας, μέχρι που  δεν φαινόταν καθόλου.  Το έδαφος στο βάθος της κοιλάδας είναι  επίπεδο, χωρισμένο με χαμηλούς τοίχους από ξερολιθιά σε σιταροχώραφα μέσα στα οποία είναι  χτισμένα μικροσκοπικά μετόχια, τα μισά σχεδόν σε μέγεθος από αυτά του ηλειακού κάμπου, ίσα-ίσα για τη φύλαξη των γεωργικών εργαλείων και καταφύγιο για τους ζευγολάτες, μάλλον[31]. Εδώ κι εκεί μπάλες σανού ήταν σκορπισμένες μέσα στα θερισμένα χωράφια. Μέσα στο λιοπύρι, ο αέρας μοσχοβολούσε σανό. Υπολείμματα από παλιές πέτρινες πεζούλες, γεμάτες αγριόχορτα τώρα,  ανέβαιναν  στις πλαγιές των λόφων ένθεν και ένθεν της κοιλάδας κλιμακωτά, δηλώνοντας την έκταση της καλλιέργειας των σιτηρών και εκεί, παλιότερα. 

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Θερισμένα χωράφια δημητιακών στην "Κερασιά" (8/9/2008)

Κεφαλονιά, Δαμπουλιανάτα,. "Κερασιά". Θερισμένα χωράφια και μπάλες σανού.
  (8/9/2008)

Υπήρχαν επίσης ελιές και αμπέλια, σε κάποιο από τα οποία  φαίνεται ότι τρυγούσε η κυρά-Χαραλαμπία το πρωί εκείνης της ημέρας. Κάποια πέτρινα στόμια «πηγαδιών» πάνω σε πλακόστρωτες επιφάνειες μέσα στα χωράφια δήλωναν και εδώ την ύπαρξη δεξαμενών  βρόχινου νερού. Δίπλα τους, πέτρινες λαξευτές γούρνες χρησίμευαν για ποτίστρες των ζώων. Είχα λοιπόν και την εξήγηση της «στέρνας με το νερό» που αναφερόταν στην ιστορία τής κυρά-Χ.  Ένα αλώνι μπροστά από ένα μετόχι με έκανε να κατεβώ από το αυτοκίνητο για να φωτογραφίσω και ένα αδύνατο γατάκι, πεινασμένο ίσως, ήρθε και τρίφτηκε στα πόδια μου νιαουρίζοντας αλλά δεν είχα τίποτα να το ταΐσω. 

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. "Κερασιά": στόμια πηγαδιών για άντληση νερού από υπόγειες στέρνες και πέτρινες ποτίστρες ζώων (8/9/2008)

Γύρω δεν φαινόταν ψυχή. Σκεφτόμουν την τρίτη στέρνα στην ιστορία της κυρά-Χ., αυτή με τα φίδια, τη μόνη που, κάνοντας πικρό χιούμορ, είπε ότι είχε «απαντήσει», συναντήσει, η ίδια. Συλλογιζόμουν ότι τα φίδια της στέρνας στην ιστορία της κυρά-Χ. μέσα στο συγκεκριμένο τοπίο φαίνεται να συμβολοποιούν τη χθονιότητα και τη σχέση της Αγιαλένης με τη γονιμότητα, το θάνατο και τον κάτω κόσμο, ενώ  το νερό και το «χρυσάφι» να ήταν μεταφορές της ζωοποιού και βλαστικής σχέσης Της αφενός με το σπάνιο εδώ πηγαίο νερό, όπως αφηγούνταν οι στέρνες, και αφετέρου με τα ομβροδίαιτα δημητριακά που έβλεπα να καλλιεργούνται επιτόπου. Το συγκεκριμένο τοπίο και οι ιστορημένες χρήσεις του μου έδιναν επιτόπια τον κώδικα για να «μεταφράσω» τις τοπικές ιστορίες που σχετίζονται με αυτό.  

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. ¨Κερασιά". πάνω και κάτω: το κύριο αρχοντικό των Λοβέρδων (8/9/2008)

Τα «σημάδια του τόπου» που μου είχε δώσει η κυρά-Χ. είχαν αρχίσει να  φανερώνονται ένα-ένα, δίνοντάς μου σιγουριά πως ήμουν στο σωστό μέρος[32]. Ψηλά στην πλαγιά προς την πλευρά της θάλασσας, διέκρινα ένα σύνολο κτιρίων περιφραγμένων με τοίχο που είχε μεγαλοπρεπή αυλόπορτα. Ξεχώριζε ένα ισόγειο αρχοντικό σπίτι πετροχτισμένο, που περιστοιχιζόταν από υποστατικά, σταύλους και άλλα βοηθητικά κτίσματα. Υπέθεσα πως είναι το αρχοντικό κάποιου από τους τσιφλικάδες, μάλλον του πιο πλούσιου (του Λουβέρδου;), αφού τα άλλα δύο σπίτια που διέκρινα επίσης πάνω στις πλαγιές, ήταν μικρότερα. Εκεί θα ήταν και το αλώνι που χόρευαν τα παλικάρια της ιστορίας της κυρά-Χαραλαμπίας[33]. Ένας τεράστιος, σύγχρονος σταύλος χτισμένος στη βάση της πλαγιάς κάτω από το πέτρινο αρχοντικό, υποδήλωνε, όπως εξάλλου και οι μπάλες του σανού,  ότι και σήμερα ο καλλιεργημένος «κάμπος» εκτρέφει και πολλά  ζώα. 

 Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. "Μετόχι" και χορταριασμένο πετράλωνο στην "Κερασιά"

(8/9/2008)

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. "Μετόχι" και θερισμένα σιταροχώραφα στην "Κερασιά" (8/9/2008)

Απέναντι σχεδόν από το μεγάλο σπίτι των τσιφλικάδων, στην άλλη πλαγιά της κοιλάδας, ήταν σκαρφαλωμένο  ένα παλιό κτίσμα με αετωματική στέγη που έδειχνε σαν εκκλησία, όπως πρόδινε η κόγχη που προεξείχε στον ανατολικό τοίχο, παρόλο που δεν είχε καμπαναριό ή κάποιο σταυρό. Να και ο Αγι-Αντρέας, σκέφτηκα. 

 Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Πάνω και κάτω: Το ξωκλήσι του αγι-Ανδρέα στην "Κερασιά" (8/9/2008 πάνω και 2012 κάω)

Καθώς  δεν έβλεπα τώρα πουθενά κερασιές στο χώρο προβληματιζόμουν (αν όντως δεν υπήρχαν εδώ πολλές κερασιές παλιότερα ώστε να δώσουν στον  κάμπο  το όνομα  «Κερασιά») για το τι να σήμαινε άραγε αυτό το όνομα. Συλλογιζόμουν λοιπόν ότι το τοπωνύμιο Κερασιά είναι πιθανό να δηλώνει όχι τις υποτιθέμενες κερασιές αλλά την Κυρά-Κερά του τόπου (κατά το επίρρημα απλωσιά, ήτοι Κερά/Κερασιά: ο τόπος της Κεράς), ως προσφώνηση της  Αγιαλένης, εδώ δηλαδή ως «πότνιας σίτου», όπως υπέθετα ότι την είχα δει πριν λίγο στη βρύση-ιερό και ως Κεριά των νερών, σύμπτωση που σε αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο θα δήλωνε έντονη τη συμβολική παρουσία της «Κυράς» ως προσωνυμία της Ελένης-Αγιαλένης στην ευρύτερη περιοχή. Ο Μάκης Γαλανός αναίρεσε εν μέρει και αυτή την ερμηνεία μου, λέγοντάς μου ότι το τοπωνύμιο είναι μάλλον «Γερασιά» (τόπος που δίνει υγεία;) και όχι «Κερασιά». Η Κυρά Χαραλαμπία πάντως ως «Κερασιά» την ανέφερε και την πρώτη και τη δεύτερη φορά που την συνάντησα, οπότε κρατάω τις επιφυλάξεις μου για αυτή την αναίρεση. 

Πήρα πάλι το δρόμο, που κατά τις οδηγίες της κυρά-Χ.  έπρεπε να βγάζει στην παραλία της Αγιαλένης. 

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. ο όρμος και η παραλία της "Αγίας Ελένης" (8/9/2008)

Λίγο μετά το εκκλησάκι του αγι-Αντρέα ο δρόμος άρχισε πάλι να κατηφορίζει και να  φαίνεται η θάλασσα. Βρισκόμουν ακόμα σε μεγάλο ύψος από αυτήν∙ και πάλι το θέαμα ήταν συγκλονιστικό: ένας τεράστιος κόλπος που σχηματίζουν πανύψηλοι γκρεμοί που βυθίζονται στη θάλασσα, απλωνόταν στα βορειοανατολικά. Η αχνούρα που ανέβαινε από τη θάλασσα λόγω της ζέστης έδινε μια απόκοσμη όψη στο τοπίο.  Σε μια στροφή-φουρκέτα πάνω από τον γκρεμό είχε ένα μικρό πλάτωμα όπου στάθμευσα το αυτοκίνητο για να κατεβώ και να φωτογραφίσω. Πλησίασα ριψοκίνδυνα στην άκρη για να δω αν φαινόταν κάτω από τα πόδια μου η αναζητούμενη  «παραλία της αγίας Ελένης». Όντως, μέσα στο μεγάλο κόλπο, στο νοτιοδυτικό του άκρο ανοίγονται δύο κολπίσκοι. Στα δεξιά του γκρεμού όπου στεκόμουν και προς τα ανατολικά, ανοίγεται ο  μεγαλύτερος, μάλλον αυτός που μου είχε περιγράψει η κυρά-Χ. ως «άλλη θάλασσα» (υπέθεσα «άλλη» από τον μικρότερο κολπίσκο). Σε αντίθεση με τους δυσθεώρητους γκρεμούς που καταλήγουν ένθεν και ένθεν από αυτόν στη θάλασσα, αυτός ο όρμος έχει  παραλία με τη χαρακτηριστική λευκή άμμο της Κεφαλονιάς που φαινόταν σαν απόληξη ενός φαραγγιού ανάμεσα στα βουνά και που πρέπει να επικοινωνεί με την κοιλάδα της «Κερασιάς» που είχα μόλις αφήσει πίσω μου, άφαντη τώρα μέσα στους ορεινούς όγκους. 

 Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Η χερσονησος-νησί στο ΒΑ άκρο του όρμου της "Αγίας Ελένης" (8/9/2008)

Στο βόρειο, κρημνώδες  άκρο αυτού του κολπίσκου, μια προέκταση  των βράχων αποκόβεται από την ακτή με ένα στενό υδάτινο λαιμό και δημιουργεί ένα μικρό, στενόμακρο νησάκι, το οποίο αποτελεί ένα είδος προστατευτικής προβλήτας  προς το βορρά και μετατρέπει το μικρό όρμο  σε ένα είδος λιμανιού.  Αναγνώρισα το «νησάκι με τα «κεραμίδια» της Αγιαλένης και το λιμανάκι όπου προσέγγιζαν οι Ενετοί (ή οι πειρατές) για να «αρπάξουν» τα παλικάρια της τραγικής μάνας στην αφήγηση της κυρά-Χαραλαμπίας. Ωστόσο δεν ήμουν απόλυτα σίγουρη, γιατί από εκεί επάνω που στεκόμουν το «νησάκι» μου φαινόταν πολύ μικρό και πολύ κοντά στα άλλα βράχια της ακτής, για να μπορεί να χαρακτηρισθεί ως νησί, παρόλο που η κυρά-Χ. το είχε όντως ορίσει ως «νησάκι». Στην παραλία διέκρινα κτίσματα και εμπρός τους ομπρέλες στημένες κατά μήκος της παραλίας, ενώ μόλις που φαινόντουσαν και λίγοι λουόμενοι να λιάζονται και να κυκλοφορούν. Όλα αυτά σηματοδοτούσαν οργανωμένη τουριστική πλαζ με ξενοδοχείο, αρκετά γνωστή φαίνεται και περιζήτητη και λόγω της ομορφιάς του τοπίου, για να έχει κόσμο και στον προχωρημένο Σεπτέμβρη, παρόλο που είναι σχετικά απομονωμένη, ή ίσως ακριβώς για αυτό. Η τουριστική εκμετάλλευση του μικρού όρμου δικαιολογούσε τώρα και την αναφορά της παραλίας της  «Αγίας Ελένης» στους χάρτες της Κεφαλονιάς (ευτυχώς για μένα γιατί έτσι και την εντόπισα), κάτι σπάνιο για κάποιο τοπωνύμιο και τόπο που δεν έχει κοντά ομώνυμο χωριό ή έστω κάποιο ομώνυμο ναό ή μοναστήρι. 

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Ο μικρότερος όρμος, δυτικά αυτού της "Αγίας Ελένης" (8/9/2008)

Η προεξοχή του βραχώδους βουνού όπου στεκόμουν χωρίζει τον παραπάνω μεγαλύτερο όρμο από τον δεύτερο κολπίσκο που έβλεπα ακριβώς κάτω από τα πόδια μου, κοντά μου αλλά πολύ χαμηλά, προς τα αριστερά. Απολάμβανα τη μαγευτική εικόνα που έδιναν  τα καθαρά, σμαραγδένια νερά καθώς χάιδευαν τη λευκή άμμο στη μικροσκοπική αυτή και απόκρυφη, ανάμεσα στους γκρεμούς, παραλία στην οποία φαινόταν να καταλήγει ο απόκρημνος, πλην ασφαλτοστρωμένος, δρόμος τον οποίο ακολουθούσα. Όταν έφτασα  εκεί, βρήκα δυο-τρεις  «μυημένους» φαίνεται για τη μυστική αυτή, πανέμορφη παραλία ξένους τουρίστες να λιάζονται μοναχικά πάνω στη λευκή άμμο, μέσα στο λιοπύρι, κάτι που εξηγούσε και την ασφαλτόστρωση του απόμερου αυτού δρόμου που οδηγεί μόνον εκεί.

Οδηγώντας στην επικίνδυνη ανηφόρα πίσω προς την «Κερασιά»  συλλογιζόμουν πόσο σημαντικό γεωπολιτισμικά και οικονομικά αλλά και στρατηγικό σημείο πρέπει να ήταν παλαιότερα η εκ πρώτης όψεως «απομονωμένη»  σήμερα παραλία της «Αγιαλένης» με την ενδοχώρα της, δηλαδή τον παραγωγικό  κάμπο της «Κερασιάς» και τα κρυμμένα πίσω από την κορυφογραμμή, στρατηγικά αθέατα και σχετικά μακριά από τη θάλασσα, μισο-έρημα τώρα, χωριά. Θέματα σίγουρα μελετημένα ήδη ιστορικά, αρχαιολογικά κ.λπ. βεβαίως, και που σκόπευα να τα δω βιβλιογραφικά όταν επέστρεφα στην Αθήνα, αλλά ήθελα, όπως καλώς ή κακώς κάνω συνήθως στην επιτόπια έρευνα,  να τα επεξεργαστώ νοερά εδώ, στο πλαίσιο της πρώτης επιτόπιας εμπειρίας μου στο χώρο με βάση «τα σημάδια του τόπου» και των όσων γνώσεων έχω, κυρίως σε σχέση με το  όνομα «Αγιαλένη» που φέρει αυτός ο χώρος.

 Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Η "Κερασιά" από το ξωκλήσι του αγι-Ανδρέα (29/9/2012)

 Η θέση της «Αγιαλένης» στο ΒΔ άκρο της Παλικής με τον μικρό, προστατευμένο όρμο/αραξοβόλι που επιτρέπει την προσέγγιση μικρών πλοίων (αντίθετα με την πιο ασφαλή αλλά χρονοβόρα, και μάλιστα για τα παλιά  ιστιοφόρα λόγω της θέσης τους στον ιδιόμορφο, βαθύ κόλπο θέση των λιμανιών του Ληξουριού και του Αργοστολιού), φαίνεται να έδινε τη δυνατότητα επικοινωνίας και έστω μικρών εμπορικών ανταλλαγών, καθώς μπορεί να προσφέρει καταφύγιο, αλλά και να προσελκύσει για κούρσεμα, σύμφωνα με  την αφήγηση της κυρά-Χαραλαμπίας,  σε όσους ακολουθούσαν διαχρονικά τους θαλάσσιους δρόμους που οδηγούν από την Αδριατική (κυρίως τη Βενετία) και τη Δύση γενικότερα, προς την Ανατολή και το Νότο και τ΄ ανάπαλιν. Από την άλλη, η κρυμμένη από τη θάλασσα και προστατευμένη από τους βοριάδες  παραγωγική κοιλάδα που είχα περπατήσει, ο  «κάμπος» της Κερασιάς, φαίνεται να έδινε αυτάρκεια (σιτηρά, κρασί, λάδι, ζώα, φρούτα κ.λπ.) στους κατοίκους, ενώ υπήρχε ίσως και κάποιο πλεόνασμα, αν κρίνουμε και από το μαρτυρούμενο (από την κυρά-Χ. όσο και από το κτιριακό συγκρότημα που είχα δει) πλούτο των τσιφλικάδων που τον εκμεταλλευόντουσαν, μάλλον συνδυαστικά και με ναυτιλιακές (πειρατικές ή νόμιμες) και εμπορικές δραστηριότητες. Ο όρμος/αραξοβόλι της «Αγιαλένης» ίσως να επέτρεπε και την ύπαρξη ντόπιων ψαράδων και την τροφοδοσία των κατοίκων σε ψάρια και θαλασσινά. Η ονομασία «Αγιαλένη» λοιπόν δικαιολογείται από όλους αυτούς τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους (ίσως και άλλους που δεν μπορούσα εκείνη τη στιγμή να γνωρίζω) συμβολίζοντας ακριβώς αυτή την ευμάρεια που παρείχε η Μητέρα-Γη σε μια από τις ονομασίες της ως Ελένη, η Κερά  του τόπου, σε αυτή την προνομιούχο, μέσα στο ορεινό και αυχμηρό τοπίο της ΒΑ γωνιάς της Παλικής περιοχή (όπως αντίστοιχα έχω υποστηρίξει και για τον  «άγιο Κωνσταντίνο» στη «Λιβαθώ», στον Καραβάδο).  

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Η νότια πλαγιά της κοιλάδας της "Κερασιάς". Διακρίνεται το δεύτερο αρχοντικό των Λοβέρδων (τώρα Μάκη Θεοφιλάτου) και πίσω του, στη δασωμένη πλαγιά,  η "Χώρα" των Σαρακηνών (29/9/2012)

 

Αυτήν την Ελένη-Αγιαλένη, άραγε, την «Κυρά»  των νερών και της βλάστησης, την «πότνια σίτου» και «πότνια θηρών» που διεκδικεί με το χρυσάφι της τον χθόνιο (ως μελλοθάνατο εδώ) εραστή της,  ν΄ αφορά και το κεφαλονίτικο τραγούδι της «Λενιώς», αυτής που αν θέλει, «μαραίνει και τα κλαριά»,[34] όταν αναζητάει, ως Μάνα-Γη-Δήμητρα τη χαμένη Kόρη; :

…Μα η Ελενιώ εκαθότανε / εκεί στην άκρη στο ποτάμι / που ηταν ήσκιοι και πλατάνοι / με το ποτάμι εμάλωνε /αχ και το πετροβολούσε. / το ποτάμι εσταματούσε. / -Ποτάμι για λιγόστεψε / ποταμάκι μου κάμε ξέρα / να διαβώ να πάω πέρα / να πάω να βρω τον Μήτσο μου / αχ τον αγαπητικό μου / που ’ναι τα μάτια και το φως μου / χίλιοι τον πάνε από μπροστά / αχ και δυο χιλιάδες πίσω / πώς να μην τον αγαπήσω; / Χίλια φλουριά έχει η τσέπη μου / και τα χίλια θα τα δώσω  / τον Δημήτρη μου να γλυτώσω  / κι αν δε δικήσουνε κι αυτά  / κι αν δε δικήσουνε κι αυτά / βάζω τα έρημα προικιά…[35]

Ως προς την ιστορία,  επειδή τέτοιοι «πλούσιοι» και κατά ένα τρόπο "στρατηγικοί" τόποι  στην προβιομηχανική εποχή (είτε τους αναφέρει η γραπτή ιστορία είτε όχι) ήταν ανέκαθεν κατοικημένοι (όπως δείχνουν πάμπολλα ανασκαφικά παραδείγματα σε διεθνή ανθρωπο-γεωγραφική κλίμακα)  ίσως πολύ παλιά να υπήρχε και κάποιο ιερό της Μητέρας εδώ, στο όνομα της θεάς Ελένης, τοπωνυμικό και συμβολικό απομεινάρι του οποίου  φαίνεται να είναι το όνομα «Αγιαλένη» (όπως εξάλλου έχω εντοπίσει να συμβαίνει σε τόσους ιερούς τόπους της Μητέρας), όμως περιορισμένο σήμερα στο χώρο της παραλίας. Η παρουσία στην πεδινή, με πολλά σπαρτά παλιότερα, Παλική τόσο πολλών ναών αφιερωμένων στην Γέννηση της Παναγίας, δηλαδή σημειολογικά στην ιερή Μάνα-και-κόρη, ενισχύει πιστεύω αυτή την υπόθεση (είχα μάλιστα την καλή τύχη να με ξεναγήσει σε καθεμιά από αυτές ο Μάκης Γαλανός, κατά τη δεύτερη επίσκεψή μου εδώ, στις 29/9/2012, βλ. παρακάτω). Το σημάδι στο χάρτη που σηματοδοτεί προϊστορικά αρχαιολογικά ευρήματα κοντά στους Πετανούς, σε σχετικά μικρή απόσταση από την παραλία της Αγιαλένης, υποψιάζομαι ότι  θέλει και εδώ να μας αφηγηθεί κάτι που να σχετίζεται με την παμπάλαια  ιστορία που μεταφέρει και εδώ το τοπωνύμιο «Αγιαλένη».

Οι «Γιανίτσαροι»

Προωθώντας το συλλογισμό μου, αναρωτιόμουν τώρα και το νόημα της ιστορίας με τη μάνα και τους εννιά γιούς που μου είχε αφηγηθεί αυθόρμητα η κυρά-Χαραλαμπία. Πέρα δηλαδή από τις ιστορικές μνήμες της Ενετοκρατίας  στο νησί, των πειρατικών επιδρομών και των αιχμαλωσιών γυναικών ή της βίαιης πολεμικής  στράτευσης του ανδρικού πληθυσμού, μήπως είχε και κάποιο συμβολικό νόημα σε σχέση με τη Μητέρα  και τις ιστορικές και θρησκευτικές  αλλαγές στο νησί στο πέρασμα των αιώνων. Θυμόμουν πολύ καλά ότι το συνθηματικό δίστιχο που τραγουδούσε η μάνα στα παιδιά της που χόρευαν στο αλώνι, το είχα καταγράψει και αλλού, μάλλον στην Πελοπόννησο και δη στην απέναντι ακτή της Ηλείας,  αυτούσιο, όμως σαν μαγική επωδή που σχετιζόταν με τις νεράιδες. Τούτος ο συνειρμός μπορούσε να τοποθετεί  και την «μάνα» της κεφαλονίτικης ιστορίας στο χώρο του μεταφυσικού και δη των νεράιδων, ακολούθων της Μητέρας. Η παρουσία του αλωνιού, ως τόπου της χορευτικής δράσης, αλλά και του φεγγαριού, συμβολικών τόπων που συνδέονται με την χθόνια όσο και σεληνιακή Ελένη-Αγιαλένη, ενίσχυε τούτη την υπόθεση[36].

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Το υπό ανακαίνιση παλιό "Λουβερδέικο" αρχοντικό (τώρα Μάκη Θεοφιλάτου) στη νότια πλαγιά της "Κερασιάς", στην "Αγία Ελένη". Νότια (πάνω) και βόρεια (κάτω) όψεις (29/8/2012)

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Το αλώνι στο προαύλιο του "Λοβερδέικου" αρχοντικού. όπου χόρευε η "μάνα με τους εννέα γιούς", στην "Κερασιά", Στο βάθος η θάλασσα με την παραλία της "Αγίας Ελένης" από όπου ερχόντουσαν οι πειρατές που άρπαξαν τους γιους (29/9/2012)
 

Από την άλλη, η μνεία από την κυρά-Χαραλαμπία της λέξης «γενίτσαροι» σε συνδυασμό με τους εννέα «γιους» και το χορό τους, με έβαζε σε σκέψεις, πάντα  σχετικά με τη  μνήμη για την Γη-Μητέρα-Ελένη που μπορεί να ανακρατάει αυτός ο τόπος. Καθώς έγραφα το παρόν ημερολόγιο, αναζήτησα στο διαδίκτυο ηλεκτρονικά πληροφορίες με τις  λέξεις-κλειδιά Αγία Ελένη, Δαμουλιανάτα.  Πέραν των τουριστικών πληροφοριών για μπάνιο στην πανέμορφη ομώνυμη  παραλία  και τα ξενοδοχεία που μπορεί κανείς να βρει στην περιοχή, έπεσα πάνω σε δύο πολύ ενδιαφέροντα για την έρευνά μου κείμενα του Κεφαλονίτη Γεράσιμου Σωτ. Γαλανού[37] για την «Μασκαρία», τις αποκριατικες γιορτές  των χωριών Αγία Θέκλη και Δαμουλιανάτα της Παλικής, τα παραπάνω χωριά που βρήκα  και στο δρόμο μου στην αναζήτηση της Αγιαλένης. Με έκπληξή μου διάβασα ότι  στη χερσόννησο της Παλικής τελούνταν μέχρι τη δεκαετία του 1950 στο πλαίσιο της Αποκριάς  ο χορός  των «Γιανίτσαρων». Τις λέξεις «γενίτσαροι» και «χορός»  ξανάφερνε τώρα στο ερευνητικό μου πλαίσιο  η αφήγηση της κυρα-Χαραλαμπίας.  Έθιμο με  «Γενίτσαρους» είναι οικείο σε μένα βιωματικά όσο και ερευνητικά, αφού μου έφερνε στο νου τους «Γενίτσαρους», αγερμικό χορευτικό δρώμενο της γενέθλιας πόλης μου, των  Λεχαινών, και γενικότερα στον απέναντι στην Κεφαλονιά κάμπο της Ηλείας, που επιτελείται τις Απόκριες επίσης ακόμα και σήμερα. Καθώς δουλεύω χρόνια αυτό το θέμα, υποστηρίζω ότι οι «Γενίτσαροι» όπως και όλα τα ανδρικά αγερμικά-χορευτικά  έθιμα της Αποκριάς, της Πρωτομαγιάς και άλλων γιορτών, είναι λατρευτικοί θίασοι στην υπηρεσία της  Μητέρας-Γης-Ελένης[38].  [Θα ανφέρω σε αυτό το σημείο και τη μεγάλη μου  έκπληξη  όταν κατά τη δεύτερη συνάντησή μου μαζί της  (29/9/2012), η κυρά-Χαραλαμπία, αυθόρμητα, προσδιόρισε  πως η «μάνα» κατέφυγε στο Μωριά, στα «Λοχενά» (δηλαδή τα Λεχαινά, χωρίς να γνωρίζει βεβαίως ότι είναι ο τόπος καταγωγής μου, ώστε να επηρεαστεί από αυτό)! Διευκρίνισε μάλιστα (αυθόρμητά και, άθελά της, ωσάν  να επεδίωκε να μη μου μείνει καμιά αμφιβολία για την ταύτιση του «Λοχενά» με τα Λεχαινά) ότι σε «αυτό το μέρος» πήγαιναν πάρα πολλοί Κεφαλονίτες, και από την Παλική, για να δουλέψουν (ως εποχιακοί εργάτες γης).  Κάτι γνωστό βέβαια, πολλοί μάλιστα έχουν εγκατασταθεί μόνιμα στην ευρύτερη περιοχή[39].  Η πληροφορία αυτή της κυρά-Χαραλαμπίας ανοίγει βεβαίως νέους ορίζοντες για την ερμηνεία και την  προέλευση του δρώμενου των «Γενίτσαρων» τόσο στα Λεχαινά όσιο και στην Παλική,  που δεν αφορούν το παρόν κείμενο].

Κεφαλονιά, Αγία Θέκλη Παλικής. Οι "Γιανίτσαροι" (με τις φουστανέλες) και οι "μπούλες"  (άκρο αριστερά) χορεύουν μαζί με άλλους χωριανούς στο "Αλωνάκι". στο πλαίσιο της αποκριάτικης "Μασκαρίας", στις αρχές της δεκαετίας του 1950.  Στο κέντρο φαίνεται η "πύλη" που φτιάχνεται και στολίζεται με φυτικά υλικά  ( από το φωτογραφικό αρχείο του Γεράσιμου Γαλανού)

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα Παλικής .  "Γιανίτσαρος" (με τη  φουστανέλα) και  "μπούλες"  (άκρα αριστερά και δεξιά) χορεύουν μαζί με άλλους χωριανούς στο πλαίσιο της αποκριάτικης "Μασκαρίας", στις αρχές της δεκαετίας του 1950 (φωτ. αρχείο Γεράσιμου  Γαλανού).

 Στην Παλική, σύμφωνα με  τις μαρτυρίες που έχει καταγράψει και δημοσιεύει στο διαδίκτυο ο Μάκης Γαλανός από τους κατοίκους των δύο αυτών χωριών, το χορό τον επιτελούσαν την Αποκριά οι «Γιανίτσαροι», λεβέντες άνδρες και καλοί χορευτές, ντυμένοι με «φουστανέλες» και οι «Ντάμες», άνδρες μεταμφιεσμένοι σε κοπέλες. Ο συγγραφέας επισημαίνει τις αναλογίες των Γενίτσαρων με τις «Μπούλες» της Νάουσας, αλλά δεν μνημονεύει τις εντυπωσιακές ομοιότητές τους και με τους γειτονικούς, ομώνυμους μάλιστα,  «Γενίτσαρους» των Λεχαινών και του ευρύτερου "Κάμπου" της Ηλείας, που επιτελούνται ακόμα και σήμερα, κάθε  Τυρινή της Αποκριάς. 

 Οι "Γενίτσαροι" με  τη ¨μπούλα" στον  κάμπο της ΒΔ Ηλείας (Γκοτσαριά Βαρθολομιού, 1954, αρχείο Ντίνου Ψυχογιού)

Χάρτης της Δυτικής Ελλάδας και μέρους των Επτανήσων, που αναδεικνύει τη γεωγραφική και πολιτισμική συνάφεια των δύο περιοχών, ένθεν και ένθεν μιας "mare nostrum" θάλασσας μέσα στο ευρύτερο Ιόνιο πέλαγος, το οποίο τις συνδέει περαιτέρω με την Ιταλία και γενικότερα με  τη "Δύση" αλλά και όλη τη λεκάνη της Μεσογείου

Κατά τη μαρτυρία του  Γεράσιμου Γαλανού, οι «Γιανίτσαροι» χόρευαν στη "Μασκαρία" κεφαλονίτικους χορούς (μπάλο, κουτσό, μπαρμπουνάκι, μέρμηγκα κ.λπ.) συνοδευόμενους κυρίως  με βιολί, παλιότερα με τα τοπικά ποιμενικά  όργανα «σκορτσάμπουνο» (τσαμπούνα) και φλογέρα, πλαισιωμένοι και από πλήθος μασκαρεμένων με τις παραδοσιακές τοπικές, ζωόμορφες και άλλες, μεταμφιέσεις, χωρίς να λείπουν οι «μουτζουρωμένοι». Ο Γ. Γ. μας δίνει σημαντικές ενδυματολογικές πληροφορίες αλλά όχι για τον αριθμό των χορευτών, τη διάταξη τους στο χορό, τις κινήσεις τους κ.ά. Μας πληροφορεί όμως ότι στο χωριό  Αγία Θέκλη ο χορός λάβαινε χώρα στο «αλωνάκι», τοποθεσία-χοροστάσι, που φαίνεται να γειτονεύει και με κάποιο σπήλαιο, το οποίο έπαιζε κάποιο ρόλο στην τελετουργική διαδικασία του χορού[40]. 

Κεφαλονιά, Αγία Θέκλη. Η "σπηλιά" πάνω από το (εξαφανισμένο σήμερα)  "αλωνάκι" όπου χόρευαν οι Γιανίτσαροι (29/9/2012)

Κατά τις πληροφορίες του Γ. Γ. πάντα, οι διοργανωτές της «Μασκαρίας» (στο πλαίσιο της οποίας χόρευαν και οι Γιανίτσαροι) είχαν φροντίσει να συγκεντρώσουν άφθονη πρασινάδα (κλαδιά φοίνικα, δάφνες, μυρσίνες) και να στολίσουν με αυτά το «αλωνάκι». Από την περιγραφή δεν προκύπτει ότι επρόκειτο για αγερμικό-δρομικό δρώμενο (όπως είναι τα ανάλογα Μπούλες της Νάουσας, οι Γενίτσαροι των Λεχαινών, οι Καμουζέλες της Ολύμπου Καρπάθου, οι Γέροι της Σκύρου κ.λπ.) αλλά για έναν επιτόπιο, μέσα στο «αλωνάκι», χορό. Ωστόσο, κατά την αντίληψή μου, δεν αποκλείεται οι πληροφορίες του Γ. Γ. για την περιήγηση των Γιανίτσαρων σε σπίτια της Αγίας Θέκλης και των γύρω χωριών προς αναζήτηση ρούχων για τη γενιτσαρίστικη μεταμφίεση, να ανακρατούν μνήμες από κάποια παλιότερη φάση του εθίμου, κατά την οποία οι χορευτές περιηγούνταν αγερμικά στα σπίτια των γύρω χωριών [υπόθεση που επιβεβαιώθηκε από την κυρά-Χαραλαμπία κατά τη δεύτερη συνάντσή μας].

Συλλογιζόμουν ότι η πληροφορία του Γεράσιμου Γαλανού, συνδυαστικά με αυτήν της κυρά-Χαραλαμπίας και την επιτόπια πολιτισμική ανάγνωση του τοπίου της «Αγιαλένης» που επιχειρούσα, στήριζε την ερευνητική μου υπόθεση.  Πέρα από την παρουσία κοντά στην «Αγία Ελένη» μιας ακόμα ιερής κόρης, της αγίας Θέκλης, και μάλιστα ισαποστόλου, όπως και η αγία Ελένη αλλά και «φεύγουσας», ως διωκόμενης από τους ειδωλολάτρες,  (σύμφωνα με το βίο της αγίας Θέκλας σε πολλά χριστιανικά site στο διαδίκτυο) η αγία Θέκλη φέρνει και πάλι τοπικά στο προσκήνιο το μύθο της Μάνας  και της (αρπαζομενης, φεύγουσας, διωκόμενης) Κόρης. Όπως ανάλογα και στην Κάτω Περίθεια, συλλογίστηκα, βρήκα  να εντοπίζεται ο μύθος  της φεύγουσας, διωκόμενης αγίας Κερκύρας (στη βόρεια, παραθαλάσσια επίσης   Κέρκυρα, κοντά στην «Αγιαλένη», βλ. to blog μου psychogiou.blogspot.com, «Παλιές και νέες ιστορίες-ταξιδιωτικά-περιηγητικά- Αχέροντας-Κέρκυρα»). Και η Ελένη του αρχαίου μύθου βεβαίως είναι μια "αρπαζόμενη", "φεύγουσα"  ή "ταξιδεύτρα" κόρη, όπως "ταξιδεύτρα" είναι και η ιστορική αυγούστα αγία Ελένη άλλωστε, κατά το περιπετειώδες ταξίδι της προς τους Αγίους Τόπους για την εύρεση του Σταυρού (βλ. σχετικά στο  βιβλίο μου "Μαυρηγή" και Ελένη...ό.π.). Η ιστορία της κυρά-Χαραλαμπίας αναδείκνυε κατ’ εμένα περαιτέρω τη σχέση του αποκριάτικου αγερμικού έθιμου των όποιων  Γιανίτσαρων (με τις κατά τόπους διαφοροποιήσεις ως προς το όνομα και την επιτέλεση) με τη λατρεία της Ελένης, δεδομένης της τοπωνυμικής παρουσίας της Αγιαλένης στα Δαμουλιανάτα, συνδυαστικά και με την τέλεση του χορού στο «αλωνάκι», στην Αγία Θέκλη όσο και στα γύρω χωριά και στα Δαμουλιανάτα, βέβαια. Όσο και αν το αλώνι αποτελεί συνήθως το χοροστάσι στα χωριά, ωστόσο δεν παύει να έχει και την παραγωγική και τη χθόνια συμβολική σημασία του ως προς τα χορευτικά δρώμενα που επιτελούνται πάνω σε αυτό[41]. Πόσο μάλλον που εδώ η συμβολική αυτή σχέση του αλωνιού και του χορού των Γιανίτσαρων με τη βλάστηση και τα σιτηρά τονίζεται και από το στολισμό του  με πρασινάδες και με μια φυτική «πύλη», που το μεταμορφώνει σε ένα είδος "κυκλικού"  υπαίθριου ναού (βλ. και τη φωτογρ. από το αρχαίο του Γ. Γαλανού, παραπάνω). Δεν φαίνεται δε, κατά την κρίση μου, να είναι άσχετη και η παρουσία του σπήλαιου κοντά στο «αλωνάκι» στην Αγία Θέκλη, καθώς τα σπήλαια αποτελούν συμβολικά αναπαράσταση της μήτρας-γαστέρας, ενδιαίτημα της θεάς-Μητέρας και πύλη  για τον κάτω κόσμο[42].

Κάποια από τα δίστιχα  που έψαλλαν στον κεφαλονίτικο χορό των Γιανίτσαρων –πάντα σύμφωνα με τις μαρτυρίες που συνέλεξε ο Γεράσιμος Γαλανός– εκτός από το σατιρικό χαρακτήρα της Μασκαρίας, επιβεβαιώνουν συμβολικά και την ερωτική-γονιμική όσο και την παραγωγική  σχέση  αλωνιού-σιτηρών-Αγιαλένης-Γιανιτσαρίστικου, όπως εξάλλου συμβαίνει και με τον «Γενιτσαρίστικο» των Λεχαινών[43]. Γιατί μέσα στον κρύο Κουτσοφλέβαρο  φαντάζουν παράταιρα τα τραγούδια του θερισμού του σιταριού, αν δεν τα τραγουδούν ως ένα είδος μαγικής επωδής για αυτό το ποθούμενο και επιδιωκόμενο μαγικά, μέσω του τελετουργικού χορού των Γενίτσαρων, «γέννημα» της μητέρας-Γης, διαπλέκοντάς το ποιητικά με τον έρωτα και τον θάνατο, προϋποθέσεις εξάλλου κάθε αναγέννησης:

Γενήκαν τα γεννήματα και βάλαμε  στο θέρος

με τα νάζια θα σε φέρω

πρώτη μωρέ πρώτη δρεπάνη που βαρώ αχ μου το ’κοψε το χέρι

σύ ’σαι το γλυκό μου αϊταίρι

δώσ’  μου μωρέ δώσ’  μου το μαντηλάκι σου το χρυσοκεντημένο

να δέσω το χεράκι μου που είναι ματωμένο…

Κεφαλονιά, Δαμουλιανάτα. Το κύριο αρχοντικό των Λοβέρδων, στη βόρεια πλαγιά της "Κερασιάς". Μπροστά διακρίνεται πετρόχτιστο αλώνι (29/9/2012)

Κατόπιν αυτών των σημαντικών εθνογραφικών δεδομένων δεν μπορούσα να μη θεωρήσω ότι οι Γιανίτσαροι της Κεφαλονιάς είναι μια ακόμα θιασική ομάδα όπως αυτή των Γενιτσαραίων του Ηλειακού κάμπου, αποτελούμενη από «μητραγύρτες», ώριμους άνδρες-καλαντιστές, ακόλουθους, όπως υποστηρίζω, της Μητέρας –Γης – Ελένης[44]. Επιπλέον, η  παρουσία των «Γιανίτσαρων» στην Κεφαλονιά, σε νησί που δεν περιήλθε υπό τουρκική κατοχή, συμβάλλει ίσως στο να αποκλειστεί η πιθανότητα να πρόκειται για τούρκικης ή οθωμανικής εν γένει προέλευσης ή επιρροής έθιμο, όπως θα μπορούσε να υποθέσει κανείς λόγω του ονόματος «γενίτσαροι» αλλά και κάποιας ομοιότητας του χορού και των χορευτών με θρησκευτικά τάγματα Δερβίσιδων, δεδομένου μάλιστα ότι οι Γενίτσαροι ανήκαν θρησκευτικά σε αυτά τα τάγματα, ενώ στη Γαστούνη, στην ευρύτερη περιοχή δηλαδή όπου επιχωριάζει ο «Γενιτσαρίστικος», στην Ηλεία υπήρχε τεκές επί Τουρκοκρατίας[45].

Ίσως να «τραβούσα από τα μαλλιά» την αφήγηση  της κυρά-Χαραλαμπίας για τη μάνα και τους γιους της που τώρα, συνδυαστικά και με την παρουσία των «Γιανίτσαρων», ενισχυόταν για μένα η θρησκευτική της σημασία.  Στοχαζόμουν όμως, με βάση και τα παραπάνω δεδομένα,  ότι μάλλον είχα δίκιο, καθώς  η «μάνα» που κατέφυγε «απέναντι» και μάλιστα στα «Λοχενά» (ή έστω στην απέναντι ηπειρωτική Ελλάδα εν γένει)  μετά τον εξανδραποδισμό των «παιδιών» της (δηλαδή ίσως των πιστών της) θα μπορούσε να μην ήταν άλλη από τη Μητέρα-θεά που ως λατρεία εκδιώχθηκε (μετά μάλλον και από δραματική μείωση, για ιστορικούς λόγους, κουρσέματα, πολέμους κ.λπ., κυρίως του ανδρικού πληθυσμού) από το νησί, στο οποίο δεν μπόρεσε, παρά την επιθυμία της, ποτέ να «γυρίσει» (ως θρησκεία) μετά από πολλά χρόνια αναμονής, αφού «πέθανε». Και ο «θάνατος» αυτός να υποδηλώνει το  τέλος της επίσημης λατρείας της ως θεϊκής Μητέρας στην Κεφαλονιά[46]. [Η πληροφορία της κυρά-Χαραλαμπίας, κατά τη δεύτερη συνάντησή μας, ότι διασώθηκε ένας μόνο γιος από τους εννέα και ότι η Μάνα  επέστρεψε μετά από χρόνια, δεν αποδυναμώνει μάλλον αυτή την υπόθεση, καθώς  μπορεί  να δηλώνει τις διακυμάνσεις και τα πισωγυρίσματα αυτής της θρησκευτικής αλλαγής  κατά τα πρώτα χρόνια της επικράτησης του Χριστιανισμού].

Κατόπιν αυτών αναρωτιόμουν και για την παρουσία του αγι-Ανδρέα στο χώρο και μάλιστα  στον ανύπαρκτο ναό της «Αγιαλένης», που κατά την κυρά-Χαραλαμπία, αυτό το ναό «τον έχουνε ξεχάσει». Αν δηλαδή ο άγιος αποτελεί μνημονικό και συμβολικό κατάλοιπο του χθόνιου «εραστή» που γονιμοποιεί κάθε χρόνο αναγεννητικά τη Μητέρα (κάτι ανάλογο με τον άγιο Κωνσταντίνο δίπλα στην αγία Ελένη, τον Πάρη/Αλέξανδρο ή τον Μενέλαο δίπλα στην αρχαία θεά Ελένη, τον Γιάννη ή Κωνσταντή δίπλα στην Ελένη των δημοτικών τραγουδιών[47]). Το όνομά του εξάλλου, «Αντρέας»  στη λαϊκή πίστη έχει συνειρμική σχέση με το «αντρείεμα», την ανδρειοσύνη (του καιρού στις αρχές Δεκέμβρη, ή και με την αντρειοσύνη γενικότερα, κάτι που παραπέμπει ίσως και στον κραταιό/δυνατό  άγιο Κωνσταντίνο, από το λατινικό constans).  Ίσως όμως  το ιστορικό πρόσωπο του Απόστολου Ανδρέα να είχε κάποια σχέση με αυτό το «θάνατο» της Μητέρας, ως προς τη συμβολή του στον εκχριστιανισμό της Κεφαλονιάς. Ωστόσο δεν γνώριζα εκείνη τη στιγμή αν μαρτυρείται η παρουσία του Απόστολου Ανδρέα στην Κεφαλονιά, όπως π.χ. συμβαίνει με την παρουσία του πάνω στο ιερό της Δήμητρας στην, κοντινή τοπικά και επικοινωνιακά στην Κεφαλονιά, Πάτρα (παρουσία μάλλον  όχι άσχετη και με τον "θάνατο" της Μητέρας-Δήμητρας και εκεί)[48].

Με αυτές τις σκέψεις  να με αναστατώνουν και να με συνεπαίρνουν ερευνητικά, καθώς η Ελένη-Αγιαλένη είχε κάνει και πάλι το «θαύμα» της για μένα, πήρα το δρόμο της επιστροφής, περνώντας  πάλι από τα κοιμισμένα τώρα Δαμουλιανάτα,  κατευθυνόμενη προς το Ληξούρι όπου έλπιζα, παρά την προχωρημένη ώρα, να βρω κάτι να φάω.  Απόλαυσα όντως ένα νόστιμο γεύμα στην παραλία, μπροστά στο  λιμάνι, μαζί με κάτι λιγοστούς ξένους τουρίστες που είχαν ξεμείνει τέτοια ώρα και εποχή. Το βαποράκι που κάνει το θαλασσινό δρομολόγιο Ληξούρι-Αργοστόλι πήγε και ήρθε μέχρι να τελειώσω το γεύμα μου. Δεν βιαζόμουν πλέον αφού ο σκοπός της επίσκεψής μου στο νησί είχε επιτευχθεί και είχα πολύ χρόνο  ως την αναχώρηση του πλοίου. Αγνάντευα απέναντι το βουνό που φιλοξενεί τη Λάμια (μου φαινόταν μάλιστα ότι διέκρινα και τη μονή στην κορυφή ενός πρόβουνου) ενώ το κρουαζερόπλοιο που είχα δει δίπλα στο εκκλησάκι του άγιου Κωνσταντίνου στον κόλπο του Αργοστολιου δεν είχε ακόμα μετακινηθεί και με βοηθούσε να εντοπίσω και τον άγιο Κωνσταντίνο στα ριζά του ίδιου βουνού και να εκτιμήσω και από εδώ τη στρατηγική θέση τους.

Καθώς είχα αρκετό χρόνο, αποφάσισα να πάω στον Πόρο για να πάρω το πλοίο πηγαίνοντας βόρεια, προς Αγία Ευφημία, κάνοντας το γύρο του νησιού και όχι μέσω Αργοστολιού-Λιβαθούς, όπως είχα έλθει. Η ιδέα ήταν φαεινή, αφού έτσι γύρισα  κυκλικά σχεδόν όλο το νησί σε ένα εικοσιτετράωρο παραμονής μου εκεί. Η ανατολική πλευρά του νησιού είναι δασωμένη, παρά τις καταστροφικές πυρκαγιές που πλήττουν συχνά την Κεφαλονιά. Ταξιδεύοντας τώρα στο πανέμορφο τοπίο παράλληλα με το στενό θαλάσσιο πορθμό που χωρίζει την Κεφαλονιά από την Ιθάκη και βλέποντας το ίδιο αυτό νησί, σκεφτόμουν πόσων χιλιετιών ιστορία και πολιτισμό κουβαλάνε τούτοι οι τόποι που συνδέονται έμμεσα και μέσω της αρχαίας γραπτής λογοτεχνικής παράδοσης, το Ομηρικό Έπος,  με το μύθο της Ελένης.  Προσπέρασα την παραλία, το λιμάνι και το χωριό της Σάμης, χωρίς να σταματήσω. 
Δεν μπόρεσα όμως να μην κάνω μια μικρή παράκαμψη στο χωριό Άγιος Νικόλαος, λίγο πριν τον Πόρο. Μια οδική ταμπέλα έδειχνε στα δεξιά μια τοποθεσία "΄Αβυθος". Το τοπωνύμιο μου θύμισε το αντίστοιχο "Εβυθός" που έχουμε στην απέναντι ακτή, στην Ηλεία, στα Λεχαινά. Πρόκειται για μια περιορισμένης σχετικά έκτασης λίμνη μέσα σε υδροχαρές φυτικό περιβάλλον στα όρια του πρώην βαλτότοπου της "Δροσελής" που θρυλείται ότι είναι "άβυθη", χωρίς πάτο, και που στοιχειώνεται με παραδόσεις για νεράιδες και άλλα ξωτικά. Σήμερα βεβαίως, μετά την αποξήρανση της "Δροσελής" και τις μηχανικές καλλιέργειες γύρω του, λίγα από τα υδροχαρή φυτά που έπνιγαν άλλοτε τον λεχαινίτικο "Εβυθό" έχουν απομείνει, ωστόσο παραμένει για τους ντόπιους ένας  μυστηριακός, φοβερός  τόπος. Συνειδητοποίησα και πάλι πόσα κοινά γεωπολιτισμικά στοιχεία φέρουν οι δύο απέναντι χώροι της Ηλείας και των νότιων Επτανήσων (Ζακύνθου και Κεφαλονιάς).

Είχα επισκεφθεί πρόσφατα τον "Εβυθό" στην Ηλεία γιατί βρίσκεται πάνω στον άξονα του γεωλογικού ρήγματος  που προκάλεσε τον καταστροφικό σεισμό του περασμένου Ιούνη (2008) σε Ηλεία-Αχαΐα, και θρυλούνταν ότι είχε υποστεί αλλαγές εξαιτίας του.  Θέλησα λοιπόν να δω και τον κεφαλονίτικο Άβυθο, έχοντας πάντα στο νού μου και την Λάμια-Μαυρηγή. Ακολούθησα το βέλος της ταμπέλας και χώθηκα σε ένα  στενό χωματόδρομο, ελαφρά κατωφερικό, μέσα σε ένα λιοστάσι. Σύντομα άφησα το αυτοκίνητο μπροστά στην  ανοιχτή πύλη ενός περιφραγμένου χώρου και μπήκα μέσα με τα πόδια. Ακολουθώντας  το  μονοπάτι που ξεκινούσε από εκεί μέσα στον πυκνό  και έρημο ελαιώνα, βρέθηκα σε ένα μικρό σχετικά  ξέφωτο.

 Έμεινα καθηλωμένη από την υποβλητικότητα του τοπίου. Το ξέφωτο ασφυκτιά ανάμεσα σε πανύψηλα, κατάφυτα βουνά που υψώνονται κάθετα πάνωθέ του, προς τα ΒΑ αλλά και προς τα ΝΔ, που σκοτείνιαζαν το χώρο. ΄Eντονη υγρασία δρόσιζε τη  ζεστή ατμόσφαιρα, όμως δεν έβλεπα ακόμα νερό. Ψηλά και πυκνά υδροχαρή φυτά, κυρίως ψαθιά και καλάμια, αλλά και κάτι χοντροί μαύροι σωλήνες  που σέρνονταν πάνω στο χώμα κατά μήκος του μονοπατιού, όσο και ο ήχος μοτέρ, πρόδιδαν όχι μόνο την παρουσία αλλά και την  άντληση νερού.  Ακολουθώντας τους σωλήνες, βρέθηκα μπρος σε ένα μικρό μοτερόσπιτο, χτισμένο στα ριζά του  απότομου βουνού στα ΝΑ, που υψώνεται κάθετα πάνω του. Το μοτερόσπιτο είναι χτισμένο σε κατωφέρεια, με τη σκεπή του να ακουμπάει στην προσβάσιμη πλαγιά και καθώς τα πυκνά καλάμια και τα ψαθιά που φύτρωναν γύρω μού έκοβαν τη θέα, ανέβηκα στη σκεπή για να δω τι κρύβεται πίσω τους. Μια μικρή σκοτεινή λίμνη, λίγο μεγαλύτερη από τον Εβυθό που γνώριζα, με τη μια πλευρά της σύρριζα στο βουνό, βρίσκεται κρυμμένη  πίσω από αυτά, που την κυκλώνουν από τις τρεις πλευρές της καθιστώντας την αθέατη.  Το μαύρο, σκοτεινό νερό της  λίμνης δεν ήταν ήρεμο αλλά ταραγμένο, ρυτιδωμένο από μικρές δίνες. Το κλεισμένο μέσα στα βουνά τοπίο, τα σχεδόν μαύρα, ταραγμένα νερά του Άβυθου, η πυκνή, υδροχαρής βλάστηση,  μου έφεραν πάλι στο νου τη φοβερή Λάμια. Στην κορυφή του βουνού στα ΝΑ, αθέατη όμως από εκείνο το σημείο, βρίσκεται η μονή της Παναγίας της Άτρου, αφιερωμένη επίσης στη Γέννησή της, και όπως ακριβώς το πηγάδι της Λάμιας βρίσκεται στη  βάση του βουνού όπου η Παναγία η Λάμια στα Διλινάτα, αναρωτιόμουν αν και εδώ σχετίζεται ο Άβυθος με το μοναστήρι. Ωστόσο η ώρα περνούσε και έπρεπε να φύγω, παρά τη γοητεία του τοπίου, που με καθήλωνε. 

Κεφαλονιά. πΆΝΩ ΚΑΙ ΚΆΤΩ: Ο  "Άβυθος" (8/9/2008)

Έφτασα έγκαιρα στον Πόρο και σαλπάραμε για την Κυλλήνη. Βέβαια είδα ελάχιστα  σε σχέση με το τι διαθέτει και είναι η πανέμορφη Κεφαλονιά σε δύο μέρες (μία επί της ουσίας) αλλά πέρα από το ότι είχα εμβαθύνει στα μυστικά δύο τουλάχιστον σημαντικών συμβολικών τόπων της, (της Παναγίας Λάμιας και της Αγιαλένης) είχα αποκτήσει και μια γενική εποπτεία του χώρου. Πατώντας το πόδι μου στην γενέθλια γη της Ηλείας  ήξερα ότι δεν είχα τελειώσει με την Κεφαλονιά. Αν, λόγω ηλικίας, δεν στένευαν τα χρονικά περιθώρια, θα έλεγα πως, παρά και τις άλλες ερευνητικές επισκέψεις μου εκεί, είχα μόλις αρχίσει…

 Η ολοκλήρωση   των ταξιδιών στην Παλική Κεφαλονιάς στην ανάρτηση/post σε αυτό εδώ το blog, "Δεύτερη επίσκεψη στην Παλική, Παρασκευή-Σάββατο,  28- 29/9/2012:

"https://fiestaperpetua.blogspot.com/2014/07/2012.html

Υποσημειώσεις

Π[1] Βλ και  Ελένη Ψυχογιού , «Tο πανηγύρι της  Παναγίας της Λάμιας  στα Διλινάτα στο πλαίσιο της “μεγάλης αφήγησης”  για την Mητέρα-Γη (εθνογραφικό ημερολόγιο επιτόπιας έρευνας)», Κυμοθόη 20 (2010), σ. 163-199 και στο spot για τη μονή της "Παναγίας Λάμιας σε αυτό εδώ το blog. 

[2] Για την «ωραία» Ελένη ως βλαστική θεά, υπάρχει τεράστια βιβλιογραφία∙ ενδεικτικά βλ. M. L. West, Immortal Helen. An Inaugural Lecture Delivered on 30 April 1975, Bedford College, University of London∙ Linda Lee Clader, Helen. The Evolution from Divine to Heroic in Greek Epic Tradition, Lugduni Batatorium E. J. Brill, MCMLXXVI, 1976∙ Otto Skutsch, “Helen, her Name and Nature”, Journal of Hellenic Studies 107 (1987), σ. 188-103∙ Robert Emmet Meagher, Helen. Myth, Legent, and the Culture of Misogyny, Contiuum, Νέα Υόρκη 1995∙. Βλ. και Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα 2008, σ. 36-119, όπου και άλλη σχετική βιβλιογραφία.

[3] Βλ. Χρύσανθος Χρήστου, Αρχαία Σπάρτη. Σύντομος οδηγός για την ιστορία, τα μνημεία και ο μουσείο της, Σπάρτη 1960, σ. 11-12.

[4] Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή και Ελένη..., ό. π., σ. 106-107. Για κάτι ανάλογο σχετικά με τα δημοτικά τραγούδια της  Λετονίας αλλά  και λαϊκά δρώμενα της Ευρώπης, βλ.  M. L. West, Immortal Helen, ό. π., σ. 8-9, 12-13.

[5] Βλ. Ελένη Ψυχογιού, «Μαυρηγή» και Ελένη…, ό. π., σ. 36-119∙ της ίδιας, «Αναζητώντας τα ίχνη της Ελένης στη λαϊκή παράδοση της Άνω Μεσσηνίας», ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών,  «Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός» (19-21 Νοεμβρ. 2009), υπό έκδοση.

[6] Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή και Ελένη..., ό. π., σ. 83-98.

[7] Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή και Ελένη..., ό. π.

[8] Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή και Ελένη..., ό. π., σ….

[9] Βλ. διαχρονική προσέγγιση στο συλλογικό  τόμο «Ο άρτος ημών». Από το σιτάρι στο ψωμί. Γ΄ τριήμερο εργασίας, Πήλιο 10-12 Απριλίου 1992, έκδ. Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1994.

[10]Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Το αλώνι της Αγιαλένης», εφημ. Καθημερινή της Κυριακής, 4/3/2001, ένθετο Επτά Ημέρες, σ. 32-34∙ Maria Goudi, «De ‘Mme Lune’ à ‘Mme Hélène’ : les désignations de l’arc-en-ciel et ses avatars dans les variétés dialectales de l’île de Lesbos (Grèce)», στο M.-J. Dalbera-Stefanaggi & M.-R. Simoni-Aurembou (εκδ.), Images de la langue: représentations spatiales, sémantiques et graphiques, 132e congrès national des sociétés historiques et scientifiques, Arles: 16-21 avril 2007, ηλεκτρονική έκδοση on line, 2009, σ. 90-98.)∙.Ενίοτε, όπως στην περίπτωση της ηλειακής Θεισόας (κοντά στο ομώνυμο σημερινό χωριό, πρώην Λάβδα, στα σύνορα Ηλείας-Αρκαδίας, στην επαρχία Ολυμπίας), η παρουσία της Αγιαλένης σε αρχαιολογικούς χώρους  τεκμηριώνεται ως ιδιαίτερα παλαιά και από γραπτές πηγές. Για την Κεφαλονιά και την  «Μαύρη» βλ. μνεία κατά το 1264, στο Θησέως Στ. Τζαννετάτου, Το Πρακτικόν της Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264 και η επιτομή αυτού, εν Αθήναις 1965, σ. 41(κωδ. Ε 157, ευχαριστώ τον Μάκη Γαλανό για τον δανεισμό του βιβλίου)). Συγκριτικά βλ. Αγησ. Τσέλαλης, Ολυμπιακά. Ιστορία – Αρχαιολογία – Λαογραφία – Τέχνη και ζωή της Ολυμπίας, τ. Α΄,  Αθήναι 1979 (β΄έκδ.), σ.152: «…Οι βυζαντινοί έκτισαν στην πελασγική ακρόπολη της Αρχαίας Θεισόας και πάνω στα κτίσματα των Αρχαίων Μινύων το βυζαντινό φρούριο της Αγίας Ελένης, για να εποπτεύει και ασφαλίζει τα περάσματα του Αλφειού και τις διαβάσεις του Λυκαίου προς την Ηλεία, τη Γορτυνία και τη Μεγαλόπολη.......Οι Φράγκοι συμπλήρωσαν την οχύρωσή του, έκτισαν ιπποτικόν πύργο και την εκκλησιά της Αγίας Ελένης- της  «Κυρά Έλενας », Saint Helene-Κyria Helena. Αναφέρεται στο Χρονικό του Μωρέως από το 1302, όταν επανεστάτησαν οι κάτοικοι της περιοχής, οι Σκορτινοί, κατά των Φράγκων και κάλεσαν σε βοήθεια τους βυζαντινούς του Μυστρά. ΄Εφθασε τότε ο μέγας δομέστιχος Κωσταντίνος Παλαιολόγος με στρατό, ενίκησε τους Φράγκους κι έκαψε το φρούριο της Αγιαλένης, το κατέσκαψε, στρατοπέδευσε στην Ανδρίτσαινα και κτύπησε τους Φράγκους στο Λύκαιο....»)∙ βλ. και Ε. Ψυχογιού, Η «λησμονημένη» θεά…, ό. π.∙ βλ. και εικ. αρ….)

[11] Σύμφωνα με την επιτόπια έρευνα που πραγματοποίησα στο νησί κατά τον Ιούλιο του 2005. Το χειρόγραφο του εθνογραφικού ημερολόγιου της εντεταλμένης από την Ακαδημία Αθηνών αυτής  έρευνάς μου, συνοδευόμενο από φωτογραφίες, βιντεοσκοπήσεις και μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις ,  εναπόκειται στο Κέντρο Ερεύνης  της Ελληνικής Λαογραφίας, μη αρχειοθετημένο προς το παρόν..

[12] Στην περιφέρεια της  πόλης της Ζακύνθου, μέσα σε παλιό σιταρότοπο, άφαντο σήμερα, καθώς η πόλη έχει επεκταθεί. Την επισκέφθηκα κατά το 2009, την παραμονή και ανήμερα της γιορτής των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, συμμετέχοντας στον πανηγυρικό εσπερινό και την θεία λειτουργία. .

[13] Βλ. Δημ. Σ. Λουκάτος, «Αργίαι  και άγιοι τιμωροί», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Κ΄- ΚΑ΄ (1967-1968), σ. 55-105 και   για την αγία Μαύρα σ. 77∙ Μνεία αγ. Μαύρας στην Παλική, κατά το 1264,  βλ. στο Θ. Σ. Τζαννετάτος, Το πρακτικόν…ό. π., σ.41 (κωδ. Ε 166). Πβ. και Γεώργιος Κούζας, «Η λατρεία της αγίας Μαύρας στη Μεσσηνία», Μεσσηνιακά Χρονικά 3 (2003-2007), σ. 429-440∙ Ελένη Ψυχογιού, «Αναζητώντας τα ίχνη της Ελένης στη λαϊκή παράδοση της Άνω Μεσσηνίας», ό. π.

[14]Η συμβολική σημασία της «Αγιαλένης» μόνης με τα τοπικά συμφραζόμενά της (αρχαία ιερά, σιταρότοποι, αλώνια) συντωχρόνω  φαίνεται να επικαλύφθηκε από τους ιστορικούς αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη ομού, με αναφορά μόνο στο όνομα του αγίου Κωνσταντίνου, συν-υπονοούμενης και της αγίας Ελένης. Υπό αυτή την έννοια έχουμε πολλαπλάσια σημάδια της στον χώρο, επικαλυμμένα τοπωνυμικά και συμβολικά από τον άγιο Κωνσταντίνο. Για την Κεφαλονιά, βλ. Ελένη Ψυχογιού, «Συνομιλώντας με τον Δημήτρη Λουκάτο στο λαογραφικό χώρο και χρόνο: το πανηγύρι του “άγιου Κωσταντίνου” [και Ελένης] στον Καραβάδο», στο Ο Δημήτριος Σ. Λουκάτος και η Ελληνική Λαογραφία, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας (Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 23 Απριλίου 2004), Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα 2008, σ. 197-244..

[15]Για τη σχέση του ξωκλησιού αυτού με την Λάμια,  βλ. Ελένη Ψυχογιού , «Tο πανηγύρι της  Παναγίας της Λάμιας  …», ό. π.

[16] Αναφέρομαι σε μια  μικρή εκκλησία ….

[17]. Για τη συμβολική  σχέση της γιορτής της  Γέννησης της Παναγίας με την Δήμητρα και την Κόρη και τους γεωργούς βλ. Ε. Ψυχογιού, «Το πανηγύρι της Παναγίας της Λάμιας…», ό. π

[18]Βλ. τη μουσική έκδοση: Γεράσιμος Σωτ, Γαλανός, Στην ανέμη του χορού. Σκοποί και τραγούδια της Κεφαλονιάς, με 2 CD και συνοδευτικό φυλλάδιο.

[19]Απόσπασμα. Βλ. Γ. Γαλανός, ό. π. , τα λόγια στο φυλλάδιο, σ. 64, το τραγούδι στο CD 2, τραγ. αρ. 1. Το αφηγηματικό αυτό τραγούδι (μπαλάντα), στον κατάλογο του  αρχείου κειμένων τραγουδιών του ΚΕΕΛ είναι ταξινομημένο στα Επύλλια 3,11 με τον λόγιο τίτλο «Φόνος κόρης υπό μητρός και αδελφών», σε φάκελο που περιέχει τραγούδια σχετικά με αυτό το θέμα από όλο τον ελληνικό χώρο.

[20] Π.χ. για  στεγασμένες παρόμοιες βρύσες στην Ίμβρο,  βλ. Ηλίας και Γιάννα Ανδρέου,  Ημερολόγιο  2011. Οι βρύσες της Ίμβρου,  έκδοση Σύλλογος Ιμβρίων, Αθήνα.

[21] Βλ. και παραπάνω, υποσημείωση αρ. 9.

[22] Από επιτόπια έρευνα στο χώρο, πάντοτε στα «ίχνη της Ελένης».

[23] Από τα απίθανα της έρευνας: αυτή την κυρά-Χαραλαμπία, πάνω στην οποία είχα πέσει  τυχαία μόλις μπήκα στα Δαμουλιανάτα κατά την πρώτη μου επίσκεψη (9/9/2008), μου την υπέδειξε πρώτη-πρώτη ο Μάκης Γαλανός να την επισκεφθούμε μαζί, ως την πλέον κατάλληλη να με πληροφορήσει τα σχετικά με την «Αγία Ελένη», κατά την δεύτερη επίσκεψή μου (29/9/2012)!  Την επισκεφθήκαμε με τον Μάκη Γ., στο σπίτι της κόρης της και την βρήκαμε το ίδιο πρόθυμη να αφηγηθεί και γελαστή, οπότε πήρα συμπληρωματικές πληροφορίες. Η συνάντηση αυτή ήταν πιο άνετη βεβαίως από την πρώτη  μου μαζί της και πολύ μεγαλύτερης διάρκειας. Η παρουσία αυτή τη φορά  και του Μάκη Γαλανού, ήδη γνωστού της κυρά-Χ.,  αλλά και ―όπως διαπίστωσα επιτόπου― διάσημου σε όλη την περιοχή ως ιστοριοδίφη και λαογράφου αλλά και ως εξαιρετικού δάσκαλου (κατά τα λεγόμενά τους), έκανε πιο άνετη τη  συνομιλία μας, την οποία ο Μάκης Γ. μαγνητοφώνησε. Οι ερωτήσεις του Μάκη Γ. (η δική μου παρουσία ήταν περισσότερο ως ακροάτριας) άλλοτε την άγχωναν λίγο, στην προσπάθειά της να ανταποκριθεί επάξια, άλλοτε της έφερναν  στο νου άνετα πλήθος πληροφοριών, που όπως η ίδια η κυρά-Χ. τόνιζε, «τις είχε ακουστά», αφού δεν γνωρίζει γράμματα ώστε να τις έχει κάπου διαβάσει.

[24] Φαίνεται ότι από την ταραχή και την έγνοια μου μη τυχόν και μας διακόψει κάποιο αυτοκίνητο, δυστυχώς κάτι δεν έκανα καλά και το μαγνητόφωνο κάνει διακοπές τις οποίες όπου μπόρεσα συμπλήρωσα την αμέσως επόμενη μέρα που έκανα την απομαγνητοφώνηση, με ό, τι θυμάμαι από τη συνομιλία μας.

[25] Στη δεύτερη συνάντησή μας η κυρά Χ. ανέφερε πως αυτή η στέρνα είχε «λάφυρα».

[26] Στη δεύτερη συνάντησή μας, η κυρά Χ. ανέφερε πως οι απαγωγείς ήταν πειρατές, Σαρακηνοί, που έβγαιναν από τη θάλασσα στη θέση «Κούλια». Κατά τη μαρτυρία της, που επιβεβαίωσε επιτόπου και ο Μάκης Γαλανός, είχαν  και μικρή οικιστική εγκατάσταση στην «Αγία Ελένη», την «Σαρακίνα», στη δασώδη σήμερα τοποθεσία πάνω από το τωρινό χτήμα Θεοφυλάτου,  την αποκαλούμενη από τους ντόπιους ως «Χώρα» (βλ. φωτ. αρ….).

[27] Στη δεύτερη επίσκεψη η κυρά-Χαραλαμπία μας είπε ότι το σύνθημα ήταν ένα τσίμπημα που έκανε στον καθένα από τους γιού της με το χέρι της τη στιγμή που έπρεπε να «κουτρουβαλιαστεί», για να γλυτώσει. Ο Μάκης Γ. παρατήρησε ότι αυτός έχει ακουστά ότι το τσίμπημα γινόταν με βελόνα.

[28] Το έκανα, με διπλή ένταση, στη δεύτερή μας συνάντηση!

[29] Κώστας Μανωλίδης, «Προς την ενδοχώρα: σε αναζήτηση μιας συνείδησης του τοπίου», στο Μανωλίδης Κώστας (επιμ.), «ωραίο, φρικτό κι απέριττο τοπίον!», αναγνώσεις και προοπτικές του τοπίου στην Ελλάδα, εκδ. Νησίδες, Σκόπελος 2003, σ.  035-047. Βλ. επίσης Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, «Σημάδια του τόπου ή η λογική του ελληνικού τοπίου», Λαογραφικά Μελετήματα, Ολκός, Αθήνα 1975, σ. 15-55. Για την πολιτισμική ανάγνωση του τοπίου, βλ. και Θεανώ Σ. Τερκενλή,  Το πολιτισμικό τοπίο: γεωγραφικές προσεγγίσεις, Παπαζήσης σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Αθήνα 1996, σ.  111-119∙ για το ιερό τοπίο βλ. ενδεικτικά, Lucia Nixon, Making a Landscape Sacred. Outlying Churches and Icon Stands in Sphakia, Southwestern Crete, Oxbow Books, Οξφόρδη 2006∙ Ελένη Ψυχογιού, «Από το Ναό της Αθηνάς στο “Αλώνι της Αγιαλένης”: μια διαχρονική διαλογική αφήγηση εγγεγραμένη στο ιερό τοπίο της Αλίφειρας», ανακοίνωση  στο 3^rd CSPS International Conference, “Sacred Landscapes in the Peloponnese from Prehistory to Post-Byzantine Times”, Σπάρτη 30 Μαρτίου-1 Απριλίου 2012 (υπό έκδοση).

[30] Βλ. και Μιράντα Τερζοπούλου, 2003, «Με τα τύμπανα και τα όργια της Μητέρας. Η γυναικεία λαϊκή λατρεία ως πολιτική μεταφορά σε ένα συγκρουσιακό περιβάλλον», στο Βλαχούτσικου Χριστίνα σε συνεργασία με την Hart Kain-Laurie (επιμ.), ΄Οταν οι γυναίκες έχουν διαφορές. Αντιθέσεις και συγκρούσεις γυναικών στη σύγχρονη Ελλάδα, Μέδουσα, σ. 320-360.

[31]  Για τα «μετόχια» στη ΒΔ Πελοπόννησο, βλ. Ελένη Ψυχογιού, Λεχαινά. Ο τόπος, τα σπίτια, καλλιτεχνική επιμέλεια Σωσώ Κατσούφη-Σεβδαλή, εκ παραδρομής, Λεχαινά 1987, σ. 224-237.

[32] Βλ. Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, 1975, «Σημάδια του τόπου ή η λογική του ελληνικού τοπίου», Λαογραφικά Μελετήματα, Ολκός. Αθήνα, σ. 15-55 .

[33] Κατά τη δεύτερη επίσκεψη, η κυρά-Χαραλαμπία διευκρίνισε ότι  το «αλώνι» του χορού της μάνας και των γιών ήταν στο απέναντι από αυτό σπίτι, πρώην «Λουβαρδέικο» επίσης, τώρα ιδιοκτησίας Μ. Θεοφιλάτου (βλ. εικ. αρ…).

[34] Από άλλη παραλλαγή του τραγουδιού, που  αρχίζει: …Εμα…μαραθήκαν τα κλαριά/ μαραθήκανε τα χόρτα / μπρος τση αγάπης μου την πόρτα / το Ελενιώ καθότανε…. (βλ. Γ. Σ. Γαλανός, Στην ανέμη…ό.π., σ. 90, CD 2, τραγ. αρ.12, τραγουδάει ο Κωνσταντίνος Στράτου Μιχελής).

[35] Βλ. Γ .Σ.  Γαλανός, Στην ανέμη…ό.π., σ. 91, CD 2, τραγ. αρ.13 τραγουδάει ο Κωνσταντίνος Στράτου Μιχελής).

[36]Βλ. Ελευθέριος Π. Αλεξάκης, «Χορός, εθνοτικές ομάδες και συμβολική συγκρότηση της κοινότητας στο Πωγώνι της Ηπείρου. Μελέτη μιας περίπτωσης», Εθνογραφικά 8 (1992), σ. 71-86.

[37] Αυτή ήταν εξάλλου και η αφορμή της επικοινωνίας και της πολύτιμης γνωριμίας  μου με τον Μάκη Γαλανό. Βλ. και Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός, Κεφαλονίτικες λαϊκές Αποκριές,  σχεδιασμός Κωνσταντίνος Θεμ. Σβορώνος, Αργοστόλι 2000. Επίσης 2008^Α, 2008Β.

[38] Ελένη Ψυχογιού,  «Η πόλη θυμάται αγρυπνώντας. Εαρινά δρώμενα στη Βόνιτσα: λατρευτικές πρακτικές και συλλογική μνήμη», στο Μπάδα Κωνσταντίνα (επιμέλεια), Η μνήμη του επαρχιακού αστικού τόπου και τοπίου: το Αγρίνιο μέχρι τη δεκαετία του ’60, (Πρακτικά Ημερίδας, 23 Σεπτεμβρίου 2000), έκδοση Παν/μιο Ιωαννίνων-Μεταίχμιο-Δήμος Αγρινίου, Αγρίνιο: 2003, σ. 77-115∙ της ίδιας, «Μαυρηγή» και Ελένη…ό.π., σ. …

[39] Για τις σταφίδες, τον τρύγο κ. ά. Βλ. ενδεικτικά Ελένη Ψυχογιού, Λεχαινά. Ο τόπος, τα σπίτια, καλλιτεχνική επιμέλεια Σωσώ Κατσούφη-Σεβδαλή, εκ παραδρομής, Λεχαινά 1987.

[40] Το αλώνι δεν υπάρχει πλέον. Κατά τον Μάκη Γαλανό, ο χώρος του έχει καλυφθεί από μετα-σεισμικά κατασκευασμένες οικοδομές. Υπάρχει όμως το πολύ κοντινό σπήλαιο, πάνω στο δρόμο σήμερα, που μου το υπέδειξε ο ίδιος  κατά τη δεύτερη επίσκεψή μου στην Παλική (29/9/2012).

[41] Βλ. και Ε. Π. Αλεξάκης, «Χορός, εθνοτικές ομάδες….», ό.π.

[42] ……

[43] Βλ. Ντίνος Ψυχογιός, «Οι Γιανίτσαροι», Ηλειακά Α΄ (1951), σ. 5-8, Ηλειακά Β΄ (1951), σ. 21-23, Ηλειακά Γ΄ (1951), σ. 41-44∙ Ελένη Ψυχογιού, «Οι πρώτες συλλογές του λαογραφικού υλικού. Παράλληλα κείμενα από την Ηλεία για ένα δρώμενο της Πρωτομαγιάς», ανακοίνωση στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Ο Νικόλαος Γ. Πολίτης και το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας» (Αθήνα 4-7 Δεκ. 2003), υπό έκδοση∙ της ίδιας, “Mycenaean and Modern Rituals of Death and Resurrection: Comparative Data based on a Krater from Hagia Triada, Elis”,  στο Lena Cavanagh, William Cavanagh and James Roy (επιμέλεια), Honouring the Dead in the Peloponnese. Proceedings of the conference held at Sparta 23-25 April 2009, Nottingham University, Center of Spartan and Peloponnesian Studies, CSPS On Line Publications 2, prepared by Sam Farnham, 2011,  σ. 613-642.

[44] Βλ. Ελένη Ψυχογιού,  «Η πόλη θυμάται αγρυπνώντας. Εαρινά δρώμενα στη Βόνιτσα: λατρευτικές πρακτικές και συλλογική μνήμη», στο Μπάδα Κωνσταντίνα (επιμέλεια), Η μνήμη του επαρχιακού αστικού τόπου και τοπίου: το Αγρίνιο μέχρι τη δεκαετία του ’60, (Πρακτικά Ημερίδας, 23 Σεπτεμβρίου 2000), έκδοση Παν/μιο Ιωαννίνων-Μεταίχμιο-Δήμος Αγρινίου, Αγρίνιο 2003, σ.  77-115∙ της ίδιας, «Μαυρηγή» και Ελένη, ό.π., σ. ….

[45] ………………..;

[46] Βλέπε και την παράδοση από τον Καραβάδο για την απόφαση κάποτε των αρχών να διακόψουν το πανηγύρι του Αγίου Κωνσταντίνου (και Ελένης) και την αναίρεσή της με βίαιη αντίδραση των κατοίκων (βλ. Ε. Ψυχογιού, «Συνομιλώντας με τον Δημήτρη Λουκάτο…», ό. π., σ. ….

[47] Βλ. Μαρία Δαράκη, …Ε. Ψυχογιού .«Μαυρηγή» και Ελένη, ό.π., σ. ….

[48] Ο Μάκης Γαλανός με πληροφόρησε πως θεωρείται βέβαιη η προσέγγιση του Αποστόλου Παύλου στο νησί.

[49] Τοποθεσία «Μαύρη» στην Παλική αναφέρεται και στο Πρακτικό…(ό. π.) κατά το 1264