Ο φούρνος ως κοιλιά-μήτρα, συμβολική αναπαράσταση της Μητέρας-Γης -"Μαυρηγής" σε καρναβαλικά και μαντικά δρώμενα.(The Ceramic Oven as Symbolic Belly-Vagina of Black Mother-Earth in Carnival Rituals)

(Γραπτή απόδοση, με μικρές παρεμβάσεις, της   ομιλίας στη Γαλλική Σχολή Αθηνών, efa,  την   Τετάρτη, 21 Φεβρουαρίου 2018)

Βλ. και https://videotheque.efa.gr/?p=815

 [Οι φωτογραφίες  (και το βίντεο κατά την ομιλία) είναι τραβηγμένες από την γράφουσα, εκτός εάν αναφέρεται διαφορετικά]

Γυναίκες-ζυμάρι-πηλός

Καθώς το θέμα μου αφορά την θηλύτητα,  αρχίζω με τη σχέση των γυναικών με τον πηλό και την κεραμική και κυρίως με τον φούρνο ως πήλινη κατασκευή.  Δεν γνωρίζω αν οι ειδικοί προϊστορικοί αρχαιολόγοι  έχουν καταλήξει για το φύλο των ανθρώπων  που ανακάλυψαν την τέχνη του πηλού και της κεραμικής. 

Στην Κύπρο (όπου παρά τις ποικίλες πολιτισμικές επιδράσεις που έχει δεχτεί διαχρονικά λόγω της κομβικής θέσης της νήσου στη ΝΑ Μεσόγειο, διατηρούνται παμπάλαιες πρακτικές), οι γυναίκες εξακολουθούν να φτιάχνουν πήλινα αγγεία σε τροχό.  Πάνω και κάτω: "Δύο φωτογραφίες του Τάκη Δημητριάδη από τον Άγιο Δημήτριο Μαραθάσης στην Κύπρο. Ήταν κέντρο αγγειοπλαστικής κόκκινου πηλού, στα βουνά του Τροόδους. Η Μαρικκού (όρθια, κάτω) και η αδελφή της η Ξενού (καθιστή, πάνω) ενώ κατασκευάζουν "κουμνιά". Οι φωτογραφίες πάρθηκαν το 1986 όταν οδήγησα τον Τάκη στο χωριό της μητέρας μου". (πηγή: αντιγραφή (με την άδειά του)  φωτογραφιών και κειμένου από την ανάρτηση του Κύπριου αρχαιολόγου Γιάννη Βιολάρη στο fb,στην ομάδα "potters and pottery of Greece", στις  24/2/2018 -με ευχαριστίες)

Μάλλον όμως θα ήταν γυναίκες, αν κρίνουμε  από τη σχέση τους με το ζυμάρι, το πλάσιμο των πάσης φύσεως παρασκευασμάτων από ζύμη, ανάλογο με το πλάσιμο των σκευών από λάσπη. 

 Γυναίκα στον Αρχάγγελο της Ρόδου σε κεραμοποιείο που πλάθει «μακαρόνι» για το στήσιμο του πιθαριού (πηγή: Μαρία Βογιατζόγλου-Σακελλαροπούλου, Παραδοσιακή κεραμική της Νεότερης Ελλάδας /αρχείο Γιώργου Κυριακόπουλου -με ευχαριστίες)

Όλυμπος Καρπάθου, Αύγουστος 2007. Γυναίκα πλάθει ζυμάρι για να φτιάξει "μακαρούνες"

Το «ζύμωμα» του πηλού, το πλάσιμο και το ψήσιμο την κεραμικών  καθιστούν έντονες τις ομοιότητες  ανάμεσα στη διαδικασία της παρασκευής ψωμιού και στην  παραγωγή πήλινων σκευών. Αναλογίες που φαίνονται με ενάργεια νομίζω στις παράλληλες αυτές εικόνες που σας δείχνω. Εξάλλου η πλειονότητα των κεραμικών σκευών ήταν σε χρεία των γυναικών και σε καθημερινή, οικιακή, μαγειρική και άλλες  χρήσεις από αυτές, ενώ επί πλέον οι γυναίκες δεν απείχαν και από τη χρήση των  εξειδικευμένων πήλινων  σκευών για το άρμεγμα, τη μελισσοκομία, την αποθήκευση και άλλα, που ήταν σε χρήση κυρίως από τους άνδρες.

Νεοχώρι Κυλλήνης Ηλείας, Αύγ. 1984
Παρασκευή  λάσπης  και άπλωμά της πάνω στη βάση του υπό  κατασκευή πήλινου φούρνου. Φαίνεται και  η καλαμένια «ομπρέλα» που θα αποτελέσει τη βάση για το θόλο του φούρνου (Σία Ψυχογιού)

 Ως προς το φούρνο ειδικότερα, όπως βλέπουμε και στις φωτογραφίες, γυναίκες κατασκεύαζαν και κατασκευάζουν ακόμα, ενίοτε,  τους πήλινους λεγόμενους φούρνους  για να ψήσουν  συγκεκριμένα είδη ψωμιού. 

Νεοχώρι Κυλλήνης, Αύγ. 1984. Ολοκλήρωση του θόλουτου φούρνου μετά την όπτησή του από τη γυναίκα (Ευγενία Δημητροπούλου,  "Μπουντιέραινα" ) και κάτω του" στόματος" του φούρνου  από τον άντρα της ("Μπουντιέρος").  

Νεοχώρι Κυλλήνης Ηλείας, Αύγ. 1984
Κάψιμο του παραπάνω, ολοκληρωμένου πλέον, πήλινου φούρνου. Αριστερά κάτω το «σταχτοπύρι», στο πάνω μέρος του θόλου οπή για τον καπνό  (Σία Ψυχογιού)

Οι γυναίκες επίσης αν και δεν κατασκεύαζαν τα μεγάλα καμίνια για το ψήσιμο των κεραμικών, ωστόσο δεν απείχαν από το ψήσιμό τους στο καμίνι, προσφέροντας εκεί διάφορες υπηρεσίες. 

Γυναίκα εμπρός σε  καμίνι και «ψημένα» αγγεία στον Πετρώνα, Αρχάγγελος Ρόδου, 1914
(πηγή:  Αρχείο Ιταλικής Διοίκησης Δωδεκανήσων/ αρχείο Γιώργου Κυριακόπουλου -με ευχαριστίες)

Από πανω προς τα κάτω: Όλυμπος Καρπάθου, 28 Αύγ. 2007. Φούρνος. Γυναίκες ετοιμάζονται να «φουρνίσουν» φρατζόλες και κουλούρες  στον ωσάν "καμίνι" ξυλόφουρνο, για το πανηγύρι του άη-Γιάννη στη Βρουκούντα

Αυτές οι σχέσεις των γυναικών με το ζυμάρι, τον πηλό και το ψήσιμό τους, εκτιμώ ότι δεν είναι τυχαίες αλλά ότι συνδέονται ριζικά, αρχετυπικά θα έλεγα, τόσο πρακτικά όσο και συμβολικά,  με τη δική τους θηλύτητα, την εγκυμοσύνη και τη γέννηση παιδιών. 

Μητέρα-Γη-"Μαυρηγή"

Με βάση τη λαϊκή προφορική και τελετουργική παράδοση, στο λαϊκό φαντασιακό δομείται  μια κοσμαντίληψη  χθόνια, γεωκεντρική. Ως θρησκευτική και μυθική αφήγηση  αυτή η γεωκεντρική κοσμοθεώρηση έχει κεντρικό μυθικό πρόσωπο τη θεά Γη, ως συμβολική αναπαράσταση μιας  Μεγάλης Μητέρας. Η μητέρα-Γη είναι διφορούμενη, αμφίσημη και χωρικά δισυπόστατη, μοιρασμένη στον απάνω και στον κάτω κόσμο. Στις διαβατήριες εποχικές τελετουργίες ως σύνολο, πρακτικά μέσα από τις συμβολικές αναπαραστάσεις και δράσεις και αφηγηματικά μέσα από τα παραδοσιακά θρησκευτικά τραγούδια, ο ετήσιος βλαστικός  βιος της θεϊκής Γης ταυτίζεται φαντασιακά με τον κύκλο ζωής των γυναικών: είναι «πότνια σίτου» που ως κόρη-νύφη σε ηλικία γάμου με διαφορετικά συμβολικά ονόματα και κύριο το Ελένη, αρπάζεται από τον χθόνιο εραστή και  συνευρίσκεται μαζί του ερωτικά  στη χθόνια κλίνη της στον κάτω κόσμο όπου και  γονιμοποιείται κάθε χρόνο για να γεννήσει  στον απάνω κόσμο τα «γεννήματα», τους καρπούς, τη βλάστηση  και κυρίως τα δημητριακά που θα θρέψουν ανθρώπους και ζώα. Είναι όμως και  θανάσιμη «γριά»  που με το όνομα «Μαυρηγή» κατοικεί υποχθόνια, στον μαύρο κάτω κόσμο,  και   φέρνει τον αναγεννητικό  θάνατο. Ξεραίνει τα δημητριακά και την βλάστηση το καλοκαίρι, τρώει τα σώματα των νεκρών και τα αφομοιώνει γονιμικά, υποχθόνια, μέσα στα μαύρα σπλάχνα της κυοφορώντας τα μαζί με τους σπόρους για  να τα αναγεννάει ετησίως, αέναα,  στον απάνω κόσμο. 

Αυτή η γεωκεντρική κοσμαντίληψη γίνεται ιδιαίτερα εμφανής στις  τελετουργικές πρακτικές θανάτου και στο  θρήνο, όπως επιτελούνται παραδοσιακά από τις γυναίκες. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη ο κάτω κόσμος είναι μαύρος και αραχνιασμένος, το βασίλειο της Μαύρης Γης, όπου μετά το θάνατο πηγαίνουν και κατοικούν οι μαύροι νεκροί.  

 
Γυναικεία τελετουργική φροντίδα τάφων και επιτάφιος θρήνος στη Βόνιτσα Αιτωλοακαρνανίας,  το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής  (1999)

 Οι γυναίκες τόσο στο θάνατο όσο και στις επιμνημόσυνες τελετουργίες,  στολίζουν και χειρίζονται τον τάφο ως ιεροτοπία. Εκεί σε κάθε ταφή ενθρονίζεται φαντασιακά και προσκυνηματικά η θεϊκή Μητέρα ως Μαυρηγή και αναλαμβάνει τον νεκρό, για να τον λιώσει, να τον  "χωνέψει" αναγεννητικά, αναβλαστικά:

Εδώ το λένε Μαυρηγής κι αραχνιασμένο χώμα / είδα τους νιους τ’ απίστομα τις νιες χωρίς πλεξίδες / είδα και τα μικρά παιδιά στη λάσπη κυλισμένα / είδα και τους μισόκοπους κακά καταντημένους / εδώ βογγούν οι άρρωστοι σκούζουν οι λαβωμένοι / κι αλλάργ’ αλλάργα κάθονται οι βαριοχτικιασμένοι / εδώ συνδυό δεν κάθουνται συντρείς δεν κουβεντιάζουν / κοντά στο σαραντάημερο αρμούς αρμούς χωρίζουν / και πάει χώρια το κορμί και χώρια το κεφάλι / πέφτουν τα κομποδάχτυλα πέφτουν τα δαχτυλίδια / πέφτουν τα κατσαρά μαλλιά βγαίνουν τα μαύρα μάτια / τα νιάτα χώμα γίνονται κ’ η εμορφιά χορτάρι / τα ολόγλυκα τα μάτια μας έμορφα λουλουδάκια και το λιγνό μας το κορμί ψηλό κυπαρισσάκι.... ( Μύτικας Βονίτσης. Βλ. Κόνσολας 1953, ΚΕΕΛ, χ/φο αρ.  2005, σελ. 460-462)

 ...Πλάκα χρυσή πλάκ’ αργυρή πλάκα μαλαματένια / το νιόνε που στέλνουμε καλά να τον κοιτάξεις /να φκιάσεις γιόμα να γευτεί δείλι να δειληνίσει /φτιάσ’ του ψωμί ’φτακρίσαρο φέρ’ του κρασί μοσχάτο / στρώσ' του παχιά παπλώματα παχιές προσκεφαλάδες /- Μη γαρ είμαι η μάνα του μη γαρ η αδερφή του; / Μένα με λένε Μαυρηγής, και μαυρισμένη πλάκα / κάνω μανούλες δίχως γιους γυναίκες δίχως άντρες / κάνω και τις μαυραδερφές δίχως τους αδερφούς τους...  (Πελοπόννησος. Βλ. Λελέκος, Επιδόρπιον, σ.  188)

...-Στο παραγγέλνω Μαυρηγής κι αραχνιασμένη πλάκα –παιδάκι μου / ’φτούνη τη νια που σό ’στειλα να μη ντην αραχνιάσεις –παιδάκι μου/ τραντάφυλλο να ντη γκρατείς μήλο να ντη μυρίζεις –παιδάκι μου /και ματζουράνα φουντωτή να στρώνεις να κοιμάσαι –γη ακριβούλα μου /δώσ’ της να φάει δώσ’ της να πιεί πές της να τραγουδήσει –τη Ρήνα μοου / να ντην αηκούσ’ η μάνα της πολλά δάκρυα να χύσει – γε παιδάκι μου / κι από τα δάκρυα τα πολλά μήπως την αναστήσει γη ακριβούλα μου. / -Μανούλα μου μη γκαρτερείς να κρίνου μ πεθαμένοι –ε παιδάκι μου / γιατί τους λιών’ η Μαυρηγής και η η Μαυρηγής  τους τρώει –μανούλα μου / τα νιάτα χώμα τα ’καμε την ομορφιά χορτάρι –βρε μάνα μου / τα κατσαρά μου τα μαλλιά ο Χάρος τά ’χει πάρει –ε μανούλα μου....  
(Σκιαδά Αχαΐας. Βλ. Ψυχογιού 1978, ΚΕΕΛ, χ/φο αρ.  4100: 431. Μοιρολογάει η Κική Καλαβρυτινού, 60 χρ., αρ. εισ. μουσ. 22239, ταιν. 1508Α9)

( βλ. και: Ελένη Ψυχογιού, " Μαυρηγή" και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης. Χθόνια μυθολογία, νεκρικά δρώμενα και μοιρολόγια στη σύγχρονη Ελλάδα, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα 2008, σελ. 107-108 και αλλαχού)

 Η θεϊκή Μαυρηγή του κάτω κόσμου αναδεικνύεται αναπαραστατικά ωσάν λατρευτική εικόνα, ως ένα αποτρόπαιο είδωλο. Ένα είδωλο φοβερό, διφορούμενο, επιθυμητό και μισητό, είναι και μη είναι, «φαίνεσθαι και μη φαίνεσθαι», θάνατος και ζωή, που εικονοποιείται φαντασιακά ως μη-μορφή, ήτοι «μαύρη», άσχημη, δηλαδή χωρίς σχήμα, άμορφη ή/και μαυροντυμένη οντότητα, υλικά ως «μαύρη πλάκα», την οποία επικαλούνται, παρακαλούν, προσκυνούν αλλά και καταριούνται  οι γυναίκες στα μοιρολόγια. 

«…Η Γης που θα σε φάει εσέ πρέπει να λουλουδίσει, να βγάλει φύλλα πράσινα και κόκκινα λουλούδια...» (μοιρολόι) (νεκροταφείο Βόνιτσας, 1999)

Ένα αμφίσημο, θανάσιμο μαύρο, αδηφάγο στόμα και ταυτόχρονα αναγεννητική μαύρη κοιλιά-αιδοίο που λιώνει και "χωνεύει" αναβλαστικά  τα σώματα των νεκρών, όπως  θρηνούν (βλ. και παραπάνω) με στίχους ωσάν μαγικές επωδές που θα «δέσουν» την αναβλάστηση, οι μοιρολογίστρες απευθυνόμενες προς τον νεκρό συμβολοποιώντας τον τάφο και ως κοιλιά και ταυτόχρονα αιδοίο της αχόρταγης Μαυρηγής: ...κοντά στο σαραντάημερο αρμούς αρμούς χωρίζουν /  και πάει χώρια το κορμί και χώρια το κεφάλι / πέφτουν τα κομποδάχτυλα πέφτουν τα δαχτυλίδια / πέφτουν τα κατσαρά μαλλιά βγαίνουν τα μαύρα μάτια / τα νιάτα χώμα γίνονται κ’ η εμορφιά χορτάρι / τα ολόγλυκα τα μάτια μας έμορφα λουλουδάκια και το λιγνό μας το κορμί ψηλό κυπαρισσάκι.... Τα παραπάνω μοιρολόγια της Μαυρηγής που ενδεικτικά και αποσπασματικά παραθέτω, αναδεικνύουν συμβολικά τις θανάσιμες, βουλιμικές και συνάμα αναγεννητικές/αναβλαστικές ιδιότητές της.

 

...Μένα με λένε Μαυρηγής και μαυρισμένη  πλάκα...:  συμβολική αναπαράσταση της "Μαυρηγής" ως μαύρο είδωλο, στόμα-αιδοίο (πάνω) και υποχθόνια" μαύρη νύφη (κάτω), σε καρναβαλικά δρώμενα στη Νέδουσα Μεσσηνίας 
(πηγή: Ελένη Ψυχογιού, "Μαυρηγή και Ελένη...", ό. π., σελ. 42-43, 108, 112-113  και   Psychogiou Eleni, 2014, “Memory and narrative in carnival mimic representations in Nedussa, Messinia, Greece”, στο Aikaterini Polymerou-Kamilaki – Evangelos Karamanes – Ioannis Plemmenos (edts.), Narratives Across Space and Time: Transmissions and Adaptations, Proccedings of the 15^th Congress of the International Society for Folk Narrative Research (June 21-27, 2009, Athens,   volume I-III, Academy oi Athens, Publications of the Hellenic Folklore Research Center-31, τόμος III, σ. 121- 144. (Βλ. και ηλεκτρονική ανάρτηση στο  academia.edu και το ίδιο  στην ελληνική στο http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2012/02/blog-post.html ).

...Πλάκα χρυσή πλάκ’ αργυρή πλάκα μαλαματένια...: Εικόνα "Παναγίας Καθολικής" Γαστούνης Ηλείας ( 2004). Μία από τις πάμπολλες, παμπάλαιες εικόνες της "Μαύρης Παναγίας"  σε μονές και ναούς, ως χριστιανική επιβίωση του χθόνιου, "μαύρου είδωλου της "Μαυρηγής" (βλ. σχετικά Ε. Ψυχογιού, "Μαυρηγή και Ελένη...." ό. π., σελ. 42-43, όπου και σχετική βιβλιογραφία)

Μαρμάρινα αναθηματικά αιδοία στο ιερό  της  Αφροδίτης πάνω στην Ιερά Οδό, απέναντι από το Δαφνί, στο δρόμο  των μυστών προς το ιερό της  Δήμητρας στην Ελευσίνα (από ταινία σχετική με τα Ελευσίνια Μυστήρια στην ομώνυμη έκθεση στο Μουσείο της Ακρόπολης,  29.3.2018)

Αποκριά

Από τις εποχικές τελετουργίες που αφορούν κρίσιμους σταθμούς τον κύκλο του χρόνου και της βλάστησης  η Αποκριά που βιώσαμε μόλις τις προηγούμενες ημέρες είναι η διαβατήρια τελετουργία που τοποθετείται πάνω στην κρίσιμη καμπή από το χειμώνα προς την άνοιξη, από το θάνατο της φύσης προς την αναβλάστηση και την αναγέννηση και γιορτάζεται με πολυήμερες, ιδιαίτερες κατά τόπους, μαγικο-θρησκευτικές και λατρευτικές τελετουργίες παγανιστικής προέλευσης στον αγροτικό χώρο,  με μεταμφιέσεις, χορούς, παρελάσεις  και θεατρικά δρώμενα στους αστικούς χώρους  που ονομάζονται με το κοινό όνομα «Καρναβάλι», αλλά και με άλλα τοπικά ονόματα.

Σύμφωνα με την αγροτική μυθική αντίληψη που δεν είναι ανεξάρτητη από την παρατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος και την καλλιέργεια των δημητριακών κυρίως, η «Μαυρηγή»  κυοφορώντας όλο το χειμώνα μέσα στα μαύρα σπλάχνα της υποχθόνια τους σπόρους της βλάστησης μαζί με τους νεκρούς, γεννάει τα νεαρά βλαστάρια στην κρύα ακόμα  επιφάνεια του εδάφους της. Η άνοιξη δεν έχει ακόμα φτάσει, ενώ οι καιρικές συνθήκες είναι επισφαλείς για τους νεαρούς βλαστούς. Οι αγροτικές παγανιστικές τελετουργίες της Αποκριάς έρχονται να μας αφηγηθούν το μύθο της και να λατρέψουν τη Μητέρα-Γη, προκειμένου να σιγουρέψουν μαγικά τη γονιμοποίησή της με τον χθόνιο εραστή, να προκαλέσουν τον ερχομό της Άνοιξης αλλά και να υποβοηθήσουν  τα νεαρά βλαστάρια κυρίως αυτά των δημητριακών, ώστε να «αναστηθούν», να υψώσουν τα τρυφερά κορμάκια τους πάνω από το χώμα, δηλαδή να μεγαλώσουν, όπως τα παιδιά. Για να προκληθεί  μαγικά  αυτή η αναγέννηση, ο αποτρόπαιος, φοβερός κάτω κόσμος της Μαυρηγής στήνεται μυστηριακά και αναπαραστατικά ως θεατρικό, εν κινήσει, τελετουργικό σκηνικό στον απάνω κόσμο και οι μεταμφιεσμένοι ως μαύροι κάτοικοί του, αναβλαστικοί δαίμονες-νεκροί,  κυκλοφορούν ανάμεσα στους ζωντανούς  ως θίασος με δομημένους επιμέρους  ρόλους και θεατρικές, συμβολικές  δράσεις,  προκαλώντας διφορούμενο, τρομακτικό όσο και ελπιδοφόρο, τρελό γέλιο. Αυτοί οι τελετουργικοί ρόλοι λειτουργούν βεβαίως  διαλεκτικά και με τις μυητικές,  συμβολικές κοινωνικές  ανατροπές και συγκρούσεις  που τα ίδια αυτά δρώμενα αναπαριστούν σατιρικά και λυτρωτικά μέσα στο αναρχικό πλαίσιο της τελετουργίας της Αποκριάς, που όμως δεν μας αφορούν σε αυτή την ομιλία. 

Λεχαινά Ηλείας, αποκριάτικο δρώμενο "Γενίτσαροι" . Το υποχθόνιο ζεύγος της "μαύρης γριάς" (πάνω) με τη ρόκα και το καλάθι και ο "μαύρος γέρος" (κέντρο) με τη γκλίτσα και το κουδούνι (2011). Κάτω  γριά και γέρος μαζί,  στο πλαίσιο της αγερμικής τους περιήγησης .

Η συμβολική παρουσία του μαύρου, υποχθόνιου ερωτικού ζεύγους της Μαυρηγής και του μαύρου χθόνιου εραστή στα Καρναβάλια, συχνά αναπαρίσταται θεατρικά  με τον «μαύρο» γέρο και την «μαύρη» γριά, η οποία μεταφέρει το λίκνο-καλάθι στο χέρι με  αναγεννητικό συμβολισμό όσο και τη ρόκα, όπου γνέθει αέναα τον αιώνιο κύκλο  του χρόνου, αντίληψη που προκύπτει και από  ένα αρκαδικό μοιρολόι που απευθύνουν οι γυναίκες προς νεκρή γερόντισσα: νοικοκυρά καματερή κι ομορφοψιλογνέστρα, παίρνει ο καιρός τη ρόκα σου κι αέρας την κλωστή σου...

Φούρνος-στόμα-κοιλιά-αιδοίο

Ας επανέλθουμε στα κεραμικά και στο φούρνο.  Είναι γνωστές οι  σχηματικές αλλά και οι συμβολικές αναλογίες ανάμεσα στα  κεραμικά σκεύη, μικρά και μεγάλα, με το ανθρώπινο σώμα και τα μέρη του: ονομάζουμε στόμα,  χείλη, λαιμό, ώμους, χερούλια, κοιλιά, σώμα και λοιπά τα μέρη των πήλινων δοχείων.

Ο φούρνος ειδικότερα, είτε είναι από πηλό, ο και «γυναικείος» επωνομαζόμενος, είτε χτιστός από πέτρα (συχνά όμως και με πήλινη επένδυση), ο και «μαστορικός» επωνομαζόμενος, αν και φέρεται ονομαστικά ως αρσενικού γένους, συμβολικά ταυτίζεται στο λαϊκό φαντασιακό με τη γυναικεία κοιλιά και δη με τη μήτρα. 

Φούρνος από πηλό μέσα σε πετρόχτιστο στέγαστρο (η φωτ. από το διαδίκτυο)

 Και τούτο όχι μόνο λόγω της κατασκευής και της χρήσης του από γυναίκες αλλά και λόγω του στρογγυλού, κούφιου σχήματός του  και της λειτουργίας του, ότι δηλαδή δέχεται, «ψήνει», ωσάν μήτρα που εγκυμονεί και κατά ένα τρόπο γεννάει από το στόμα του, εν είδει αιδοίου, τα ψωμιά. Σημειώνω ότι και το μεταλλικό σκεύος όπου ψήνουν ψωμί αλλά και φαγητά  με τα  κάρβουνα της  εστίας  της καλύβας ή στο τζάκι οι νομάδες και άλλοι ονομάζεται «γάστρα» δηλαδή γαστέρα, κοιλιά.  Τα υλικά κατασκευής του φούρνου, κυρίως ο πηλός αλλά και η πέτρα, όσο  και η σταθερή, μόνιμη τοποθέτησή του πάνω στο έδαφος, τον φέρνουν επιπλέον και  σε υλική και συμβολική συνάφεια και με την ίδια τη Μητέρα-γη, αποδίδοντάς του πέραν των θηλυκών-μητρικών, και χθόνια συμβολικά χαρακτηριστικά, ταυτίζοντάς τον και  με υποχθόνια μήτρα.

Αυτός ο χθόνιος και συνάμα μητρικός συμβολισμός του φούρνου αναδεικνύεται και σε αγροτικά δρώμενα της Αποκριάς, δρώμενα που λειτουργούν σε πολυσύνθετα, πολλαπλά, αλληλοεπικαλυπτόμενα επίπεδα για τους συμμετέχοντες.

Φούρνος και "μουτζουρωμένοι" στο Καρναβάλι της  Νέδουσας 

Το χωριό Νέδουσα Αλαγονίας Μεσσηνίας στη χαράδρα του Νέδοντα ποταμού, στον Ταΰγετο (2005)

Η Νέδουσα Αλαγονίας Μεσσηνίας είναι ένα μικρό, ορεινό χωριό κουρνιασμένο μέσα στη χαράδρα του ποταμού Νέδοντα, στην καρδιά του Ταΰγετου, περίπου στο μέσο της διαδρομής ανάμεσα Καλαμάτα-Σπάρτη, με κατοίκους αγρότες και κτηνοτρόφους. Λόγω του  ορεινού και απόκρημνου της τοποθεσίας του, δεν διαθέτει εκτεταμένες περιοχές για καλλιέργεια και δη των δημητριακών, βασικού διατροφικού αγαθού, ενώ το ορεινό κλίμα καθιστά επισφαλή αυτή την περιορισμένη εκ των πραγμάτων όσο και κοπιώδη καλλιέργεια. Η ασφαλής απόδοση και η ετήσια επάρκεια σιταριού και κριθαριού από την καλλιέργεια της γης όσο και το χορτάρι για την διατροφή των ζώων τους, ήταν ζήτημα ζωής ή θανάτου για τους Νεδουσαίους όπως και για  όλους τους προ-βιομηανικούς «κατά φύση» αγροτο-κτηνοτροφικούς και ιδιαίτερα τους ορεινούς πληθυσμούς.  Λέω "ήταν" γιατί οι περισσότεροι κάτοικοι της Νέδουσας έχουν μετοικίσει στην Καλαμάτα κυρίως  όσο και στην Αθήνα και στο χωριό απομένουν ως μόνιμοι κάτοικοι λίγες δεκάδες γερόντων. Το συμβολικό δράμα της Αποκριάς που είδαμε να αφορά μυστηριακά τούτη την ετήσια  εαρινή  αναγέννηση της φύσης, είναι λοιπόν  πολύ σημαντικό  για τη Νέδουσα, και επιτελείται τελετουργικά κάθε χρόνο την Καθαρή Δευτέρα με το αγροτικό αποκριάτικο δρώμενο που αποκαλούν και εδώ «Καρναβάλι». Όλοι σχεδόν οι διασκορπισμένοι στα αστικά κέντρα Νεδουσαίοι, προσέρχονται την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς στο χωριό, για να «στήσουν» αναπαραστατικά και να συμμετέχουν στο δρώμενο. 

 Η προσπάθεια ερμηνείας που καταθέτω,  στηρίζεται στο πώς    παρατήρησα,   φωτογράφισα και  videoσκόπησα το "Καρναβάλι" της Νέδουσας την Καθαρή Δευτέρα των ετών 2005 και 2006.

Νέδουσα, "Μουτζουροδευτέρα" 2005. Το τελετουεγικό "μουτζούρωμα" των καρναβαλιστών με  τη συσσωρευμένη στο στόμιο του φούρνου αιθάλη (μουτζούρα)  

Την Καθαρή Δευτέρα ("Μουτζουροδευτέρα") το πρωί οι Καρναβαλιστές, θίασος από ώριμους άνδρες στην πλειονότητά τους, συγκεντρώνονται για να μεταμφιεστούν κατάλληλα για το καρναβάλι, με τη μουσική υπόκρουση  των ιερών οργάνων: του τύμπανου και της φλογέρας, όσο και και των ιερών, βωμολοχικών τραγουδιών. Οι δράσεις γίνονται με την άτυπη καθοδήγηση του τελετουργικού «βασιλιά-αρχηγού» και συντονιστή  της ομάδας των μεταμφιεσμένων και της δράσης.  Αφού  «ντυθούν» με αυτοσχέδιες, πλην με τυπικά καρναβαλικά χαρακτηριστικά,  μεταμφιέσεις σε συγκεκριμένα σπίτια, μεταβαίνουν όλοι μαζί σε κάποιο σπίτι το οποίο να διαθέτει, απαραίτητα εν ενεργεία, ξυλόφουρνο. Εκεί τους υποδέχεται με ανταλλαγή ευχών  η μητέρα- νοικοκυρά και χρήστις του φούρνου και  τους δίνει κατά ένα τρόπο την άδεια να προμηθευτούν από αυτόν τη μουτζούρα με την οποία θα βάψουν τα πρόσωπά τους. Το συλλογικό «μουτζούρωμα», το μαύρισμα του προσώπου όλων των μελών του θιάσου, θα σημάνει και την έναρξη της ολοήμερης αυτής καρναβαλικής τελετουργίας και την μετατόπιση όλης της κοινότητας από τον καθημερινό, κοινωνικό χώρο και τόπο στον χρόνο της τελετουργίας και στο συμβολικό τοπίο της.  

Όπως βλέπουμε στο βίντεο και στις φωτογραφίες, οι συμπεριφορές, δηλαδή ο σεβαστικός τρόπος που στέκονται οι καρναβαλιστές -άντρες κατά πλειοψηφία-  μπροστά στο στόμιο του «γυναικείου» φούρνου, η μουσική που παίζουν τα ιερά όργανα δηλώνουν φόρο τιμής-σεβασμό  της κοινότητας στην μάνα-γη-τροφό και τη μητρότητα (κατ’ επέκταση και στη νοικοκυρά), που ο φούρνος συμβολίζει. Tο στόμιο του φούρνου μετατρέπεται μέσω της τελετουργίας σε ιεροτοπία, συμβολική αναπαράσταση στόματος που τρώει και ταυτόχρονα του μαύρου, λόγω της συσσωρευμένης αιθάλης, αιδοίου που αναγεννά. Η σημασία που δίνεται στο να είναι ο φούρνος σε χρήση, η τελετουργική απόσπαση της αιθάλης που συλλέγεται από το στόμα του φούρνου από τον Αρχηγό-βασιλιά της θιασικής ομάδας, ο κατανυκτικός τρόπος που αυτός μουτζουρώνει ένα-ένα τα πρόσωπα, τα αλληλλο-μουτζουρώματα, οι ασπασμοί, οι ευχές, που επιτελούνται τελετουργικά με τρόπο ευλαβικό, αναδεικνύουν, παρόλα τα γέλια,  τη σοβαρότητα και τον ιερό χαρακτήρα αυτών των δράσεων. Οι συμμετέχοντες φαίνεται να υποστηρίζουν  συνειδητά την τελετουργική  ιερότητα του φούρνου-μήτρα από όπου προέρχεται το  ομαδικό μουτζούρωμα. Η με σοβαρότητα επιτελούμενη επίκληση «μανούλα μου» που ακούμε από τον μεταμφιεσμένο, όπως εξάλλου συνηθίζεται εν γένει σε έντονες, κοπιώδεις και κυρίως επίφοβες δράσεις, ίσως να σχετίζεται στο συγκεκριμένο τελετουργικό πλαίσιο και με το μητρικό και υποχθόνιο συμβολισμό του φούρνου, τούτη την κρίσιμη, φοβερή  στιγμή που φαντασιακά «ανοίγει» ο κάτω κόσμος μέσα από το «στόμα» του φούρνου. Οι «μουτζουρωμένοι» καρναβαλιστές καθίστανται όντα υποχθόνια και μιαρά που στο εξής ταυτίζονται συμβολικά και αναπαραστατικά με τον κόσμο των «μαύρων» νεκρών και των δαιμονικών πλασμάτων του σκοτεινού κάτω κόσμου που ωσάν να βγήκαν από τον Άδη, φέρνουν ανατρεπτικά και μιαρά, όσο και ευετηριακά,  για την καλοχρονιά, τον μαύρο κάτω κόσμο στον απάνω.  Σε αυτόν, τον απάνω κόσμο,   μπορούν να δρουν μεταμφιεσμένοι ως τέτοιοι θεατρικά, μόνο στο προφυλακτικό για τους θνητούς, τελετουργικό πλαίσιο της Αποκριάς. Το μουτζούρωμα εξάλλου  αποτελεί στην ουσία και το βασικό στοιχείο της  μεταμφίεσης όλων των καρναβαλιστών της Καθαρής Δευτέρας στη Νέδουσα (εξού και αποκαλείται "Μουτζουροδευτέρα"), όπως και σε όλα τα αγροτικά καρναβάλια.

Νέδουσα, "Μουτζουροδευτέρα" 2005. Ο θίασος των μουτζουρωμένων καρναβαλιστών πριν ξεκινήσει για την αγερμική περιήγηση του χωριού

Μετά το μουτζούρωμα όλος ο θίασος των μαύρων μεταμφιεσμένων επιτελεί τελετουργική περιήγηση στα σπίτια του χωριού μετά μουσικής που παίζουν ακατάπαυστα τα ιερά όργανα, τον επωνομαζόμενο από εμάς τους μελετητές  "Αγερμό". Μεταφέρουν και   μια κόφα, το «πούργι», όπου συγκεντρώνονται τα δώρα-καρποί της γης που προσφέρουν οι μητέρες νοικοκυρές.  Οι καρναβαλιστές μουτζουρώνουν επίσης επιτόπου, με ένα σταυρό στο μέτωπο, τις νοικοκυρές με τη μουτζούρα του φούρνου που μεταφέρουν σε ένα ταψί, λέγοντας τη λέξη «ευλογία»,  που αναδεικνύει την ιερότητα  των δράσεων.

Νέδουσα "Μουτζουροδευτέρα" 2005.  Από πάνω προς τα κάτω: φάσεις από τον "Αγερμό", την τελετουργική περιήγηση των καρναβαλιστών στους δρόμους και στα σπίτια του χωριού

Ως αναπόσπαστα μέλη του θιάσου των μαύρων, υποχθόνιων συμβολικών  πλασμάτων που περιηγείται το χωριό, συμμετέχουν  και  δύο μεταμφιεσμένοι που αναπαριστούν αυτά καθαυτά τα έμφυλα  σεξουαλικά σύμβολα των μυθικών πρωταγωνιστών, δηλαδή της Μαύρης Γης και του μαύρου, χθόνιου εραστή της: το αιδοίο και τον φαλλό. Το αιδοίο συμβολικά προσωποποιείται άρρητα με  μαλλιαρή, οξυκόρυφη μάσκα που την φοράει ένας πανύψηλος άνδρας με «μουτζουρωμένο», μαύρο  πρόσωπο στο κεφάλι. Με βάση τα όσα προείπα σχετικά με την εικονοποίηση της Μαυρηγής,  φαίνεται ότι αυτή η μάσκα  φέρεται ως συμβολική εικόνα  της και δεσπόζει στη θιασική ομάδα, υπεροχή που δηλώνει  και τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στο δρώμενο. 

 Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2005. Η ιερή μάσκα-"αιδοίο"  κατά την αγερμική περιήγηση και  (κάτω) η τοποθέτηση αραποσιτιού με σπόρους στο εσωτερικό της

Ο συμβολισμός αυτός της μάσκας ως αιδοίου, πέρα από το εξωτερικό σχήμα της, εκτιμώ ότι είναι συνειδητός για τους συμμετέχοντες.  Εκτίμηση που στηρίζεται στο ότι όταν  την φορούν  στο κεφάλι του άνδρα φορέα της, τοποθετούν μέσα σε αυτή τη μάσκα αραποσίτι με σπόρους, αθέατο στους πολλούς, τους εκτός τελετουργίας, που όμως καθιστά τη μαλλιαρή αυτή μάσκα μυστηριακό, άρρητο συμβολισμό της υποχθόνιας μαύρης μήτρας.

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2005. Ο ιερός  φαλλός-"μωρούλι" μέσα σε γούνινο λίκνο ("νάκα") κατά την αγερμική περιήγηση

Ο φαλλός περιφέρεται με τη  συμβολική μορφή πελώριου, ξύλινου ομοιώματος τοποθετημένου μέσα σε μαύρο, χνουδωτό λίκνο, σε μια αναπαράσταση της σεξουαλικής ένωσης.  Τον μεταφέρει μια  μεταμφιεσμένη, μαύρη στο πρόσωπο γυναίκα, όπως το αιδοίο ο άντρας, σε μια αντιστροφή των έμφυλων προσδιορισμών.  Προσωποποιούν  το ομοίωμα του φαλλού  αποκαλώντας το  μωρούλι, ονομασία που παραπέμπει στην γέννηση/ αναγέννηση όσο ίσως και  στο ότι  πρέπει και ο φαλλός, όπως τα μωρά, να ανα-στηθεί, να στηθεί όρθιος, προκειμένου να επιτελεί το γαμικό του έργο. 

Παράλληλα με αυτές τις δράσεις,  οι μεταμφιεσμένοι όσο και οι νοικοκυρές που τους υποδέχονται στις αυλές κατά την περιήγηση αλλά και άλλοι συμμετέχοντες, ψάλλουν μέσα σε τρελά γέλια και πειράγματα τα ιερά,  βωμολοχικά σατιρικά τραγούδια. Αυτά αφηγούνται με μυητικά λόγια  τα όσα δέον να πράττουν τόσο σε συμβολικό όσο και σε πρακτικό, ανθρώπινο  επίπεδο οι δύο συμβολικοί πρωταγωνιστές της ημέρας, το μουνί και η ψωλή ή πούτσα, όπως ονοματίζονται,  δηλαδή  τη σεξουαλική, γονιμική  συνένωσή τους. Αυτή την  αναγεννητική συνουσία επιδιώκουν τα ιερά αυτά τραγούδια και ως  μαγικές επωδές, προκειμένου να προκαλέσουν την ιερή  συνουσία  που αφορά τη Γη, τη βλάστηση, τα ζώα, τους ανθρώπους, την καλοχρονιά εν γένει, ενώ αναδεικνύουν ελευθερόστομα και τη σεξουαλική απόλαυση και τις σωματικές ηδονές, μέσα στο ανατρεπτικό κλίμα της Αποκριάς:

Στ΄αρχιδια- μωρέ στ΄αρχιδια- στ’ αρχιδιάκου την αυλή

στ΄ αρχιδιάκου την αυλή γάμος εγινότανε

να ΄χαμε μια τηγανιά όλο πούτσους και μουνιά

να ‘χαμε μια μάντρα κώλους να τους εγαμάγαμ΄ όλους…

*

Ένα μουνί καυχήθηκε σ’ Ανατολή και Δύση

πως δεν ευρέθη κυνηγός να πάει να το γαμήσει

κι ο κυνηγός που τ’ άκουσε πολύ του κακοφάνη…

*

Πώς το τρι- μωρέ πώς το τρι- πώς το τρίβουν το πιπέρι

πώς το τρίβουν το πιπέρι του διαόλου οι καλογέροι;

Με τη μύ- μωρέ με τη μύ- με τη μύτη τους το τρίβουν

με την μύτη τους το τρίβουν και το ψιλοκοπανίζουν...

Στου βαρελιού τον πύρο, σε παίρνω δε σ’ αφήνω…

Ένα μουνί στον άχλαδο…

(Ιερά, "βωμολοχικά",   τραγούδια από αυτά που επιτελέστηκαν τελετουργικά κατά τον Αγερμό της Καθαρής Δευτέρας στη Νέδουσα στις 13/3/2005, απομαγνητοφωνημένα από το σχετικό βίντεο). 

 Μετά το πέρας του αγερμού, οι  καρποί που συγκεντρώνουν  στο καλάθι σκορπίζονται ωσάν από το κουτί της Πανδώρας ή το κέρας της Αμάλθειας πάνω σε στρωσίδι στην πλατεία και καταναλώνονται κατάχαμα σε κοινό, ιερό γεύμα από τους  Καρναβαλιστές. 

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2006. Κοινό γεύμα καρναβαλιστών στην πλατεία με τα αγαθά-δώρα που συγκέντρωσαν μέσα στο καλάθι ("πούργι") κατά τον Αγερμό 

 Μοιράζονται  έτσι μεταξύ τους και κατ΄ επέκταση με όλη την κοινότητα τα αγαθά της γης,  που ως διατροφική ουσία και αξία δένουν τους συμμετέχοντες μεταξύ τους ως συλλογική κοινότητα αλλά και κατά ένα τρόπο ευχαριστήριο και με  την Μαυρηγή, η οποία  τα «γεννάει» αυτά τα διατροφικά αγαθά και τα αποδίδει σε όλα τα ζωντανά πλάσματα. Ταυτόχρονα, το κοινό αυτό γεύμα καταγής, φαίνεται να επιτελείται και ως μαγική πράξη που θα κινητοποιήσει την τροφοδότρα  Μητέρα-Γη να αποδίδει αέναα  τους πάσης φύσεως, φυτικούς και  ζωικούς,  "καρπούς" της.
Ακολουθεί πολύωρη δραματική παράσταση από τους ίδιους περίπου μεταμφιεσμένους «μαύρους» επιτελεστές, άνδρες και γυναίκες,  με επιμέρους διαφορετικές μαγικο-θρησκευτικές δράσεις αλλά με το ίδιο βασικά μυθικό θέμα, αυτό της γονιμοποίησης της Μητέρας-Γης και της φύσης εν γένει.  Η όλη τελετουργική, θεατρική αυτή διαδικασία επιτελείται εν κινήσει στους δρόμους και στην πλατεία του χωριού.

 

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2006. "Μαύροι" καρναβαλιστές μεταμφιεσμένοι σε τράγους και κριάρια

 Αρχίζει με θεατρική αναπαράσταση από μεταμφιεσμένους, πάντα με μουτζουρωμένα πρόσωπα, σε ζώα, κυρίως κριάρια και τράγους, των οποίων το σεξουαλικό σφρίγος ως επιβητόρων και η ζωϊκή δύναμη παραπέμπει και πάλι στη γονιμότητα, καθώς αναπαριστούν την  πάλη για το ποιο αρσενικό θα υπερισχύσει και το «μαρκάλισμα» με τα θηλυκά ζώα.

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2005 (πάνω) και 2006 (κάτω). Αναπαράσταση οργώματος της γης με ξύλινο αλέτρι που σέρνει  "ζευγάρι" μεταμφιεσμένων σε βόδια. 

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2006. Αναπαράσταση της παρασκευής  του ψωμιού. Στο κέντρο το ξύλινο "φτυάρι" του φούρνου.

Ακολουθεί αναπαράσταση της πολύτιμης καλλιέργειας των σιτηρών πάνω στη μάνα-Γη, από όπου δεν απουσιάζει και η μνεία του φούρνου και πάλι, αφού  περιφέρονται ως λάβαρα εργαλεία που βοηθούν στο φούρνισμα, καθώς και αναπαράσταση του ζυμώματος του ψωμιού.  Όμως για να καλλιεργηθούν  τα σιτηρά  και η βλάστηση που θα θρέψουν ανθρώπους και ζώα, πρέπει να γονιμοποιηθεί η θεϊκή Μητέρα-Γη από τον χθόνιο, ιερό εραστή. Οπότε το καρναβάλι ολοκληρώνεται τελετουργικά με τη σατιρική, πλην πιστή και λεπτομερή, σχεδόν,  αναπαράσταση της παραδοσιακής γαμήλιας τελετουργίας για τους ανθρώπους, όμως ως  ιερογαμία της πελώριας μαύρης νύφης-«Μαυρηγής» (την υποδύεται μεγαλόσωμος άνδρας) με τον μικρόσωμο, φαλλικό  μαύρο γαμπρό, τον αποκαλούμενο σατιρικά «Αποψώλη» (ως εξανθρωπισμός του συμβολικού φαλλού). 

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2006. Το "στόλισμα" της ιερής μαύρης νύφης  από γυναίκες με τη συνοδεία γαμήλιων τραγουδιών, που αυτές τραγουδούν

Νέδουσα, Καθαρή Δευτέρα 2005.  Η "στέψη" (πάνω) της μαύρης  νύφης με τον μαύρο φαλλικό εραστή και η "ιερογαμία" (κάτω), η ιερή συνουσία ,  του ιερού ζεύγους

Πάνω και κάτω: οι δύο φάσεις της  ιερογαμίας σε παλιότερη επιτέλεση, στη Νέδουσα (πηγή: Μιχάλης Μερακλής, «Το καρναβάλι της Νέδουσας Μεσσηνίας», στο συλλογικό Αποκριάτικα δρώμενα του Ελλαδικού χώρου. Το καρναβάλι της Νέδουσας Μεσσηνίας (Επιστημονική Συνάντηση Λαογραφίας, Καλαμάτα 16-17/2/2001), εκδ. Κέντρο Λαογραφικών Μελετών Καλαμάτας-Σύλλογος  Νεδουσαίων Καλαμάτας, Καλαμάτα, φωτ. αρ. 12).

Ο μαύρος γαμπρός-φαλλός στη συνέχεια πεθαίνει, θρηνείται (σε μια σατιρική, πλην πιστή αναπαράσταση του παραδοσιακού θρήνου) και αναγεννάται, ώστε να εξακολουθεί, θνήσκων και αναγεννώμενος/αναστηνόμενος  κάθε χρόνο,  να γονιμοποιεί αέναα την αθάνατη Μεγάλη Μητέρα-Γη.

Νέδουσα Μεσσηνίας, «Καρναβάλι»  Καθαρής Δευτέρας 2005 (πάνω) και 2006 (κάτω). Αναπαράσταση της "πρόθεσης"  και του "θρήνο"υ  του φαλλικού, νεκρανασταινόμενου  γαμπρού

Σημειώνω ότι στο περιθώριο της συγκροτημένης δραματικά, θεατρικής αυτής δράσης, εκτός από τους δρώντες που ως "ηθοποιοί" στους συγκεκριμένους ρόλους συγκροτούν τη μυθική αφήγηση, και  όλοι οι συμμετέχοντες χωριανοί, και των δύο φύλων, μουτζουρωμένοι επίσης και αυτοί, επιτελούν αυτοσχεδιαστικά, σε προσωπικό επίπεδο σχετικές, κυρίως σεξουαλικού περιεχόμενου, δράσεις, με ευφάνταστες φαλλικές μεταμφιέσεις και με αυτοσχέδια,  θεατρικά εξαρτήματα και κυρίως με λεκτικά σεξουαλικά  πειράγματα και χειρονομίες. Δράσεις που αναδεικνύουν τη  συμμετοχή όλων των Νεδουσαίων στη μυθική αφήγηση του "Καρναβαλιού" τους, ως ενεργών κοινωνικών υποκειμένων, τόσο σε συλλογικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο και όχι ως απλών θεατών-παρατηρητών.

Θέλω να τονίσω ότι οι καρναβαλιστές, άνδρες και γυναίκες, επιτελούν τα παραπάνω τελετουργικά δρώμενα αυθόρμητα και αυτοσχεδιαστικά, ως παραδοσιακή, συντηρητική, μεταδιδόμενη  από γενιά σε γενιά, ενσωματισμένη κοινωνική και πολιτισμική  μνήμη και «έξη», χωρίς «σκηνοθετικές», ας πούμε, παρεμβάσεις έξωθεν, «γιατί έτσι τα βρήκαμε», όπως λένε. Υπό αυτούς τους όρους, επιτελούν το δρώμενο ως δική τους, εσωτερική αφήγηση που αφορά τους ίδιους, την ταυτότητά τους, την κοινότητά τους συλλογικά και την επιβίωσή της, τις μνήμες τους. Βεβαίως, παρόλο που λένε ότι «έτσι τα βρήκαμε», καθώς και τη θρησκευτική και δεισιδαιμονική συντηρητικότητα τέτοιων δρώμενων διαχρονικά, αυτά δεν  παραμένουν αναλλοίωτα και ανεπηρέαστα από έξωθεν και έσωθεν επιδράσεις μέσα στα χρόνια ή και από υποκειμενικούς αυτοσχεδιασμούς και πρωτοβουλίες σε κάθε εποχική τους επιτέλεση, πάντα όμως μέσα στο πλαίσιο της δομής, δηλαδή χωρίς να αλλοιώνεται το κεντρικό τους νόημα και ο μυθικός πυρήνας τους. Οι ίδιοι οι δρώντες, καθώς ξέρουν τι να κάνουν, πώς, πότε και πού, συνειδητά ή μη, δεν χρειάζεται φυσικά να ερμηνεύουν τις καρναβαλικές αυτές διαδικασίες. Οι ερμηνείες  των συμβολικών δράσεων και η επιστημονική τεκμηρίωσή τους είναι έργο των επιστημών του ανθρώπου και βεβαίως ως ερευνητικές υποθέσεις ενέχουν διαφορετικές προσεγγίσεις.

Φούρνος και μαντική στον Βάρο Λήμνου

Ωστόσο γα να στηριχθεί και να τεκμηριωθεί η όποια ερμηνεία συμβολικών πράξεων και συμπεριφορών, σαν αυτή που επιχείρησα παραπάνω, όπως τις παρατήρησα τη συγκεκριμένη συγκυρία, δεν είναι  αρκετό ένα μόνο  ερευνητικό παράδειγμα και σε έναν μόνο τόπο.  Ολοκληρώνοντας λοιπόν την ομιλία μου, θα αναφερθώ και σε ένα μαντικό έθιμο που εκτιμώ ότι ενισχύει την ερμηνεία που υποστήριξα  για τη συμβολική  ταύτιση του φούρνου με την υποχθόνια  Μαυρηγή.  Γίνεται (ή το συνήθιζαν παλιότερα) στο χωριό Βάρος της Λήμνου. Την  πληροφορία την οφείλω στον Λημνιό μεταπτυχιακό φοιτητή Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων   Ραφαήλ Γιαννέλη, ο οποίος  τη δημοσίευσε στο fb και στη συνέχεια μιλήσαμε για αυτό σε επικοινωνία που είχαμε, οπότε πήρα και την άδειά του να αναφερθώ εδώ σε αυτήν. 

" Φούρνε μας φούρνε μας γυροθολωτέ [ή καμαρωτέ] / σαν κόκκινο καμίνι...: τραγούδι του γάμου στη Λήμνο, "...αφιερωμένο στο φούρνο, όταν φούρνιζαν τα ''καλεστκά'', τα ψωμιά που μοιράζουν στο χωριό ακόμη, με σκοπό να καλέσουν τους συχωριανούς σε γάμο. Σας το παρεθέτω όπως καταγράφηκε τη δεκαετία του 1980 από τοπικό λαογράφο..." (Μουστάκας Π. Σπύρος, Πατροπαράδοτα γαμήλια έθιμα της Λήμνου, (εκδ.) Βασδέκη, Αθήνα, 1998 (εκδοση δεύτερη συμπληρωμένη), της σειράς των Λαογραφικών Θησαυρών της Λήμνου, τομος πρώτος, σ. 85-86. Πληροφορία, φωτογραφία και κείμενο Ραφαήλ Γιαννέλης -με θερμές ευχαριστίες)

 Στο  Βάρος,  την παραμονή του ψυχοσάββατου των Αγίων Θεοδώρων, λίγες ημέρες μετά τη λήξη της Αποκριάς,  σαν μεθαύριο δηλαδή, τα ανύπαντρα μέλη της κοινότητας, και των δύο φύλων,  ρίχνουν στο «στόμα», όπως ακριβώς λένε, του φούρνου κόλλυβα (από αυτά που φτιάχνουν παντού στον ελληνικό χώρο αυτή την ημέρα για το ψυχοσάββατο) για να ονειρευτούν  το βράδυ τον μέλλοντα γαμπρό ή τη μέλλουσα νύφη που θα παντρευτούν.  Με βάση τα όσα υποστήριξα  παραπάνω για τη συμβολική ταύτιση του φούρνου με την κοιλιά-αιδοίο της υποχθόνιας Μαυρηγής, εδώ  έχουμε να κάνουμε με ένα είδος νεκρομαντείας. Η τοποθέτηση των νεκρικών κόλλυβων στο «στόμα» του φούρνου τον μετατρέπει και εδώ τελετουργικά σε χθόνια ιεροτοπία, όπου επιδιώκεται μαγικά  να αντληθεί μαντική πρόβλεψη ωσάν μέσα από τάφο, ο οποίος στα μοιρολόγια ταυτίζεται, όπως είδαμε παραπάνω, με το αδηφάγο «στόμα» της Γης-Μαυρηγής, όπως και το στόμιο του φούρνου. Πολύ περισσότερο που οι θεωρούμενοι ως ψυχοπομποί, οι και ωσάν «δίδυμοι»,  άγιοι Θεόδωροι θα μεταφέρουν το μαντικό ερώτημα στο υποχθόνιο βασίλειο της Μαυρηγής όπου επιτελείται το γονιμικό «χώνεμα» των νεκρών ως σπόρων -αναπαράσταση των οποίων  είναι τα κόλλυβα- η αναγέννηση και  η αναβλάστηση,  μέσω της υποχθόνιας ιερογαμίας της Γης. Έτσι ο  φούρνος, ταυτιζόμενος με την υποχθόνια, ερωτική και γονιμική κοιλιά της γης, μεταβάλλεται μαγικά και σε αυτή την περίπτωση σε χθόνια ιεροτοπία από όπου  θα αντληθούν από τα σπλάχνα της γης μαντείες για το γάμο. Είναι γνωστό εξάλλου ότι στην αρχαιότητα τα μεγαλύτερα γνωστά μαντεία ήταν υπόγεια και αφιερωμένα αρχικά στη Μητέρα-Γη, όπως π.χ. αυτό των Δελφών. Το όνομα της Γης στο μαντείο των Δελφών ήταν  "Πυθώ", που σημαίνει αυτή-που-λιώνει, και Πυθία η ιέρειά της. Όπως είδαμε παραπάνω στα μοιρολόγια, και η "Μαυρηγής" είναι "πυθώ": " γιατί τους λιών’ η Μαυρηγής και η η Μαυρηγής τους τρώει –μανούλα μου / τα νιάτα χώμα τα ’καμε την ομορφιά χορτάρι –βρε μάνα μου / τα κατσαρά μου τα μαλλιά ο Χάρος τά ’χει πάρει –ε μανούλα μου..( πηγή: βλ. παραπάνω)

Επίλογος 

Κλείνοντας, θέλω να σημειώσω, ως προς την κατά φύλα προσέγγιση των καρναβαλικών συμβολισμών πως εκτιμώ, σύμφωνα και με  τη βιωμένη εμπειρία πεδίου,  ότι έχει υπερτονιστεί από τους μελετητές ο ρόλος του αρσενικού φαλλού στις καρναβαλικές επιτελέσεις, για διάφορους, ιστορικούς, θρησκευτικούς, κοινωνικούς-πατριαρχικούς  και πολιτισμικούς εν γένει λόγους, διαχρονικά. Με βάση όμως και τις συμβολικές δράσεις γύρω από το φούρνο που είδαμε εδώ, υποστηρίζω ότι στη Νέδουσα, αλλά και γενικότερα, τα  σύγχρονα αγροτικά καρναβάλια, όπως και τα αρχαία,  είναι μυστηριακές παγανιστικές λατρείες που αφορούν τουλάχιστον και τα δύο φύλα, και μάλιστα, κατ’ εμέ,  σύμφωνα με την κρατούσα παραδοσιακά γεωκεντρική κοσμαντίληψη, κατεξοχήν  την εν πολλοίς άρρητη σε αυτές θηλυκή Γη-Μητέρα, στην υπηρεσία της οποίας μπαίνει γαμικά ο διαχρονικά, αποκλειστικά σχεδόν υπερτονισμένος,  αρσενικός φαλλός. 

 Θέλω επίσης να τονίσω ότι τα αρχαία,  "Διονυσιακά"  λεγόμενα συλλήβδην δρώμενα,  περιβάλλονται και προβάλλονται με  επιστημονική, αρχαιολογική, μουσειακή  αίγλη και επισημότητα  λόγω των γραπτών, από σημαντικούς αρχαίους συγγραφείς όσο και των γλυπτών και αγγειογραφικών από σπουδαίους καλλιτέχνες αναπαραστάσεών τους αλλά και των επιγραφικών μαρτυριών για αυτά, μέσω των οποίων έχουν φτάσει ως εμάς. Ωστόσο  φαίνεται ότι και  τα "Διονυσιακά" δρώμενα κάπως έτσι, δηλαδή  περίπου όμοια με τους αυτοσχεδιαστικούς, θεατρικούς όρους  που επιτελούνται και στη Νέδουσα και σε όλο τον ελληνικό χώρο τοπικά  σήμερα, θα επιτελούνταν και  στην Αρχαιότητα, ιδιαίτερα στην αγροτική περιφέρεια και στους μικρούς οικισμούς, για τους οποίους γνωρίζουμε ελάχιστα. Γενικά συνηθίζουμε, παλιότερα ιδιαιτέρως, να ανάγουμε στην Αρχαιότητα και να ταυτίζουμε τα σύγχρονα καρναβαλικά δρώμενα συλλήβδην με τα αρχαία Διονυσιακά, προκειμένου να αναδείξουμε τη δραματική και μυθική αξία τους όσο  και την αρχαία ελληνική "συνέχειά" τους. Φρονώ ότι εφόσον διαθέτουμε τόσο σπουδαία και "ζωντανά"  σύγχρονα  αποκριάτικα δρώμενα στον ελληνικό χώρο, αλλά και στον ευρωπαϊκό  και αλλού, μάλλον το αντίθετο θα μπορούσαμε να πράττουμε, αρχαιολόγοι, κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι  και  λαογράφοι: μέσω των σύγχρονων δρώμενων να προσπαθούμε, διαδραστικά,  να κατανοήσουμε και να αναπαραστήσουμε τα αρχαία, τη στιγμή που όσες πληροφορίες και αν έχουμε από τις παραπάνω πηγές για αυτά, δεν είναι δυνατόν να έχουμε  πλήρη  εικόνα της ζωντανής, κατά τόπους, επιτέλεσής τους και της προφορικής  τελετουργικής αφήγησης σε αυτή. 

Υ. Γ.
Και μια σημαντική πληροφορία από την Κύπρο, συμπληρωματική του ότι ο φούρνος θεωρείται ως αναπαράσταση της "Μαυρηγής" και του Άδη, αναρτημένη στις  22/9/2018 στο fb από τον Ιωάννη Κωνσταντίνου:

Ioannis Constantinou

22 ώρες

Γιατί οι Κύπριοι φούρνιζαν τα παιδιά τους;

Σε μια οικογένεια στην οποία τα περισσότερα από τα παιδιά είχαν πεθάνει, το παιδί που επιβίωνε εθεωρείτο ότι έχει τη 'μύγα του Άδη' η οποία θα έπρεπε να αφαιρεθεί από το παιδί, έτσι ώστε το επόμενο να μην πεθάνει. Όμως υπήρχε μόνο ένας τρόπος που αυτό θα μπορούσε να γίνει και το οποίο έχει ως εξής: Μόλις ψήνονταν τα ψωμιά στον παραδοσιακό πέτρινο φούρνο που ήταν έξω από το σπίτι, και αφηνόταν να υποθερμάνει για λίγο, έβαζαν το παιδί μέσα στο φούρνο αφού πρώτα είχε προηγηθεί μπόλικο καλόπιασμα στο παιδί για να μπει. Αφού το παιδί ήταν μέσα στο φούρνο, άναβαν ξερόκλαδα στην είσοδο του στομίου του φούρνου, και η μητέρα έλεγε: "Μακάρι η 'μούγια του Άδη' που βρίσκεται στο παιδί μου να καεί όπως καίγονται αυτά τα κάτσαρα (τα ξερόκλαδα)". Μετά από αυτό, η μητέρα έβγαζε το παιδί, που ήταν γεμάτο φόβο και αμηχανία, έξω από το φούρνο η οποία έλπιζε ότι η 'μύγα του Άδη' είχε σκοτωθεί και ότι το επόμενο της παιδί θα επιβίωνε.

Για μια ενδεικτική βιβλιογραφία περί κεραμικής, βλ. στο  http://potterymuseum.gr/%CE%B5%CE%BA%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%83/