Ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: Λιβαδειά-«Κρύα»

Ελένη Ψυχογιού 

Εισαγωγικά γενικά για την ερευνητική υπόθεση περί Ελένης/Αγιαλένςη (επαναλαμβανόμενα σε όλες τις επιμέρους σχετικές αναρτήσεις των εθνογραφικών ημερολογίων «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης» που δημοσιεύονται σε αυτόν τον στον ιστότοπο, ως απαραίτητα για όσους μπαίνουν για πρώτη φορά στις περιηγήσεις):

Καθώς η έρευνά μου για την Ελένη-Αγιαλένη ως όψη της θεάς Μητέρας-Γης διαχρονικά κρατάει πάνω από είκοσι χρόνια τώρα ―και συνεχίζεται― είναι πλέον πολλά τα επιμέρους δημοσιεύματά μου σχετικά με αυτήν, είτε ως επιστημονικά άρθρα και δοκίμια, είτε ως εθνογραφικά ημερολόγια της επιτόπιας έρευνας[1]. Αναρωτιέμαι λοιπόν (όπως ίσως και οι τυχόν αναγνώστες της δουλειάς μου) μήπως κινδυνεύω να αποκτήσω, ή και μην έχω ήδη αποκτήσει, κάποια μονομανία ή και ιδεοληψία σχετικά με αυτό το θέμα. Αρχίζοντας όμως στις αρχές της δεκαετίας του 1990 να συγκροτώ αυτή την ερευνητική υπόθεση, δεν φανταζόμουν το πόσο εκτεταμένη θα προέκυπτε, ούτε ως προς την τοπική έκταση, ούτε ως προς το χρόνο (τόσο ως προς τη διάρκεια της έρευνας όσο και ως προς το χρονικό βάθος των δεδομένων), ούτε ως προς την πολιτισμική ευρύτητα και ποικιλία των εθνογραφικών και των γραπτών ευρημάτων που οδηγούν τα βήματά μου. Δεδομένης δε και της ολισθηρότητας της ερμηνείας των μυθικών και των συμβολικών θεμάτων, ιδιαίτερα όταν άπτεται της σχέσης τους με τη διαχρονική διάρκεια των πολιτισμικών φαινομένων, γίνεται ιδιαίτερα δυσχερής η τεκμηρίωση της ερευνητικής υπόθεσης. Για να μπορεί λοιπόν να δομηθεί και να γίνει τεκμαρτή η ερευνητική μου υπόθεση, χρειάζεται το «δείγμα» του φαινόμενου Ελένη/Αγιαλένη να είναι όχι μόνον επαναλαμβανόμενο και εκτεταμένο αλλά και να αφορά τις πολλές όψεις και πτυχές του, δηλαδή τα χωροταξικά, τοπωνυμικά, ιστορικά, αρχαιολογικά, συμβολικά, μυθικά, αφηγηματικά, συναισθηματικά, παραγωγικά και άλλα ευρήματα που εκτιμώ ότι το δομούν ως τέτοιο. Μέσα από αυτό το πρίσμα, η έρευνα για την Ελένη/Αγιαλένη έχει καταστεί για μένα μια μακροχρόνια, συναρπαστική περιηγητική και πατριδογνωστική περιπέτεια γεμάτη εκπλήξεις, «θαύματα» και κινδύνους και ταυτόχρονα ένα είδος εθνογραφικού θρίλερ, μια παρακινδυνευμένη όσο και γοητευτική/γητευτική περιπλάνηση στον τόπο, στο χρόνο, στην προφορική παράδοση, στους μύθους και στα σύμβολα, στα παραδοσιακά τραγούδια, στις τελετουργίες, στις παραγωγικές διαδικασίες, στις κατά τόπους κοινότητες που επισκέπτομαι. Κατόπιν αυτών, επιλέγοντας από το πολυποίκιλο υλικό της έρευνας δημοσιεύω τα επιμέρους σχετικά άρθρα και κείμενα (έντυπα αλλά κυρίως ηλεκτρονικά πλέον, υποκύπτοντας στις σειρήνες της μπλογκόσφαιρας) παράλληλα με την εθνογραφική επιτόπια όσο και τη βιβλιογραφική έρευνά μου, επιδιώκοντας να συγκροτώ συντωχρόνω την ερευνητική μου υπόθεση και να επιχειρώ σταδιακά την «ανάγνωση» και ερμηνεία των συμβολικών, μυθικών και τελετουργικών ευρημάτων (διασταυρώνοντας τεκμηριωτικά ή αναιρώντας), συνδυαστικά και με τα διαφορετικά πολιτισμικά πεδία που εκτιμώ ότι την αφορούν ―με τις αλλαγές και τις μεταμφιέσεις της μορφής και του μύθου της στη διαχρονία μέσα στις εκάστοτε ιστορικές, θρησκευτικές και κοινωνικές συνθήκες― θέτοντας, κατά την κρίση μου, νέα ερωτήματα. Οι επιμέρους αυτές δημοσιεύσεις με εμμονή στην Ελένη/Αγιαλένη αποσκοπούν λοιπόν στο να αναδεικνύω και να μοιράζομαι τις ποικίλες επιμέρους πτυχές της εκτεταμένης τοπικά και χρονικά αυτής έρευνας και μακρόχρονης εμπειρίας, εφόσον είναι και δύσκολη η ―ευκταία, πλην ανέφικτη μάλλον― συνολική τους δημοσίευση. Επιμένω λοιπόν κατά τις δυνάμεις μου, εφόσον εκτιμώ (όσο αυτό είναι αντικειμενικά δυνατόν, κυρίως από τον αριθμό των βιβλιογραφικών αναφορών σε αυτά όσο και από τις επισκέψεις στις ηλεκτρονικές μηχανές αναζήτησης), ότι τα εν λόγω δημοσιεύματα, προς το παρόν τουλάχιστον, προκαλούν κάποιο ενδιαφέρον. Η συγκεκριμένη επιτόπια έρευνα «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης» έχει την ιδιομορφία ότι γίνεται όχι με την κλασική έννοια της έρευνας πεδίου με την παραμονή του λαογράφου ή ανθρωπολόγου ερευνητή σε ένα συγκεκριμένο τόπο ―όπως ήταν και η δική μου άλλωστε, πριν μπω στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης― αλλά είναι έρευνα περιπλάνησης, ταξιδιού από τόπο σε τόπο με συγκεκριμένο θέμα. Ωστόσο πέρα από την εξέλιξη της συγκεκριμένης έρευνας και τον τρόπο που συγκροτείται βήμα-βήμα η ερευνητική μου υπόθεση για την Ελένη/Αγιαλένη και τη σχέση της με την θεά Μητερα-Γη, στα ημερολόγια αναδεικνύεται και για τους μη ειδικούς η δουλειά του ερευνητή (μεροληπτικά ως ένα βαθμό, μέσα από την οπτική και την κρίση του): οι ερευνητικοί στόχοι, οι τρόποι που επιλέγει να τους διαχειριστεί και να τους πραγματώσει στο πεδίο, το ερευνητικό ήθος του, οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ ερευνητή και συνομιλητών, ο επιτυχημένος ή μη χειρισμός καταστάσεων, οι δυσκολίες, οι περιπέτειες, οι επιτυχίες και τα λάθη του. Επίσης οι εθνογραφικές πληροφορίες που περιέχονται σε αυτά τα ημερολόγια -κατ' επιλογή του ερευνητή πάντα και με επίκεντρο την ερευνητική μου υπόθεση- περιγράφουν αφηγηματικά, σχολιάζουν, αποτυπώνουν και απαθανατίζουν φωτογραφικά ιερά ή μη τοπία, οικισμούς, ναούς, ξωκλήσια, τοιχογραφίες, εικόνες και πολλά άλλα πολιτισμικά στοιχεία, χρονολογημένα, όπως τα βρίσκω κατά την έρευνα, πολλά από τα οποία δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά -ίσως και για τελευταία. Τέλος αποτυπώνονται κάποιες όψεις της εκάστοτε τοπικής θρησκευτικής, τελετουργικής και κοινωνικής καθημερινότητας και οι ανθρώπινες συμπεριφορές που αφορά η λαογραφική έρευνα, στο πλαίσιο και της όποιας ιστορικής και πολιτικής επικαιρότητας, όσο τουλάχιστον διαρκεί χρονικά η, έστω σύντομη, επίσκεψή μου σε κάθε τόπο, όσο βέβαια επιτρέπουν οι δυνάμεις και η όποια εθνογραφική και αφηγηματική μου ικανότητα... 

 Πρώτη δημοσίευση, οι φωτογραφίες τραβηγμένες από την γράφουσα, Ελένη Ψυχογιού, εκτός εάν αναφέρεται διαφορετικά) 

ΛΙΒΑΔΕΙΑ

Έχοντας συγγενείς στην όμορφη Λιβαδειά, πόλη υδροχαρή λόγω της βουερής, πλούσιας σε νερά, Έρκυνας, ενός από τα ελάχιστα ποτάμια με θηλυκό όνομα που την διασχίζει δημιουργώντας μόνιμη ηχητική υπόκρουση στην πόλη, την επισκέπτομαι τουλάχιστον μια-δυο φορές το χρόνο, σαράντα σχεδόν χρόνια τώρα. Η μακροχρόνια αναζήτηση των ιχνών της Ελένης/Αγιαλένης με έχει κάνει ευαίσθητη στα, εκ πρώτης όψεως ανύπαρκτα ή «αόρατα», σημάδια της και στην πόλη της Λιβαδειάς. 

Λιβαδειά. Η ροή της Έρκυνας μέσα στην πόλη αμέσως μετά τις πηγές της και το Τροφώνιο μαντείο, στη θέση ?΄Κρύα" (2006)

Η ορμητική Έρκυνα στο κέντρο  της Λιβαδειάς, ανάμεσα στα σπίτια (πηγή: Κωνσταντίνος Δ. Στεφάνου, Λιβαδειά ταξίδι μνήμης, Δήμος Λεβαδέων, Λιβαδειά χ.χ., σελ. 95)

Έρκυνα-Μαντείο

(πηγή: Κ. Στεφάνου, Λιβαδειά ό.π.,  σελ. 17)

Λιβαδεια. Οι πηγές της Έρκυνας και αναθηματικές κόγχες του Τροφώνιου μαντείου σκαλισμένες στο βράχο (2006)

Λιβαδειά. Ο "πύργος" του κάστρου δίπλα στο Τροφώνιο μαντείο και τις πηγές της έρκυνας. Στη βάση του διακρίνονται πέτρες της δόμησης του αρχαίου ναού της Δήμητρας (πηγή: Κ. Στεφάνου, Λιβαδειά..., ό.π., σελ. 94)

Λιβαδειά. Δεξιά ο "πύργος" του κάστρου δίπλα στο Τροφώνιο μαντείο και τις πηγές της έρκυνας. Στη βάση του διακρίνονται πέτρες της δόμησης του αρχαίου ναού της Δήμητρας (2006)

 Δεν είναι τυχαίο ως προς την ιερότητα των νερών, που ιδρύθηκε το αρχαίο Τροφώνιο μαντείο δίπλα στις πηγές του  θηλυκού, βουερού  ποταμιού, την Έρκυνα, που με τα πολύτιμα, ορμητικά νερά της  κατέστησε τη Λιβαδειά και  ¨βιομηχανική" πόλη με την χρήση της κινητήριας δύναμή τους μέχρι και πρόσφατα.  Η αρχαιολογική μαρτυρία για ύπαρξη λατρείας και ιερού της Δήμητρας πολύ κοντά στο μαντείο (με λίγα οικοδομικά ίχνη του να σώζονται σήμερα ενσωματωμένα στη ΒΑ βάση του τείχους της Ακρόπολης που υψώνεται κάθετα πάνωθέ τους), την λατρεία σε αυτήν, σε υποχθόνια κόρη που σχετίζεται με πτηνό, σε «φεύγουσα» κυνηγημένη ιερή κόρη, στην Άρτέμιδα Ορθία , σε «πράες» θεές σχετικές με τοκετό, αλλά και σε υποχθόνιες ανδρικές θεότητες, ήταν σοβαρές ενδείξεις για μένα, τόσο για γυναικείες λατρείες εκεί όσο και για την παρουσία και της θεάς Ελένης, ως ονομαστική παρουσία της Γης-Μητέρας πίσω από το [μη-]όνομα Δήμητρα (= Δα>Γα>Γη-Μήτηρ), η οποία σε κάποιες πηγές αναφέρεται και ως «Μέλαινα Δήμητρα», δηλαδή «Μάυρηγή» εδώ (Πηγή: Κωνσταντίνος Δ. Στεφάνου, Λιβαδειά ταξίδι μνήμης, Δήμος Λεβαδέων, Λιβαδειά χ.χ., σελ. 18. Ευχαριστώ θερμά τον συγγραφέα κ. Κ. Στεφάνου για την προφορική του άδεια αναπαραγωγής φωτογραφιών και εικόνων από το βιβλίο του, το οποίο κατά τη μαρτυρία του, εκδόθηκε το 2004). Η αφιέρωση του καθεδρικού ναού της πόλης, τη "Μητρόπολη", στην Παναγία "Μεσοσπορίτισσα" (Εισόδια της Θεοτόκου) δηλώνει εξάλλου τη συμβολική και λατρευτική σχέση της νεότερης πόλης με την Μητέρα  Παναγία και τα Δημητριακά. 

Σχεδιάγραμμα του υπόγειου Τροφώνειου μαντείου σύμφωνα με τον Νικ. Δ. Παπαχατζή στο  Παυσανίου,  Ελλάδος περιήγησις, Βοιωτικά και Φωκικά. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1999,  , εδώ σε  φωτογραφική αναπαραγωγή από την αναδημοσίευσή του στο Κ. Στεφάνου, Λιβαδειά... ό.π., σελ. 14. 

Η περιοχή των πηγών της Έρκυνας και του Τροφώνιου (φωτογραφική αναπαραγωγή από το Κ. Στεφάνου, Λιβαδειά...,ό.π., σελ. 17)

Αντιγράφω τα σχετικά με το Τροφώνιο, όπως τα παραδίδει ο περιηγητής Παυσανίας, μεταφρασμένα στη νεοελληνική και σχολιασμένα από τον αρχαιολόγο Νικόλαο Παπαχατζή στα πολύτιμα βιβλία του:

 (ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ Νικ., Δ., Παυσανίου,. Ελλάδος περιήγησις, Βοιωτικά και Φωκικά. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1999: Σελ. 246-247 (Παυσανίας ΙΧ, 39, 1-2):

  «...Από το άλσος του Τροφώνιου τη χωρίζει [τη Λιβαδειά , ο ποταμός Έρκυνα].Λένε πως η Έρκυνα έπαιζε εδώ μαζί με την Κόρη της Δήμητρας και πως κρατούσε χήνα που της ξέφυγε από τα χέρια και πέταξε μέσα στη σπηλιά, όπου κρύφτηκε κάτω από πέτρα. Στη σπηλιά μπήκε η Κόρη και έπιασε το πουλί τρυπωμένο κάτω από την πέτρα. Από το μέρος από το οποίο έβγαλε η Κόρη την πέτρα πήγασε το νερό και λένε πως γι΄αυτό δόθηκε στον ποταμό το όνομα Έρκυνα. Παρά την όχθη του ποταμού υπάρχει ναός της Έρκυνας , μέσα στον οποίο ομοίωμα παρθένου με χήνα στα χέρια. Στη σπηλιά είναι οι πηγές του ποταμού και αγάλματα όρθια, στα σκήπτρα των οποίων είναι τυλιγμένα φίδια. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως τα αγάλματα είναι του Ασκληπιού και της Υγείας, μπορεί όμως να είναι του Τροφώνιου και της Έρκυνας, γιατί τα φίδια όσο είναι ιερά του Ασκληπιού άλλο τόσο είναι και του Τροφώνιου. Τα αξιολογότερα μέσα στο άλσος είναι ένας ναός του Τροφώνιου με λατρευτικό άγαλμα που τον παριστάνει κι αυτό σαν τον Ασκληπιό∙είναι έργο του Πραξιτέλη. Υπάρχει και ιερό της Δήμητρας, επωνομαζόμενης Ευρώπης και άγαλμα του υιέτιου Δία στο ύπαιθρο. Ανηφορίζοντας προς το μαντείο και απ’ αυτού προχωρώντας ψηλότερα στο βουνό. Έχει κανείς το λεγόμενο κυνήγι της Κόρης… "Σημείωση αρ.  1. Το άλσος (δενδρόφυτο ιερό) του Τροφωνίου ήταν στην αριστερή όχθη της Έρκυνας. Από την περιοχή των μεγάλων πηγών και τη θέση του σωζόμενου μεγάλου μεσαιωνικού πύργου πρέπει να εκτεινόταν στην .ίσω από τον πύργο πλαγιά και στον βορειότερα του πύργου χώρο, κατά μήκος πάντα της αριστερής όχθης της Έρκυνας. Μέσα στο άλσος υπήρχαν ιερά, ίσως και χτίσματα λατρείας για άλλους θεούς. Υπήρχε και ιερό για θεότητες του τοκετού, οι οποίες ονομάζονται σε μια επιγραφή Αρτέμιδες πραείαι, λατρευόμενες από επίτοκες γυναίκες. Οι πολλές αναθηματικές κόγχες που διατηρούνται στους πάνω από τις πηγές βράχους βρίσκοταν μέσα στην περιοχή του ιερού". […..] "...Άλλες θεότητες για τις οποίες βρέθηκαν στη Λιβαδειά αναθηματικές επιγραφές είναι ο Δαίμων Μειλίχιος, Ζεύς Μειλίχειος ή απλώς Μειλίχιος, Άρτεμις Ορθία, θεός Άττις και αρκετές για τη Μεγάλη Μητέρα (βάθρο αγάλματος με επιγραφή Μάτρι μεγάλη πηαωνία, άλλο Μάτρι μεγάλη)". (Για την συμβολική και λατρευτική σχέση Ελένης-Ορθίας στο: https://fiestaperpetua.blogspot.com/2017/03/blog-post.html)

 Σελ. 247. Παυσανίας  39, 3-4, Σημείωση αρ.  1, Την Έρκυνα οι μύθοι την παρουσιάζουν αόριστα σα νύμφη συναναστρεφόμενη με την Κόρη-Περσεφόνη. Μόνο ο Τζέτζης λέει πως ήταν κόρη του Τροφώνιου, η οποία εισήγαγε στη Λιβαδειά τη λατρεία της Δήμητρας Έρκυνας. Φαίνεται πως αρχικά Έρκυνα ήταν μια τοπική θεά των δύο πηγών, προστάτρια της βλάστησης, η οποία ταυτίστηκε με τη Δήμητρα. Γι αυτή γινόταν στη Λιβαδειά η γιορτή Ερκύνια (αναφερόμενη από το Ησύχιο ως γιορτή της Δήμητρας)..."

   Στο παραπάνω απόσπασμα του Παυσανία δεν υπάρχει άμεση αναφορά στην ύπαρξη λατρείας που να σχετίζεται με την Ελένη, ως πανάρχαια υποχθόνια θεά της βλάστησης, μεγάλη Μητέρα της ζωής και του θανάτου. Ωστόσο, όπως συμβαίνει σε όλα τα ίχνη της, το όνομα «Ελένη» ως όνομα συγκεκριμένης θεάς (αλλά και ως όνομα θνητών γυναικών) είναι εν πολλοίς άρρητο στις αρχαίες γραπτές πηγές ή έμμεσα συναγόμενο, καθώς φαίνεται η θεά να έχει πολλές όψεις, αναφερόμενη με άλλα προσηγορικά  ονόματα θεαινών, όπως η Περσεφόνη,  με τις οποίες φαίνεται να  ταυτίζεται  στην πάροδο των χρόνων και να  παραδίδεται μυστικά ως τέτοιο, μέσω της προφορικής και λατρευτικής παράδοσης, κυρίως των γυναικών. 

 Αγία Άννα

Η ανίχνευση σήμερα της «ωραίας» Ελένης ως Μητέρας-Γης, βλαστικής θεάς της ζωής και του θανάτου, μάνας-και κόρης όπως η Δήμητρα, -θρησκευτικά όσο και παραγωγικά, ως προς τα δημητριακά- υποστηρίζεται, αμφίδρομα, μόνο από τα τοπωνύμια «Αγιαλένη» πάνω σε ιερά της τελευταίας ή άλλων σημαντικών γυναικείων θεοτήτων ή, συν τω χρόνω, με την ίδρυση ναών ή ξωκκλησιών των ιστορικών αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης σε ιερούς και παραγωγικούς σιτηρών  τόπους, όπως υποστηρίζω ότι προκύπτει από τη σχετική έρευνά μου ( Ελένη Ψυχογιού, “Μαυρηγή” και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα 2008, καθώς και https://fiestaperpetua.blogspot.com/2017/05/blog-post.html, όπως και τις άλλες αναρτήσεις μου με τον τίτλο "Ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης" σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο,  ). 

Λιβαδειά. Ο ναός της αγίας Άννας κάτω από το κάστρο, αρχέές 20 αι.  (πηγή: Κώστας Δ. Στεφάνου, Κρύα... το θείον δώρο της Λιβαδειάς, επιμέλεια Νικόλαος Κ. Τασιόπουλος, Λιβαδειά 2015, σ. 33)

 Ο τόσο παραγωγικός Βοιωτικός κάμπος της Κωπαΐδας στην ευρύτερη περιοχή με την πλούσια καλλιέργεια σιτηρών από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, δεν ήταν δυνατόν να μην προστατεύεται συμβολικά και λατρευτικά από την Μητέρα-Γη και μυστικά από την πανάρχαια θεά Ελένη. Με τόσα συμβολικά, θρησκευτικά, παραγωγικά «σημάδια» επιτόπου, δεν ήταν δυνατόν να μην φανεί «αυτοπροσώπως» και μια ιερή/αγία Ελένη στη Λιβαδειά.  Κοντά στην είσοδο του κατά κορυφήν Ενετικού κάστρου, σε πιο χαμηλό επίπεδο και αρκετά πιο πάνω από την «Κρύα» και το αρχαίο ιερό της Δήμητρας, είναι ομορφο-πετροχτισμένο ένα ευμεγέθες παρεκκλήσι, η «Αγία Άννα», περιβαλλόμενο από μια περιτοιχισμένη με πέτρα αυλή, τοπικά και οικοδομικά δείγματα μεγάλου σεβασμού στη μητρο-θυγατρική αγία μορφή που στεγάζει ο ναός. 

Λιβαδειά. Εκκλησία της αγίας Άννας  (και αγίων Κωνσταντίνου κξαι Ελένης) κάτω από το κάστρο , νότια όψη (2002)

Λιβαδειά. Εκκλησία της αγίας Άννας  (και αγίων Κωνσταντίνου κξαι Ελένης) κάτω από το κάστρο, νότια   όψη (2002)

Λιβαδειά. Εκκλησία της αγίας Άννας  (και αγίων Κωνσταντίνου κξαι Ελένης) κάτω από το κάστρο , δυτική  όψη  και είσοδος, πριν τη΄μεταγενέστερη τοποθέτηση προστώου 2002)

Λιβαδειά. Εκκλησία της αγίας Άννας  (και αγίων Κωνσταντίνου κξαι Ελένης) κάτω από το κάστρο , ο τρούλος και ο λόφος του κάστρου (2002)

Λιβαδειά, 2008. Αρχαίες ανάγλυφες και ενεπίγραφες  πέτρες ενσωματωμένες στην τοιχοποία του ναού της Αγίας Άννας και αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, οι ενεπίγραφες ανάποδα

 

. 

Θέλοντας κάποια χρονιά να παρακολουθήσω και να καταγράψω τον πανηγυρικό εσπερινό στη γιορτή της αγίας Άννας (9 Δεκ.), λόγω και του ότι συμβολικά παραπέμπει και στην προ-χριστιανική λατρεία της Δήμητρας-μάνας-και κόρης, μπήκα λίγο πριν την έναρξη της λειτουργίας στο ναό. Με έκπληξή μου είδα μέσα σε αυτόν, εκτός από αυτήν της αγίας Άννας με το βρέφος Παναγία, την έντονη εικονική παρουσία και των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, τόσο πάνω στο τέμπλο όσο και στους τοίχους, συνδυαστικά και με εικόνα των «ως δίδυμων» αγίων Αναργύρων ( τα σχετικά με τους "ως δίδυμους" αγίους και τη σχέση τους  με τις εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο:https://fiestaperpetua.blogspot.com/2014/10/icons-of-saints-constantine-and-helen_27.html).  Στη σχετική ερώτησή μου προς τις γυναίκες που ήταν ήδη μέσα στο ναό, με πληροφόρησαν ότι ο ναός είναι «δισυπόστατος», αφιερωμένος δηλαδή και στην Μητέρα-και-Κόρη αγία Άννα με την Παναγία και στο βασιλικό/αυτοκρατορικό ζεύγος μάνας-γιου των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης…Με πληροφόρησαν δε ότι και στη γιορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης γίνεται πανηγύρι και με περιφορά της εικόνας των δύο αγίων στους γύρω δρόμους κάτω από τα τείχη του κάστρου με πλήθος κόσμου, δεδομένου ότι στις 21 Μάη που είναι η γιορτή τους, είναι πιο ευνοϊκός ο καιρός… 

Λιβαδειά. Εκκλησία της αγίας Άννας  (και αγίων Κωνσταντίνου κξαι Ελένης) κάτω από το κάστρο ,εσωτερικό  (2002) Ένθεν και ένθεν του τέμπλου, πάνω στους ανατολικούς τοίχους του "σταυρού" όπου στηρίζεται  τρούλος, δσιακρίνονται δεξιά η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (όπως και στο βάθος, πάνω στο τέμπλο) και αριστερά των αγίων Αναργύρων

Λιβαδειά. Εκκλησία της αγίας Άννας  (και αγίων Κωνσταντίνου κξαι Ελένης) κάτω από το κάστρο , η αφιερωματική εικόνα των αγίων Ιωακείμ και Άννας, με την φασκιωμένη Παναγία στην αγκαλιά της (2002)

Λιβαδειά. Εκκλησία της αγίας Άννας  (και αγίων Κωνσταντίνου κξαι Ελένης) κάτω από το κάστρο . Λεπτομέρεια της αφιερωματικής εικόνα με την αγία Άννα και την Παναγία φασκιωμένο βρέφος στην αγκαλιά της (2002)

Σύμφωνα με την ερευνητική μου υπόθεση και μέσα στο δεδομένο, αρχαίο και σύγχρονο, θρησκευτικό, ιστορικό, αρχαιολογικό πλαίσιο στη συγκεκριμένη περιοχή της πόλης της Λιβαδειάς, τούτα τα τοπικά, συμβολικά και ναϊκά ευρήματα στην «Αγία Άννα», δηλώνουν κατά τρόπο αναμενόμενο από εμένα, με έμμεσο πλην φανερό τρόπο, τη μνήμη και της θεϊκής παρουσίας και λατρείας της βλαστικής/υποχθόνιας θεάς Ελένης/Αγιαλένης στη Λιβαδειά στο υπόγειο, μεγάλης δημοτικότητας και προσέλευσης κόσμου στην Αρχαιότητα, μαντείο, αφού οι μαντεύσεις δίνονται υποχθόνια, μέσω των θηλυκών ή αρσενικών μάντεων, από την μάνα-Γη, εξού και η λατρεία και ο ναός  της Δήμητρας δίπλα στο μαντείο και πολύ κοντά στην υποχθόνια πηγή του ποταμιού, της θηλυκής Έρκυνας. 

Λιβαδειά. Εκκλησία της αγίας Άννας  (και αγίων Κωνσταντίνου κξαι Ελένης) κάτω από το κάστρο , η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης πάνω στο τέμπλο, στη ΝΑ γωνία του ναού  (2002)

Λιβαδειά. Εκκλησία της αγίας Άννας  (και αγίων Κωνσταντίνου κξαι Ελένης) κάτω από το κάστρο . Η εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης πάνω στο τέμπλο και στον κυρίως ναό, συνδυαστικά και με εικόνες των ¨ως δίδυμων" θεραπευτών  αγίων Αναργύρων. (2002)

 Και φαίνεται ήταν τόσο έντονη η μνήμη και η πίστη στις μαντικές/ιαματικές δυνάμεις της μεγάλης μητέρας-Γης με το λατρευτικά μυστικό και άρρητο, στις γραπτές πηγές, όνομα Ελένη, ώστε στα χριστιανικά χρόνια χτίστηκε στην είσοδο του κάστρου, όχι μακριά από το μαντείο, όχι οποιαδήποτε εκκλησία, αλλά ένας δισυπόστατος ναός: αφιερωμένος στην χριστιανική Μάνα-και-Κόρη, την αγία Αννα με την Παναγία και -κατά ένα τρόπο «μυστικό» και πάλι, καθώς δεν αναφέρεται επίσημα- στους ισαποστόλους, αγιοποιηθέντες Κωνσταντίνο και Ελένη, αφού χριστιανικά δεν γνώριζαν άλλη Ελένη αγία, πέραν της ιστορικής μητέρας του Μεγάλου Κωνσταντίνου, που της δόθηκε, όχι τυχαία εκτιμώ, από την κοσμική και θρησκευτική εξουσία τόσο σημαντικός ρόλος στη μετάβαση από την αρχαία θρησκεία στο Χριστιανισμό…

ΛΙΒΑΔΕΙΑ. ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΣΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΝΝΑΣ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΟΡΆ ΤΗς ΕΙΚΌΝΑΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗς  ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΤΗΣ ΓΙΟΡΤΗΣ ΤΟΥΣ, 20.5.2008

Λιβαδειά, 20.5.2008. Η εκκλησία αγίας Άννας και αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης  πανηγυρικά σημαιοστολισμένη 

Λιβαδειά, 20.5.2008. Η εκκλησία αγίας Άννας και αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Πάνω και κάτω: η πανηγυρικά στολισμένη δυτική είσοδος στο ναό με την εικόνα των αγίων 

Λιβαδειά, 20.5.2008. Η εκκλησία αγίας Άννας και αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Από πάνω προς τα κάτω:Στιγμιότυπα από τον πανηγυρικό εσπερινό εντός του ναού και η ανθοστολισμένη προσκυνηματική εικόνα των δύο αγίων

Λιβαδειά, 20.5.2008. Η εκκλησία αγίας Άννας και αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Από πάνω προς τα κάτω:  στιγμιότυπα από την περιφορά της εικόνας των Αγίων μετά τον εσπερινό στους δρόμους της παλάς γειτονιάς κάτω από το Κάστρο, την παραμονή της γιορτής τους

Λιβαδειά, 20.5.2008. Η εκκλησία αγίας Άννας και αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.  Καντηλάκια στα κατώφλια  των σπιτιών κατά τη διάρκεια της περιφοράς της εικόνας

Βιντεοσκοπημένο στιγμιότυπο από την περιφορά της εικόνας (κάμερα φωτ. μηχανής από Ε. Ψ.)

Άγιοι Ανάργυροι 

 Ένα επιπλέον θρησκευτικό εύρημα που κάτ’ εμέ δηλώνει τη λατρευτική υμνήμη της Ελένης στο Τροφώνιο και την Έρκυνα, είναι η ίδρυση, σε αναβαθμίδα στη δεξιά (κατάντι) όχθη της Έρκυνας δίπλα στις πηγές της, χριστιανικού ναού αφιερωμένου στους «ως δίδυμους» αγίους-γιατρούς Κοσμά και Δαμιανό. Μνήμη όχι μόνο ως προς τις θεραπευτικές-μαντικές ιδιότητες του Τροφώνιου αλλά και ως προς του ιατήρες επίσης δίδυμους Διόσκουρους, αδελφούς της Ελένης, η λατρεία των οποίων συνδυάζεται με την δική της στην Αρχαιότητα (βλ. παραπάνω για τους "ως δίδυμους" αγίους).

Λιβαδειά. Η εκκλησία των αγίων Αναργύρων, πάνω από την δεξιά (κατάντι) όχθη της Έρκυνας, στις πηγές (πηγή: Κ. Στεφάνου, Λιβαδειά..., ό.π., σελ. 104) 

Λιβαδειά. Η εκκλησία των αγίων Αναργύρων, δυτική όψη και είσοδος (2006) 

Λιβαδειά. Η εκκλησία των αγίων Αναργύρων,εσωτερικό, το τέμπλο (2006)

Λιβαδειά. Η εκκλησία των αγίων Αναργύρων, εσωτερικό. Αγιογραφίες της αγίας Άννας και των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης

 Επίλογος

Δυστυχώς δεν έχω πραγματοποιήσει εντατική επιτόπια έρευνα στην πόλη της Λιβαδειάς προκειμένου να πάρω τυχόν πληροφορίες σχετικά με το αν οι γυναίκες στη νεότερη εποχή και δη οι επίτοκες, επιτελούσαν ίσως κάποιες μαγικο-θρησκευτικές δράσεις στο Τροφώνιο. Από όσο όμως έχω ρωτήσει τους συγγενείς μου και τους φίλους τους, κυρίως γυναίκες και δη ηλικιωμένες, δεν φαίνεται να μαρτυρούνται τέτοια έθιμα. Ωστόσο, η ύπαρξη του ναού των αγίων Αναργύρων απέναντι από το μαντείο, όπου γίνεται μεγάλη προσκυνηματική προσέλευση με τάματα και προσφορές κυρίως γυναικών όχι μόνο στη γιορτή των Αγίων αλλά και καθημερινά, υποδηλώνει τη μνήμη και τη συνέχεια της ιαματικής λατρείας μέσα στο αρχαίο ιερό. Δεδομένης δε και της έντονης πληθυσμιακής παρουσίας των Αρβανιτών στην πόλη, βρίσκω μια αναλογία και με την παρουσία της Δήμητρας όσο και της Αγιαλένης στην Ελευσίνα,που δηλώνει και τη δύναμη της λατρευτικής παράδοσης, στους ιερούς τόπους, διαχρονικά, πόσο μάλλον που η Λιβαδειά είχε έντονη την παρουσία Οθωμανών κατά την Τουρκοκρατία, ενώ είχε διατελέσει και υπό την εξουσία των Καταλανών... 

(βλ. και https://fiestaperpetua.blogspot.com/2015/11/elefsis-demetrer-and-kore-virgin-mary.html).