Ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: Μυρτιά Πύργου (travelling on marks of Helen/St. Helen, Myrtia, Pyrgos, Greece)

Το χωριό Μυρτιά Πύργου Ηλείας.  Στο κέντρο ο  λόφος του νεκροταφείου της "Αγιαλένης"πάνω από τα χωράφια 
(Οκτ. 2000)


(Πρώτη δημοσίευση. Οι φωτογραφίες τραβηγμένες από την γράφουσα, Ε. Ψ., εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά. Αναφορικά με τη σχετική με την "Ελένη/Αγιαλένη" τοπική λαϊκή προφορική παράδοση στο: http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2017/05/blog-post.html και http://psychogiou.blogspot.gr/2012/09/blog-post.html

Εισαγωγικά (επαναλαμβανόμενα και στις άλλες σχετικές αναρτήσεις στον ιστότοπο, ως απαραίτητα  για όσους μπαίνουν για πρώτη φορά στις περιηγήσεις "στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης")

Καθώς η έρευνά μου για την Ελένη-Αγιαλένη κρατάει πάνω από είκοσι χρόνια τώρα ―και συνεχίζεται― είναι πλέον πολλά τα επιμέρους δημοσιεύματά μου σχετικά με αυτήν, είτε ως επιστημονικά άρθρα και δοκίμια, είτε ως εθνογραφικά ημερολόγια της  επιτόπιας  έρευνας. Αναρωτιέμαι λοιπόν (όπως ίσως και οι τυχόν αναγνώστες της δουλειάς μου) μήπως κινδυνεύω να αποκτήσω, ή και μην έχω ήδη αποκτήσει, κάποια μονομανία ή και ιδεοληψία σχετικά με αυτό το θέμα. Αρχίζοντας όμως στις αρχές της δεκαετίας του 1990 να συγκροτώ αυτή την ερευνητική υπόθεση, δεν  φανταζόμουν το πόσο εκτεταμένη θα προέκυπτε, ούτε ως προς την τοπική έκταση, ούτε ως προς το χρόνο (τόσο ως προς τη διάρκεια της έρευνας όσο και ως προς το χρονικό βάθος των δεδομένων),  ούτε ως προς την πολιτισμική ευρύτητα και ποικιλία των εθνογραφικών και των γραπτών ευρημάτων που οδηγούν τα βήματά μου. Δεδομένης δε και της  ολισθηρότητας της ερμηνείας των μυθικών και των συμβολικών θεμάτων, ιδιαίτερα όταν άπτεται της σχέσης τους με τη διαχρονική διάρκεια των πολιτισμικών φαινομένων, γίνεται ιδιαίτερα δυσχερής η τεκμηρίωση της ερευνητικής υπόθεσης. Για να μπορεί λοιπόν να δομηθεί και να γίνει τεκμαρτή η ερευνητική μου υπόθεση, χρειάζεται το «δείγμα» του φαινόμενου Ελένη/Αγιαλένη να είναι όχι μόνον επαναλαμβανόμενο και εκτεταμένο αλλά και να αφορά τις  πολλές όψεις και πτυχές του, δηλαδή τα χωροταξικά, τοπωνυμικά, ιστορικά, αρχαιολογικά, συμβολικά, μυθικά, αφηγηματικά, συναισθηματικά, παραγωγικά και άλλα ευρήματα που εκτιμώ ότι το δομούν ως τέτοιο.

 Μέσα από αυτό το πρίσμα, η  έρευνα για την Ελένη/Αγιαλένη έχει καταστεί για μένα μια μακροχρόνια, συναρπαστική περιηγητική και πατριδογνωστική περιπέτεια γεμάτη εκπλήξεις, «θαύματα» και κινδύνους και ταυτόχρονα ένα είδος εθνογραφικού θρίλερ, μια παρακινδυνευμένη όσο και γοητευτική/γητευτική περιπλάνηση στον τόπο, στο χρόνο, στην προφορική παράδοση,  στους μύθους και στα σύμβολα, στα παραδοσιακά τραγούδια, στις τελετουργίες, στις παραγωγικές διαδικασίες, στις κατά τόπους κοινότητες που επισκέπτομαι. Κατόπιν αυτών, επιλέγοντας από το πολυποίκιλο υλικό της έρευνας δημοσιεύω τα επιμέρους σχετικά άρθρα και κείμενα (έντυπα αλλά κυρίως ηλεκτρονικά πλέον, υποκύπτοντας στις σειρήνες της μπλογκόσφαιρας) παράλληλα με την εθνογραφική επιτόπια όσο και τη βιβλιογραφική έρευνά μου, επιδιώκοντας να  συγκροτώ  συντωχρόνω την ερευνητική μου υπόθεση και να επιχειρώ σταδιακά την «ανάγνωση» και ερμηνεία των συμβολικών, μυθικών και τελετουργικών ευρημάτων (διασταυρώνοντας τεκμηριωτικά ή αναιρώντας), συνδυαστικά και με τα διαφορετικά πολιτισμικά πεδία που εκτιμώ ότι την αφορούν ―με τις αλλαγές και τις μεταμφιέσεις της μορφής και του μύθου της στη διαχρονία μέσα στις εκάστοτε ιστορικές, θρησκευτικές και κοινωνικές συνθήκες― θέτοντας, κατά την κρίση μου,  νέα ερωτήματα.  Οι επιμέρους αυτές δημοσιεύσεις με εμμονή στην Ελένη/Αγιαλένη αποσκοπούν λοιπόν στο  να αναδεικνύω και να μοιράζομαι τις ποικίλες επιμέρους πτυχές της εκτεταμένης τοπικά και χρονικά αυτής έρευνας και μακρόχρονης εμπειρίας, εφόσον είναι και δύσκολη η ―ευκταία, πλην ανέφικτη μάλλον― συνολική τους δημοσίευση. Επιμένω λοιπόν κατά τις δυνάμεις μου,   εφόσον εκτιμώ (όσο αυτό  είναι αντικειμενικά δυνατόν, κυρίως από τον αριθμό  των βιβλιογραφικών αναφορών σε αυτά όσο και από τις επισκέψεις στις ηλεκτρονικές μηχανές αναζήτησης), ότι τα εν λόγω δημοσιεύματα, προς το παρόν τουλάχιστον, προκαλούν κάποιο ενδιαφέρον.

Η συγκεκριμένη επιτόπια έρευνα «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης» έχει την ιδιομορφία να γίνεται όχι με την κλασική έννοια της έρευνας πεδίου με την παραμονή του λαογράφου ή ανθρωπολόγου ερευνητή σε ένα συγκεκριμένο τόπο ―όπως ήταν και η δική μου άλλωστε, πριν μπω στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης―  αλλά είναι έρευνα περιπλάνησης, ταξιδιού από τόπο σε τόπο με συγκεκριμένο θέμα. Ωστόσο πέρα από την εξέλιξη της συγκεκριμένης έρευνας και τον τρόπο που συγκροτείται βήμα-βήμα η ερευνητική μου υπόθεση για την Ελένη/Αγιαλένη και τη σχέση της με την θεά Μητερα-Γη, στα ημερολόγια αναδεικνύεται  και για τους μη ειδικούς η δουλειά του ερευνητή (μεροληπτικά ως ένα βαθμό, μέσα από την οπτική και την κρίση του): οι ερευνητικοί στόχοι,  οι τρόποι που επιλέγει να τους διαχειριστεί και να τους πραγματώσει στο πεδίο, το ερευνητικό ήθος του, οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ ερευνητή και συνομιλητών, ο επιτυχημένος ή μη χειρισμός καταστάσεων, οι δυσκολίες, οι περιπέτειες, οι επιτυχίες και τα λάθη του.  Επίσης οι εθνογραφικές πληροφορίες που περιέχονται σε αυτά τα  ημερολόγια -κατ' επιλογή του ερευνητή πάντα και με επίκεντρο την ερευνητική μου υπόθεση- περιγράφουν αφηγηματικά, σχολιάζουν, αποτυπώνουν και απαθανατίζουν φωτογραφικά ιερά ή μη τοπία, οικισμούς, ναούς, ξωκλήσια, τοιχογραφίες, εικόνες και πολλά άλλα πολιτισμικά στοιχεία, χρονολογημένα, όπως τα βρίσκω κατά την έρευνα, πολλά από τα οποία δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά -ίσως και για τελευταία. Τέλος αποτυπώνονται κάποιες όψεις της εκάστοτε τοπικής θρησκευτικής, τελετουργικής και κοινωνικής καθημερινότητας και οι ανθρώπινες συμπεριφορές που αφορά η λαογραφική έρευνα, στο πλαίσιο και της όποιας  ιστορικής και πολιτικής επικαιρότητας, όσο τουλάχιστον διαρκεί χρονικά  η, έστω σύντομη, επίσκεψή μου σε κάθε τόπο, όσο  βέβαια επιτρέπουν οι δυνάμεις και η όποια εθνογραφική και αφηγηματική μου ικανότητα. 
(Βλ. και Ελένη Ψυχογιού, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης. Χθόνια μυθολογία, νεκρικά δρώμενα και μοιρολόγια, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα).


Από τη "διπλή"  Αγιαλένη της Λάμπειας (-Δίβρης) Ηλείας στη Μυρτιά και τη Σκαφιδιά του Πύργου 


 Όταν είχα επισκεφθεί το χωριό Λάμπεια (πρώην Δίβρη) Ηλείας τον Αύγουστο του 1999 στο πλαίσιο της παραπάνω έρευνάς μου για την Ελένη/Αγιαλένη (βλ. http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2013/01/blog-post.html), είχα την τύχη να καταγράψω την  παρακάτω σημαντική -όσο και πειστική, λόγω της ιδιότητας τού συνομιλητή μου- για μένα  μαρτυρία ενός  ιερομόναχου, του παπα-Προκόπη,  στην "Κάτω Μονή Δίβρης" : 

«....Α, δεν υπάρχει [εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στο παρεκκλήσι της "Αγιαλένης" μέσα στον περίβολο της κάτω Μονής στη Λάμπεια (Δίβρη) Ηλείας, που είναι αφιερωμένη στην κοίμηση της Παναγίας]. Τώρα γιατί το λένε Αγιαλένη, μη με ρωτάς, δεν ξέρω να σου πω. Έτσι το λένε, πάντως. Τώρα που με ρωτάς, σκέφτομαι πως αυτή δεν πρέπει  να είναι αυτή η αγία Ελένη, του Κωσταντίνου η μάνα, που λέμε. Κάποια άλλη Ελένη πρέπει να είναι αυτή. Δεν ξέρω ποιά, αλλά πάντως, άλλη. Είναι και μία που γιορτάζει το Φλεβάρη, μήπως ’ναι αυτή; ...Δεν ξέρω. Και τώρα που το λες, θυμάμαι κι άλλο! Όταν ήμουνα στο χωριό μου [Μυρτιά Πύργου Ηλείας], μικρός, έχουμε ’κεί ένα νεκροταφείο που έχει εκκλησία Κωνσταντίνου και Ελένης. Όμως όποιος έρχεται από ’κεί, έλεγε, «έρχουμαι από την Αγιαλένη». Ενώ δηλαδή ξέρανε πως είναι Κωσταντίνου και Ελένης, το λέγανε αυτοί Αγιαλένη...» [70].

Κάτω μονή Παναγίας Δίβρης (Λαμπείας) Ηλείας. Δεξιά ο  ιερομόναχος συνομιλητής μου,  παπα-Προκόπης με καταγωγή από το χωριό  Σκαφιδιά Πύργου, εμπρός  από την πύλη  του μικρού παρεκκλησιού αφιερωμένου στην "Αγιαλένη", εντοιχισμένου στον περίβολο της μονής (Αύγ. 2000)

Με αφορμή αυτή τη σημαντική για μένα μαρτυρία, ακολουθώντας -αναπάντεχα για μια ακόμα φορά-  τα ίχνη της "Αγιαλένης",  τα βήματά μου  με έφεραν τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς και στη Μυρτιά του Πύργου Ηλείας (12 χλμ. στα ΒΔ της πόλης), ώστε  να διασταυρώσω επιτόπου την πληροφορία  του παπα-Προκόπη και να εξακριβώσω αν η "Αγιαλένη" είναι ακόμα παρούσα ως τοπωνύμιο αλλά και στην τοπική μνήμη και λατρεία:

Φτάνοντας στο χωριό, συνάντησα πρώτα στο δρόμο μου ένα περίπου 12χρονο αγόρι. Σκέφτηκα να το ρωτήσω αν γνωρίζει να μου πει πού θα εύρισκα την "Αγιαλένη", γιατί αν γνώριζε, θα σήμαινε ότι η μνήμη της είναι ακόμα τόσο ζωντανή εδώ τόσο, ώστε να την κατέχουν και τα μικρά παιδιά. Και όντως, το παιδί χωρίς να το σκεφτεί καν, μου απάντησε "στο νεκροταφείο θέλετε να πάτε;". "Δεν ξέρω", του είπα σκόπιμα, "εγώ την Αγιαλένη ψάχνω". "Ε, εκεί είναι η Αγιαλένη", μου είπε με βεβαιότητα και μου έδωσε οδηγίες πώς να πάω εκεί. Σιγουρεμένη για την "παρουσία" της στον τόπο, ρώτησα και στο καφενείο για την Αγιαλένη. Πήρα την ίδια απάντηση και οδηγίες για να βρω το νεκροταφείο, όπου η  χθόνια, κατά τεκμήριο, "κατοικία" της... 

Το χωριό Μυρτιά Πύργου Ηλείας.  Ο  λόφος του νεκροταφείου της "Αγιαλένης" (Οκτ. 2000)

Μυρτιά Πύργου, Οκτ. 2000.  το νεκροταφείο και ο κοιμητηριακός ναός της "Αγιαλένης" 

Λίγο έξω από το χωριό αντίκρισα τους μαρμάρινους σταυρούς των τάφων να περιβάλλουν μια εκκλησία στην κορυφή ενός χαμηλού λόφου. Ο λόφος δεσπόζει πάνω από την ευρύτατη  κοιλάδα όπου παλιότερα γινόταν και εκτεταμένη καλλιέργεια δημητριακών, την οποία διασχίζει ο Ιάρδανος ποταμός, τοπικά "Βουβό ποτάμι", που χύνεται λίγο πιο κάτω, στην παραλία, δίπλα, νότια, από τη μονή της "Σκαφιδιάς" στο Ιόνιο Πέλαγος.    
  Η Μυρτιά, παλιό χωριό που υπήρχε και επί Τουρκοκρατίας τουλάχιστον, κατοικείται και από  πολλούς έποικους  από την Βυτίνα της Αρκαδίας που μετοίκησαν στην Ηλεία μετά την Επανάσταση και  ιδίως προς τα τέλη του 19ου αι, όταν άκμαζε η καλλιέργεια της μαύρης σταφίδας, όπως δηλώνει και ο κοντινός στη Μυρτιά οικισμός Λαστέικα, με κατοίκους από τη Λάστα Γορτυνίας, καθώς  και άλλοι οικισμοί στην Ηλεία. Αναρωτιόμουν λοιπόν  αν την "Αγιαλένη" την έφεραν μαζί τους οι Γορτύνιοι έποικοι ή αν την βρήκαν να υπάρχει ήδη στην περιοχή. Από τις περιηγήσεις μου στην Αρκαδία έχω  διαπιστώσει την  παρουσία της Αγιαλένης μέσα στο αρχαίο ιερό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα,   στην αρχαία πόλη Θέλπουσα, στην ευρύτερη περιοχή της κωμόπολης  Τρόπαια όπου τεκμηριώνεται αρχαιολογικά σημαντική  λατρεία της Δήμητρας  η οποία, σύμφωνα πάντα με τα τεκμήρια της δικής μου έρευνας,  διατηρείται κατά ένα τρόπο και στη χριστιανική παράδοση  έμμεσα,  μέσα από τη χριστιανική λατρεία της Ελένης/Αγιαλένης και των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, των οποίων η μεγαλόπρεπη εικόνα είναι παρούσα στο τέμπλο των περισσότερων εκκλησιών της Γορτυνίας, ακόμα κι αν δεν είναι αφιερωμένες στο ζεύγος αυτών των αγίων. Στη Βυτίνα μάλιστα, στον ενοριακό ναό του αγίου Τρύφωνα προστάτη των γεωργών, η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης ένθεν και ένθεν του Τιμίου Σταυρού πάνω στο τέμπλο είναι μοναδική, απ' όσο μπορώ να γνωρίζω, γιατί απεικονίζει την αγία Ελένη ως νέα γυναίκα σχεδόν νεότερη από τον γιο της, ντυμένη αρχαιοπρεπώς, με χιτώνα και ιμάτιο  ενώ  με μια τεράστια σελήνη ανάμεσα σε σύννεφα ακουμπά στην κορυφή του σταυρού.

Βυτίνα Γορτυνίας Αρκαδίας. Η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο τέμπλο του  ενοριακού ναού του αγίου Τρύφωνα (1999) 

Η αγία Ελένη, λεπτομέρεια της παραπάνω εικόνας.

  Στην περιοχή της Μυρτιάς τοποθετείται από κάποιους μελετητές η περίφημη  αρχαία κρήνη "Πιέρα" πάνω στην "ιερά οδό"  όπου πραγματοποιούσαν τελετουργική στάση και καθαρμούς οι αθλητές, οι ελλανοδίκες, οι ιερείς και ο λαός της Αρχαίας Ήλιδας καθ΄οδόν προς το ιερό της Ολυμπίας για την τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων (βλ. σχετικά Νικ. Δ. Παπαχατζής.  Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Βιβλία 4, 5. και 6, Μεσσηνιακά και Ηλιακά, Εκδοτική Αθηνών Α. Ε., Αθήνα, 1999 και Γεώργιος Παπανδρέου,  Η Ηλεία διά μέσου των Αιώνων, τύποις Α.Ε.Β.Ε. Π. Γ. Μακρής, εν Αθήναις 1924). Επομένως η επίσημη, καταγραμμένη ιστορία είναι παρούσα στην περιοχή σε μεγάλο βάθος χρόνου.   

Μυρτιά Πύργου Ηλείας.  Η "Αγιαλένη" στο νεκροταφείο του χωριού   ( Οκτ. 200ο)

ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΗΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ

Επανέλαβα την επίσκεψή μου στη Μυρτιά την εβδομάδα της Διακαινησίμου του  2001, στη γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής οπότε είχα μάθει ότι πανηγυρίζει το χωριό, παρόλο που ο ενοριακός ναός του είναι αφιερωμένος στον άγιο Αθανάσιο. 

Μυρτιά Πύργου. Ο ενοριακός ναός του αγίου Αθανασίου (Απρ. 2001)

Τούτη τη φορά είχα την ευκαιρία να συνομιλήσω με περισσότερους κατοίκους του χωριού και να μάθω περισσότερα τόσο  για την "Αγιαλένη" όσο  και για τον τόπο γενικότερα. Παρακολούθησα την πανηγυρική θεία λειτουργία και την περιφορά της εικόνας της Ζωοδόχου Πηγής στους δρόμους του χωριού. Μετά την απόλυση της εκκλησίας έπιασα κουβέντα με τους άντρες  που ήταν συγκεντρωμένοι στο καφενείο μέχρι την ώρα του μεσημεριανού φαγητού όσο και με μια γυναίκα που με κέρασε γλυκό στο σπίτι της, για την ημέρα (οι μαγνητοφωνημένες αυτές συνομιλίες βρίσκονται στο ΚΕΕΛ της Ακαδημίας Αθηνών).  

Μυρτιά Πύργου, πάνω και κάτω: συνομιλητές μου στην έρευνα στο καφενείο του χωριού 

(Απρ. 2001) 

 Ρωτώντας έμαθα  και  για την μεγάλη, πολυτελή και εξαιρετικής τέχνης  εικόνα των  αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης που είχα παρατηρήσει μέσα στην ενοριακή εκκλησία του αγίου Αθανασίου, δωρεά της Μυρτιώτισσας Ελένης Παπαγεωργίου το 1923 (της οποίας το σπίτι πληροφορήθηκα ότι  γειτονεύει με τον ναό του αγίου Αθανασίου) προφανώς υπέρ υγείας της, λόγω και του βαπτιστικού της ονόματος.   Αυτή η εικόνα κατέχει εξέχουσα θέση μέσα στον ενοριακό  ναό,  καθώς  είναι αναρτημένη πάνω στο τέμπλο του, στη ΝΑ γωνία. 

Μυρτιά Πύργου, ενοριακός ναός του αγίου Αθανασίου, το τέμπλο. Στο άκρο δεξιά διακρίνεται η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (Απρ. 2001) 

Μυρτιά Πύργου, ενοριακός ναός του αγίου Αθανασίου, το τέμπλο, λεπτομέρεια της ΝΑ γωνίας με  την  εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης κάτω από μια εικόνα της Κοίμησης (Απρ. 2001) 

Το εν λόγω τέμπλο μάλιστα  φέρει μικρές προεκτάσεις  και στις δύο πλευρές του, βόρεια και νότια, ένθεν και ένθεν από τις πλαϊνές θύρες προς το ιερό,  ωσάν για να δεχτεί αυτή την εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στα νότια και άλλη μία με κάποιον άλλο άγιο,  στα βόρεια. Θεώρησα ότι η παρουσία της εικόνας  των Κωνσταντίνου και Ελένης σε τόσο εξέχουσα θέση εδώ  θα είχε μάλλον σχέση και με την "Αγιαλένη". 

Μυρτιά Πύργου, ενοριακός ναός του αγίου Αθανασίου, το τέμπλο, ΝΑ γωνία . Πάνω η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, δωρεά της Ελένης Δ. Παπαγεωργίου, το 1923, σύμφωνα με την επιγραφή στο κάτω αριστερό άκρο της, στην  κάτω εικόνα  (Απρ. 2001) 

Η τοποθέτηση αυτής της εικόνας στον κεντρικό, ενοριακό ναό και όχι  στο δικό της εκκλησάκι στο νεκροταφείο   υπέθεσα ότι (εκτός από τη σχετική ίσως  επιθυμία  της δωρήτριας), θα ήθελε μάλλον να συνδέει περισσότερο επίσημα με τους δύο αγίους και μάλιστα με την αγία Ελένη, το σύνολο της κοινότητας και των εν ζωή μελών της, εκτός από τους θανόντες στο νεκροταφείο.  Η υπόθεσή μου αυτή επιβεβαιώθηκε, όταν πληροφορήθηκα από τους συνομιλητές μου ότι αυτή η εικόνα  κατά την γιορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στις 21 του Μάη, μεταφέρεται από τους επιτρόπους και τον ιερέα την παραμονή της γιορτής από τον ενοριακό ναό  στο εκκλησάκι της "Αγιαλένης" στο νεκροταφείο, όπου εκτίθεται ανθοστολισμένη σε λαϊκό προσκύνημα κατά τον πανηγυρικό εσπερινό και ανήμερα κατά την πανηγυρική θεία λειτουργία. Μετά το πέρας της λειτουργίας η εικόνα περιφέρεται εν πομπή στους δρόμους του χωριού για να καταλήξει και να αναρτηθεί και πάλι μέσα στον ενοριακό ναό του αγίου Αθανασίου (βλ. παρακάτω  σχετικές εικόνες από την περιφορά). Αυτή η πληροφορία σε συνδυασμό με το ότι το πανηγύρι του χωριού  αντί της γιορτής του αγίου Αθανασίου γίνεται προς τιμήν της Ζωοδόχου Πηγής, με έκανε να συλλογιστώ ότι η κοινότητα, μη συνειδητά ίσως, επιλέγει να τονίσει την ευλάβεια και τον σεβασμό της  προς τις γυναικείες αυτές ιερές μορφές, την Αγία Ελένη και την Παναγία, καθώς μάλιστα η έρευνά μου με οδηγεί να τις θεωρήσω ως διαφορετικές, προχριστιανική  και χριστιανική, όψεις μιας  και της αυτής ιερής μορφής, την Μεγάλης Μητέρας (βλ. Ελένη Ψυχογιού, "Μαυρηγή" και Ελένη...ό. π.). Την υπόθεση αυτή ενίσχυσε και τεκμηρίωσε εκτιμώ  η παρουσία ενός  πολύ  μεγάλου και σεβαστού, διαχρονικού θρησκευτικού μνημείου πολύ κοντά (2 χλμ.) στη Μυρτιά και στην "Αγιαλένη", το οποίο επικέφθηκα αμέσως μετά, εκείνη την ημέρα. 

ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΣΚΑΦΙΔΙΑΣ

Η καστρο-μονή Παναγίας Σκαφιδιάς Πύργου Ηλείας. Στο βάθος φαίνεται ο κάμπος που διασχίζει το "Βουβό ποτάμι" και η κωμόπολη της Μυρτιάς (Απρ. 2001)

Η καστρο-μονή Παναγίας Σκαφιδιάς Πύργου Ηλείας. Πυργοειδή κτήρια στον δυτικό περίβολο (Απρ. 2001)

 Δυτικά και βόρεια της Μυρτιάς  εκτείνεται μια ευρύτατη  πεδιάδα όπου παλιότερα -και σήμερα εν μέρει-  γινόταν εκτεταμένη καλλιέργεια δημητριακών, κατά τις μαρτυρίες των κατοίκων. Την διασχίζει ο Ιάρδανος ποταμός,  ο οποίος  μαρτυρείται και στον Όμηρο: [...] Φειᾶς πὰρ τείχεσσιν Ἰαρδάνου ἀμφὶ ῥέεθρα. [...] Ομήρου Ιλιάς, Ραψωδία Η, στίχος 135. (πηγή:  https://el.wikipedia.org/). Η τοπική, λαϊκή  ονομασία του ποταμιού είναι  "Βουβό Ποτάμι" ή "Ποτάμι της Κυράς".  Το "Βουβό ποτάμι"   συσχετίζει τον ποταμό με το  υπερφυσικό και τις σχετικές παραδόσεις, καθώς η λέξη  "βουβός" ως επίθετο αλλά και ως πρακτική αφωνίας χαρακτηρίζει πολλές μαγικές αποτροπαϊκές και θεραπευτικές δράσεις, ενώ είναι συχνή η χρήση της λέξης και στις μαγικές επωδές. Η  ονομασία "Ποτάμι της  Κυράς" (σύμφωνα με την Βικιπαίδεια, δεν το έχω διασταυρώσει προσωπικά) δηλώνει την παρουσία κάποιας σημαντικής γυναικείας συμβολικής ιερής μορφής στην περιοχή που ονοματίζει το ποτάμι ωσάν δικό της, όπως συμβαίνει και με την ονομασία άλλων ποταμών (βλ. και http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2017/03/blog-post.html).  Εδώ λοιπόν, σε αυτή την πεδιάδα και κοντά στο "ποτάμι της Κυράς/Βουβό ποτάμι" είναι ιδρυμένο  μεγάλο και σεβαστό, διαχρονικό θρησκευτικό μνημείο:   η σημαντική, παραθαλάσσια καστρο-μονή της "Παναγίας Σκαφιδιάς", βυζαντινών χρόνων, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Παναγίας.   Η παρουσία εδώ αυτής της μονής της Παναγίας όσο και της κοντινής "Αγιαλένης"  υποδηλώνει ότι  "κυρά" δεν θα μπορούσε εδώ να είναι άλλη  από την  "Κυρά Ελένη/Αγιαλένη" ή/και την "Κυρά Παναγιά-Σκαφιδιά" αφού αυτές οι δύο γυναικείες ιερές μορφές εγκατοικούν διαχρονικά στην περιοχή, δίπλα σε αυτό το ομηρικό ποτάμι, τον Ιάρδανο (διεξοδικά για τη μονή, την ιστορία της  και τους αρχειακούς θησαυρούς της στο Κυριακόπουλος Θ. Κωνσταντίνος, Η μονή Σκαφιδιάς Ηλείας, Αθήνα [χ. ό.] 1984. Για τον Ιάρδανο ποταμό, την πεδινή ιερά οδό Ήλιδος-Ολυμπίας και την ιερή πηγή Πιέρα κοντά στη Μυρτιά, βλ. και Γεώργιος Παπανδρέου, Η Ηλεία διά μέσου των αιώνων, εκ του τυπογραφείου Π.  Γ. Μακρή & Σία, εν Αθήναις 1924 και φωτοανατύπωση εκ παραδρομής-ΝΕΛΕ Ηλείας, Λεχαινά 1990, σ. 108-109, 113 ).

Ο κάμπος με το "βουβό ποτάμι" (Ιάρδανος) που χωρίζει το χωριό Μυρτιά με την "Αγιαλένη" (στο βάθος, κέντρο) από το χωριό  Σκαφιδιά (κάτω δεξιά,  Απρ. 2001)

Μονή Παναγίας Σκαφιδιάς. Ο περίβολος. Δεξιά  η νότια πλευρά του καθολικού, αφιερωμένου στην Κοίμηση της Παναγίας  (Απρ. 2001)

 Η διαπίστωση αυτή ενισχύεται και τεκμηριώνεται, εκτιμώ,   από την ονομασία της Παναγίας και κατ' επέκταση της μονής ως "Σκαφιδιά".  Αιτιολογείται από την τοπική "παράδοση" που αφηγούνται οι ιερείς, οι μοναχές, οι μελετητές της όσο και οι πιστοί, η οποία αφηγείται  ότι η θαυματουργή εικόνα της  Παναγίας έφτασε στην παραθαλάσσια μονή από την θάλασσα, μέσα σε ένα μικρό σκάφος-"σκάφη" (όπως θρυλείται και για την εικόνα  της Παναγίας της "Χοζοβιώτισσας" στην Αμοργό) και  ότι εξ αυτού του θρυλικού γεγονότος της δόθηκε το όνομα "Σκαφιδιά".  Ωστόσο, το  "Σκαφιδιά"  με προβλημάτισε, στο πλαίσιο της ερευνητικής μου υπόθεσης πάντα,  όχι μόνο λόγω της παρουσίας της "πότνιας σίτου"  Αγιαλένης  στη γειτονική Μυρτιά αλλά και λόγω της παρουσίας των σιταροχώραφων στον κάμπο του Ιάρδανου. Στους βυζαντινούς χρόνους το αλέτρι ονομαζόταν και "σκαφίον", λόγω του σχήματός του αλλά και και λόγω της γνωστής συμβολικής αναπαράστασης του οργώματος και του αλετριού ως σκάφους που σχίζει τα κύματα  κατά την άροση. Δεδομένης λοιπόν της  γειτνίασης της μονής με την  "Αγιαλένη" εδώ όσο και των σιτηρών, συλλογίστηκα  ότι η ονομασία "Σκαφιδιά" μπορεί ίσως να παραπέμπει  όχι σε "σκάφη-πλεούμενο" αλλά στην τοπική και συμβολική σχέση της κοιμώμενης, χθόνιας  Παναγίας-Μητέρας στην οποία είναι αφιερωμένο το γυναικείο αυτό μοναστήρι, με τον τόπο: ως  "Παναγίας-προστάτιδας του σκαφίου/αλετριού" και των σιτηρών εν γένει, δηλαδή κάτι ανάλογο με την κοντινή της , "πότνια σίτου",  νεκροταφειακή "Αγιαλένη" (όπως αυτή τεκμηριώνεται από επαναλαμβανόμενα ευρήματα στην έρευνά μου)  . Είναι γνωστή εξάλλου και η ονομασία της Παναγίας ως "Μεσοσπορίτισσας", κατά τη γιορτή των Εισοδίων ( όπως στο ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα: http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2015/11/elefsis-demetrer-and-kore-virgin-mary.htm) . 

Μονή Παναγίας Σκαφιδιάς. Η μεγάλη προσκυνηματική εικόνα της Παναγίας. Στη μικρή εικόνα η Παναγία "Σκαφιδιώτισσα" απεικονίζεται "Μαύρη" (Απρ, 2001) 

 Παράλληλα λοιπόν  με την ως  χθόνια παρουσία της μητέρας "Αγιαλένης" στο νεκροταφείο της Μυρτιάς, εκτιμώ ότι έχουμε και την ως χθόνια, "κοιμώμενη"  μητέρα Παναγία  στη γειτονική της μονή της "Σκαφιδιάς",  χθονιότητα που εκτιμώ ότι προκύπτει και ενισχύεται και από την "μαύρη" προσκυνηματική, θεωρούμενη και ως θαυματουργή,  εικόνα της μέσα στο καθολικό της μονής (βλ. σχετικά στο Ελένη Ψυχογιού, "Μαυρηγή" και Ελένη..." ό. π, σ. 37-47). Από την άλλη, η παρουσία μέσα στον περίβολο της μονής "Σκαφιδιάς" μαρμάρινων οικοδομικών κατάλοιπων από αρχαίο κτίσμα ή κτίσματα υποδηλώνει την παρουσία εδώ κάποιου αρχαίου οικοδομήματος, μάλλον ιερού και  σχετικού με τα παραπάνω, δηλαδή με λατρεία που αφορούσε κάποια από τις όψεις της θεάς Μητέρας -και δη της Ελένης, ως  αναβλαστικής θεάς της ζωής και του θανάτου.  Τα οικοδομικά αυτά λείψανα φαίνεται λοιπόν να σηματοδοτούν τη διαχρονική και δια/θρησκειακή παρουσία εδώ  συμβολικών, μητρικών ιερών μορφών που σχετίζονται  με τα σιτηρά, τη ζωή και το θάνατο . Δηλαδή η άρρητη και μυστική φαίνεται στην Αρχαιότητα, παμπάλαια λατρεία της Μητέρας-γης-Ελένης να διατηρήθηκε και εδώ λανθάνουσα μέσα από τη διαχρονική προφορική παράδοση, την πολιτισμική  μνήμη, λατρεία  και πίστη , πάνω από τον Ιάρδανο, το  "βουβό ποτάμι" ή το δικό της ποτάμι, ως "Κυράς", στο νεκροταφείο της Μυρτιάς, ως χθόνια συμβολική μορφή, "Αγιαλένη" και να επικαλύφθηκε χριστιανικά στην γειτονική μονή από την "κοιμώμενη" Παναγία,  κρυμμένη ωστόσο πίσω από το όνομα "Σκαφιδιά". 
Η ευρύτερη περιοχή της Μυρτιάς αναδεικνύεται έτσι ως ο ιερός τόπος  όπου, όπως και σε πολλούς άλλους τέτοιους ιερούς τόπους,  εγκατοίκησαν φαίνεται διαχρονικά οι "επίσημες"  θρησκευτικά και οι ανεπίσημες, λαϊκές συμβολικές εκφάνσεις της μορφής της Μητέρας, προ-χριστιανικές και χριστιανικές,  μορφές που αυτή, η παν-αγία Μητέρα/Γη/Ελένη προσλάμβανε, μεταμορφούμενη ανάλογα με την ιστορική και θρησκευτική συγκυρία μέσα στους αιώνες,  στεγαζόμενη λατρευτικά σε  διαφορετικής τεχνοτροπίας ναούς, πάντα μέσα στον ίδιο, διαχρονικά ιερό και  παραγωγικό αυτό τόπο. 

Μονή Παναγίας Σκαφιδιάς. Ο νάρθηκας του καθολικού, αφιερωμένου στην Κοίμηση της Παναγίας  (Απρ. 2001)

Μονή Σκαφιδιάς. Μέρος από τις τοιχογραφίες του καθολικού (Απρ. 2001)

 Μονή Παναγίας Σκαφιδιάς,Πύργου Ηλείας. Πάνω και κάτω: Αρχαία οικοδομικά μέλη στον περίβολό της  (Απρ. 2001)

 Μονή Σκαφιδιάς, 15.8.2003. Πανηγύρι Κοίμησης Παναγίας. Η σημαιοστολισμένη είσοδος και ο χώρος έξω  από τη Μονή, με πάγκους μικροεμπορευμάτων

Μονή Σκαφιδιάς, 15.8.2003. Πανηγύρι Κοίμησης Παναγίας. Από πάνω προς τα κάτω: προσκυνητές μέσα στον περίβολο της μονής και στο ναό

 Μονή Σκαφιδιάς, 15.8.2003. Πανηγύρι Κοίμησης Παναγίας. Από πάνω προς τα κάτω:  πανηγυριαστές στην ουρά  για να προσκυνήσουν την εορτάζουσα, ανθοστολισμένη και φορτωμένη (στο κάτω μέρος) με μεταλλικά τάματα  εικόνα της Παναγίας

Μονή Σκαφιδιάς, 15.8.2003. Πανηγύρι Κοίμησης Παναγίας. Η προασκυνηματική εικόνα της Παναγίας Σκαφιδιώτισσας στο εσωτερικό του ναού, με κέρινα ομοιώματα παιδιώναφιερώματα από τάματα υπέρ υγείας

Μονή Σκαφιδιάς, 15.8.2003. Πανηγύρι Κοίμησης Παναγίας.  Το εν είδει πυραμιδωτού βωμού στήσιμο των άρτων-προσφορών των πιστών σε εκπλήρωση τάματος, για την ευλόγηση και την αρτοκλασία 

Μονή Σκαφιδιάς, 15.8.2003. Πανηγύρι Κοίμησης Παναγίας. Πάνω και κάτω:ε υλόγηση των άρτων από τον ιερέα, κατά την πανηγυρική θεία λειτουργία. Κοντά στον βωμό με τους άρτους οι αφιερωτές τους

Μονή Σκαφιδιάς, 15.8.2003. Πανηγύρι Κοίμησης Παναγίας. Γουρουνοπούλες στη σούβλα για κατανάλωση από τους προσκυνητές

ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ, ΠΑΡΑΜΟΝΗ

Οι παραπάνω ερευνητικές υποθέσεις ενισχύθηκαν περαιτέρω,  όταν  ταξίδεψα και πάλι στη Μυρτιά, για να παρακολουθήσω συμμετοχικά το πανηγύρι της "Αγιαλένης", στη γιορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στις 20 και 21 Μάη του 2001.

Μυρτιά Πύργου. Νεκροταφείο "Αγιαλένη" (20.5.2001)

Έφτασα στο νεκροταφείο της «Αγιαλένης» νωρίς το απόγευμα, παραμονή της γιορτής για τον πανηγυρικό εσπερινό. Στο χαγιάτι της βόρειας πλευράς του κοιμητηριακού ναού της, αριστερά της βόρειας εισόδου είχε ήδη μεταφερθεί και ήταν στημένη πάνω σε  ένα ειδικό τραπέζι η μεγάλη, όμορφη  εικόνα του ζεύγους μάνας και γιού των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στολισμένη πανηγυρικά με ένα μεγάλο άνθινο στεφάνι στο πάνω μέρος και λουλούδια στη βάση της. Δίπλα της το μπρούτζινο μανουάλι για την τοποθέτηση των αναμμένων κεριών ενώ εκεί  έξω σε έναν πρόχειρο πάγκο είχε μεταφερθεί και το "παγκάρι" για την αγορά των κεριών.

Μυρτιά Πύργου, το νεκροταφείο της "Αγιαλένης". Από πάνω προς τα κάτω: πανηγυρικός εσπερινός στη γιορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και   προσκύνημα στην  εικόνα των εορταζόντων  Αγίων  Κωνσταντίνου και Ελένης (20.5.2001)

Παρατηρώντας την εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης μέσα σε αυτό τον περιθωριακό, αποτρόπαιο χώρο του νεκροταφείου, με  εντυπωσίασε περισσότερο αλλά και με παραξένεψε η ανθοστόλιστη τώρα εικόνα  με το μέγεθος και την τέχνη της  που δήλωναν τη μεγάλη ευλάβεια και την πίστη των ντόπιων προς τους δύο αυτούς αυτοκρατορικούς αγίους, που ωστόσο δεν θεωρούνται «θαυματουργοί» άγιοι ή μάρτυρες αλλά  τιμώνται από την χριστιανική Εκκλησία κυρίως ως "Ισαπόστολοι" για τον κοσμικό και πολιτικό ρόλο τους για την καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατά την Ύστερη  Αρχαιότητα. 

Μυρτιά Πύργου, το νεκροταφείο της "Αγιαλένης". Πανηγυρικός εσπερινός στη γιορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Πάνω και κάτω: η ανθοστολισμένη εορταστικά προσκυνηματική εικόνα των Αγίων όπου  η αγία Ελένη υψώνει το αριστερό της χέρι σε χειρονομία ευλογίας, (20/5/2001)

Μυρτιά Πύργου, νεκροταφείο της "Αγιαλένης" , 20. 5.2001. 
Πάνω και κάτω: χειρόγραφες παρατηρήσεις για τις εικόνες των αγίων Κ+Ε από το τετράδιο της επιτόπιας έρευνας

Την απορία μου  ενίσχυσε και το γεγονός ότι παρατηρούσα τώρα ότι η αγία Ελένη, που εικονίζεται  με στέμμα και αυτοκρατορικό, πολυτελές ένδυμα  κάπως πιο προεξέχουσα σε σχέση με τον αυτοκράτορα  γιο της, σηκώνει το αριστερό  της χέρι  και ευλογεί, χειρονομία που, απ’ όσο γνωρίζω, επιτελούν μόνον μεγάλοι  πατέρες και άγιοι της χριστιανικής θρησκείας και δη της Ορθόδοξης. Όλα αυτά δήλωναν για μένα την έμφαση που δίνουν οι πιστοί εκεί στο πρόσωπο της Μητέρας αγίας Ελένης, της «Αγιαλένης» όπως και ονομάζουν τον ιερό αυτό τόπο,  χωρίς βεβαίως οι ίδιοι να συνειδητοποιούν ποια άλλη «αγία Ελένη»  τιμούν και ευλαβούνται στην πραγματικότητα, μαζί με την Αυγούστα Ελένη.
 Στο εσωτερικό της εκκλησίας εκτός από την αφιερωματική εικόνα των δύο αγίων πάνω στο τέμπλο υπάρχουν και μερικές άλλες εικόνες τους σε αρκετά μεγάλο μέγεθος. Ένα τραπέζι στρωμένο με λευκό τραπεζομάντηλο στο κέντρο της εκκλησίας, περίμενε την προσφορά άρτων από τα τάματα-προσφορές των πιστών για την πανηγυρική αρτοκλασία. 

Μυρτιά Πύργου Ηλείας. Κοιμητηριακός ναός της "Αγιαλένης", εσωτερικό (20.5.2001)

Κάτοικοι του χωριού, κυρίως μαυροφορεμένες γυναίκες, έφταναν σιγά-σιγά κρατώντας λουλούδια και  λαμπάδες που τις άναβαν στο μανουάλι δίπλα στην μεγάλη εικόνα έξω στο χαγιάτι και την προσκυνούσαν, τοποθετώντας και τα λουλούδια στη βάση της.  Μετά πήγαιναν στα μνήματα, τα οποία  είχαν ήδη καθαρίσει, στολίσει με λουλούδια και ανάψει  τα καντήλια τους από νωρίς,  όπου ο ιερέας διάβαζε με σειρά προτεραιότητας τρισάγιο για τις ψυχές. 

Μυρτιά Πύργου Ηλείας, νεκροταφείο "Αγιαλένης". Από πάνω προς τα κάτω: νεκρολατρικές πρακτικές  (περιποίηση τάφων και διάβασμα τρισάγιου στα μνήματα) στο νεκροταφείο της "Αγιαλένης" κατά τον πανηγυρικό εσπερινό στη γιορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (20/5/2001)

Σε λίγο οι μαυροφορεμένες φιγούρες των γυναικών κοντά στους οικογενειακούς τάφους γέμισαν το νεκροταφείο, ενώ ο καπνός και η ευωδιά από το λιβανωτό πλημμύριζε την ατμόσφαιρα καθώς ο ήλιος έγερνε σιγά-σιγά προς τη Δύση, πάνω από το μοναστήρι της Παναγίας Σκαφιδιάς. Σκηνές κατ’ εμέ παράταιρες με την πανηγυρική ατμόσφαιρα και με τους τιμώμενους αγίους, ωστόσο ταιριαστές με τις υποχθόνιες ιδιότητες της Ελένης/Αγιαλένης, σκεφτόμουν,  που η πολιτισμική μνήμη μεταφέρει από γενιά σε γενιά μέσα από τις λατρευτικές αυτές πρακτικές προς τους νεκρούς προγόνους αλλά και προς την χθόνια Γη-Μητέρα τούτη την ημέρα. Όταν ολοκληρώθηκαν οι δεήσεις στους τάφους ενώ συντωχρόνω η προσέλευση στο νεκροταφείο και την εκκλησία είχε γίνει  πιο μαζική, ακολούθησε η λειτουργία του  τυπικού πανηγυρικού εσπερινού, με αρτοκλασία, όπως γίνεται σε όλα τα πανηγύρια. Μετά τον εσπερινό οι εκκλησιαστικοί επίτροποι κομμάτιασαν τους άρτους και τους μοίρασαν στο εκκλησίασμα.

Μυρτιά Πύργου. Γυναίκες και άρτοι κατά τον πανηγυρικό εσπερινό στην "Αγιαλένη" (20.5.2001)

  Μυρτιά Πύργου Ηλείας. Οι εκκλησιαστικοί επίτροποι κομματιάζουν τους ευλογημένους   κατά τον εσπερινό  άρτους  για να μοιραστούν στους πανηγυριστές (20.5.2001)

ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ, ΑΝΗΜΕΡΑ

Το άλλο πρωί,  ανήμερα της γιορτής  (και της δικής μου ονομαστικής γιορτής) επέστρεψα στο νεκροταφείο της «Αγιαλένης» για να παρατηρήσω τα λατρευτικά δρώμενα. Τη στιγμή που έμπαινα στο προαύλιο, από ένα αυτοκίνητο βαν κάποιου τοπικού φούρνου ξεφόρτωναν κόφες στολισμένες με ψαλιδισμένες, λευκές κόλες χαρτιού ή δαντελένια "καρέ" που έφεραν ανά πέντε κατάλευκους, λαχταριστούς άρτους-προσφορές των πιστών για την πανηγυρική αρτοκλασία και τους μετέφεραν μέσα στο ναό.

Μυρτιά Πύργου, "Αγιαλένη", 21.5.2001. Προσφορές άρτων για την πανηγυρική θεία λειτουργία

Στα αριστερά του περίτεχνα ασπρισμένου διάδρομου ήταν κατάχαμα ένα αρνάκι-σφάγιο με δεμένα τα μπροστινά του πόδια, προφανώς θυσιαστική προσφορά κάποιου πιστού στην εορτάζουσα «Αγιαλένη»,  που θα έβγαινε σε πλειστηριασμό για να προσποριστεί  τα έσοδα ο ναός.   Προσέλαβα τη θυσιαστική αυτή προσφορά (όπως και το πλήθος των «πεντάρτων») ως μια ακόμα ένδειξη της μεγάλης τιμής και ευλάβειας των ντόπιων προς  την «Αγιαλένη», παράταιρη ωστόσο κατ’ εμέ με το θρησκευτικό της πλαίσιο, ως προσφερόμενη όχι στον αυτοκράτορα, αγιοποιημένο Μ. Κωνσταντίνο και την Αυγούστα και αγιοποιηθείσα μητέρα του που γιόρταζαν χριστιανικά εκείνη την ημέρα  αλλά  λόγω της ονομασίας του ιερού αυτού τόπου ως «Αγιαλένη», στην παραβατική, αυτή την «κάποια άλλη Ελένη» που μου είχε αναφέρει ο παπα-Προκόπης στην Άνω Μονή της Δίβρης[1]. 

---

[1] Πέρα από την επίσημη Εκκλησία που τιμά τους δύο αγίους  μόνο σε κοινούς ναούς και τους εορτάζει ομού, η  λαϊκή αντίληψη ότι η Αγιαλένη είναι απολύτως αναπόσπαστη από τον άγιο Κωνσταντίνο και ότι δεν μπορεί να ευσεβείται αυτόνομα, εδράζεται με τρόπο διδακτικό σε τοπικές προφορικές αιτιολογικές παραδόσεις αλλά κυρίως στη θρηνητική παράδοση, δηλαδή στο −με πανελλήνια διάδοση− «Μοιρολόι της Παναγίας». Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την προφορική παράδοση, η αυτόνομη λατρευτική παρουσία της Αγιαλένης απαγορεύεται ρητά από τη βαριά κατάρα της ίδιας της Παναγίας προς αυτήν (Βλ. Ελένη Ψυχογιού, "Μαυρηγή" και Ελένη...:, ό.π., σ.83-98):

«…Όταν κρεμάσαν το Χριστό στο Σταυρό, πήραν η μάνα του Λαζάρου κι οι αδερφές του την κυρά την Παναγιά στο σπίτι τους να της κάνουν τις παρηγοριές. Εκεί που είχανε λοιπόν το τραπέζι στρωμένο και τρώγανε, πέρασε απέξω η Αγιαλένη και είδε την Παναγιά που την είχαν καθισμένη στη μέση κι έτρωγε. Στάθηκε λοιπόν και λέει:

−Ποιος είδε γιο εις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι;

Γυρίζει λοιπόν η κυρά η Παναγιά και της λέει: −Εγώ, αν κάθουμαι και τρώω, κάθησα στην τράπεζα, να δώσω τις παρηγοριές, να πάρουν οι μανάδες. Εμένα η καρδιά μου το ξέρει αν μπορώ να βάλω μπουκιά στο στόμα μου, κι αν πέσω και πεθάνω δε θα μείνει μάνα στο γκόσμο για να βαστάξει του παιδιού της το γκαημό.

Πικράθηκε λοιπόν η Παναγιά που της είχε μιλήσει έτσι η Αγιαλένη και την καταράστηκε και της είπε:

-Ελένη να λογιάζεσαι, Ελένη να λογιέσαι

και ούδε να δοξάζεσαι, ουδέ να προσκυνιέσαι!

Έτσι η Αγιαλένη ούτε εκκλησιά δική της έχει, ούτε γιορτάζεται χώρια παρά μόνο με τον Άγιο Κωσταντίνο, ουδέ λειτουργιέται, ουδέ χώρια έχει εικόνισμα για να την προσκυνάμε…» (Κορώνη Πυλίας (βλ. Ταρσούλη 1938. χ/φο. 1159Δ΄: 89, μαρτυρία Ελένη Κοκκώνη, ετών 70, από την Κορώνη Πυλίας). Για την ίδια παράδοση στο μοιρολόι της Παναγίας, όπου η αγία αναφέρεται και ως «Αγια-Καλή», βλ. Alexiou 2002: 142-145· Bouvier 1976: 266-288. Την Κορωνέικη αυτή παράδοση τη μελέτησα ν’ αποκτά ακόμα μεγαλύτερο θρησκευτικό ενδιαφέρον στο πλαίσιο της επιτόπιας καταγραφής της, και δη της τοπικής αφήγησης για την Παναγία την «Ελενίστρα» αλλά δεν είναι της παρούσης η πλήρης «μετάφραση» και ερμηνεία της σε όλο το θρησκευτικό πλαίσιο όπου εντάσσεται.) 

---

Μυρτιά Πύργου, "Αγιαλένη", 21.5.2001. Κάτω αριστερά αρνί προσφορά των πιστών 

Αρκετοί πανηγυριώτες είχαν και σήμερα επισκεφθεί και τα μνήματα, όπου τοποθετούσαν λουλούδια και άναβαν τα καντήλια -με κλάματα όσοι είχαν πρόσφατα χάσει προσφιλή τους πρόσωπα- ενώ άλλοι έκαναν ήδη ουρά για να προσκυνήσουν τη μεγάλη εικόνα των δύο Αγίων έξω στο χαγιάτι, μερικοί και με μεγάλες λαμπάδες-τάματα στα χέρια.

Η εκκλησία ήταν μέσα και έξω ασφυκτικά γεμάτη από κόσμο,  άνδρες και γυναίκες, με τα στολισμένα καλάθια των «πεντάρτων» στο κέντρο ενώ ο ιερέας επιτελούσε την πανηγυρική θεία λειτουργία προς τιμήν των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Ωστόσο το πλήθος και η λαμπρότητα της γιορτής εδώ στο νεκροταφείο μου έδιναν την εντύπωση ωσάν να  πρόκειται για εορτασμό του πολιούχου αγίου του χωριού και όχι μιας "παραβατικής" αγίας στο κοιμητηριακό παρεκκλήσι. 

Μυρτιά Πύργου, "Αγιαλένη", 21.5. 2001. Πανηγυριώτες κατά τη θεία λειτουργία μέσα και έξω από το ναό. 

Μυρτιά Πύργου. Νεκροταφείο "Αγιαλένης". Την πανηγυρική θεία λειτουργία παρακολούθησαν και οιμαθητές του δημοτικού σχολείου, που προσήλθαν οργανωμένα, με τους δασκάλους τους (21.5.2001) 

Μυρτιά΄Πύργου, νεκροταφείο "Αγιαλένη", 21.5.2001. Πανηγυρικός εσπερινός. Κεφάλια΄γυναικών  με διαφορετικό χρώμα μαλλιών και κομμώσεις.

Μυρτιά΄Πύργου, νεκροταφείο "Αγιαλένη", 21.5.2001. Τεμαχισμός άρτων για μοίρασμα στο εκκλησίασμα μετά την πανηγυρική λειτουργία 

Μια μικρή εορτάζουσα Ελένη, δίπλα στη μητέρα της, στο προαύλιο του ναού

Ακούγοντας να ψάλλεται και το χριστιανικό τροπάριο των δύο εορταζόντων αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, είχα την αίσθηση ότι, μη συνειδητά βεβαίως από τους πιστούς, επιτελούνταν δύο παράλληλες λατρευτικές διαδικασίες στον ιερό αυτό τόπο: μια επίσημη χριστιανική μέσα στο ναό προς τιμήν των δύο αγίων και Ισαποστόλων και μια της λαϊκής παράδοσης έξω, στο χώρο του νεκροταφείου  προς την χθόνια "Αγιαλένη".

Η εκκλησία ήταν ασφυκτικά γεμάτη από κόσμο, άνδρες και γυναίκες, με τα στολισμένα καλάθια των «πεντάρτων» στο κέντρο ενώ ο ιερέας επιτελούσε την πανηγυρική θεία λειτουργία προς τιμήν των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. 

Μυρτιά Πύργου, νεκροταφείο "Αγιαλένη", 21.5.2001 . Από πάνω προς τα κάτω: Ο σχηματισμός της πομπής για τη λιτάνευση της εικόνας των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης

Μετά το πέρας της πανηγυρικής λειτουργίας, το κόψιμο και το μοίρασμα των ευλογημένων άρτων στο εκκλησίασμα, εορτάζοντες και μη, άρχισε να σχηματίζεται η πομπή για την περιφορά της  μεγάλης εικόνας των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Όπως σε όλες τις θρησκευτικές λιτανεύσεις, προπορεύθηκαν παιδιά κρατώντας τα εξαπτέρυγα και το σταυρό,   ακολουθούσαν οι ιερείς, οι ψάλτες και οι εκκλησιαστικοί επίτροποι,  μετά η μεγάλη εικόνα υποβασταζόμενη από δύο άνδρες και στο τέλος  σύσσωμο το εκκλησίασμα, άνδρες και γυναίκες, μικροί και μεγάλοι.

Μυρτιά πύργου, 21.5.2001. Πάνω και κάτω:  η λιτάνευση της εικόνας των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στις γειτονιές και τους δρόμους του χωριού 

Η πομπή ήταν πολυπληθής, εντυπωσιακή,  με την μουσική υπόκρουση των ψαλμωδιών. Πορεύτηκε μέσα από όλες τις γειτονιές του χωριού, χωρίς να εξαιρεθεί και αυτή των Ρομά που είναι εγκατεστημένοι χρόνια στο χωριό. Σε όλο το μήκος της περιφοράς της εικόνας, κατά διαστήματα νοικοκυρές είχαν στήσει πάνω στο δρόμο ένα είδος αυτοσχέδιων βωμών όπου, κάνοντας στάσεις, ακουμπούσαν οι φέροντες την εικόνα και οι ιερείς έψαλλαν επιτόπου δέηση υπέρ υγείας της οικογένειας και των περίοικων. Οι  νοικοκυραίοι και άλλοι, γείτονες και περαστικοί, μικροί και μεγάλοι, προσκυνούσαν με μεγάλη ευλάβεια την εικόνα.  Οι αυτοσχέδιοι αυτοί «βωμοί» ήταν φτιαγμένοι από δύο καρέκλες τοποθετημένες δίπλα-δίπλα πάνω σε ένα υφαντό χαλί, την «καλή», όμορφη  υφαντή  «απλάδα» από την προίκα κάθε νοικοκυράς που στρωνόταν πάνω στο δρόμο. Πάνω στις  καρέκλες ήταν τοποθετημένα παχιά μαξιλάρια και όλα μαζί καλύπτονταν είτε με βαρύτιμα υφάσματα, είτε με τα «καλά» ασπροκεντημένα λευκά σεντόνια από τα προικώα και με μαδημένα ροδοπέταλα. 

 

 Μυρτιά Πύργου, 21.5.2001. Από πάνω προς τα κάτω: οι "στάσεις" για δεήσεις  κατά τη  λιτάνευση της εικόνας  και σχολιασμός στο τετράδιο της επιτόπιας έρευνας

Οι νοικοκυρές είχαν επίσης προνοήσει για λιβανιστήρι και κάποιο μικρό ποσό υπέρ του ναού που τοποθετούσαν σε ένα καλάθι που περιέφερε ένα από τα παιδιά. Οι πολύχρωμοι, πολυτελείς αυτοί «βωμοί» και τα θυμιάματα που μοσχοβολούσαν τον ανοιξιάτικο αγέρα μαζί με τους ολάνθιστους τούτη την εποχή κήπους του χωριού και οι ψαλμωδίες, έδιναν λαμπρότητα, μεγαλοπρέπεια και έναν εξωτικό τόνο στην όλη λιτάνευση της εικόνας.  Ήταν φανερό ότι οι νοικοκυρές συναγωνιζόντουσαν μεταξύ τους για το ποια θα έχει φτιάξει τον πιο πλούσιο, πιο στολισμένο «βωμό» .  Η λιτανεία έκανε την τελευταία στάση της στην αγορά του χωριού, λίγο πριν την εκκλησία του άη-Θανάση. Η εικόνα τοποθετήθηκε πάνω σε έναν ακόμα ομορφο-στολισμένο «βωμό» και μαγαζάτορες, καφενόβιοι και περαστικοί την προσκύνησαν αθρόα. Πέρα όμως από την λαμπρότητα της πομπής και την ευλάβεια των κατοίκων, εμένα αυτή η λιτάνευση της εικόνας με  εντυπωσίασε και για έναν άλλο λόγο. 

Μυρτιά Πύργου, 21.5. 2001: Πάνω ένας από τους  "βωμούς" με την υφαντή, ανθισμένη "απλάδα" κατάχαμα όπου τοποθετείται η εικόνα κατά τις στάσεις της λιτάνευσης για τις δεήσεις και κάτω σχολιασμός τους στο χειρόγραφο τετράδιο της επιτόπιας έρευνας

Μυρτιά Πύργου, 21.5. 2001: Στάσεις στους  "βωμούς" όπου τοποθετείται η εικόνα κατά τη λιτάνευση για τις δεήσεις και σχολιασμός στο χειρόγραφο τετράδιο της επιτόπιας έρευνας

Μου φάνηκε δηλαδή  ιδιαίτερα μεγαλόπρεπη και πανηγυρική σε σχέση με το ότι εόρταζε ο μικρός ναός του νεκροταφείου και όχι ο ενοριακός του χωριού, είχα μάλιστα την εντύπωση ότι η αντίστοιχη λιτάνευση της εικόνας της Ζωοδόχου πηγής που είχα παρακολουθήσει πριν μόλις ένα μήνα στο πανηγύρι του χωριού, υπολειπόταν σε συμμετοχή και λαμπρότητα από αυτήν που παρακολουθούσα στη γιορτή της «Αγιαλένης». Αναλογιζόμουν άραγε γιατί; Μήπως υπολανθάνει εδώ  στη μνήμη των κατοίκων, υποσυνείδητα, ότι  η πραγματική «πολιούχος» του χωριού και όλου του περιβάλλοντος χώρου είναι η «Αγιαλένη»; 

Μυρτιά Πύργου, 21.5. 2001: Η τελευταία "στάση" και το προσκύνημα  της εικόνας στην αγορά

Η πομπή κατέληξε στην εκκλησία του άη-Θανάση μαζί με τους ιερείς και την εικόνα, την οποία ακούμπησαν στην θέση της στο τέμπλο του ναού. Εκεί θα παρέμενε ολοχρονίς, μέχρι τον επόμενο χρόνο, στη γιορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης που θα επισκεπτόταν και πάλι την «Αγιαλένη» στον κοιμητηριακό ναό της…

Μυρτιά Πύργου, 21.5.2001. Η επαναφορά και επανα-τοποθέτηση της εικόνας των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στον ενοριακό ναό του άη-Θανάση. Αριστερά η μικρή εορτάζουσα Ελένη, κόρη του ιερέα

Επίλογος

Με αφετηρία την «Αγιαλένη» στην ακρόπολη της Αρχαίας Αλίφειρας, μαζί με αυτή της Μυρτιάς η έρευνα βήμα-βήμα  έχει ανεβάσει αριθμητικά τις «Αγιαλένες»  στα σημερινά όρια του νομού Ηλείας σε οκτώ μέχρι σήμερα (αρχαία Αλίφειρα, αρχαία Θεισόα, αρχαία Αίπυς (Πλατιάνα), δύο στην Λαμπεία, Μυρτιά, Κρυονέρι, Γαστούνη) όλες πάνω ή κοντά σε διαπιστωμένους ή μη αρχαιολογικούς χώρους με ιερά αφιερωμένα στη Δήμητρα ή σε άλλες ιερές θηλυκές μορφές και σε σιταρότοπους.  Στην πλούσια, εύφορη, δασώδη γη της Ηλείας   είναι λογικό να λατρευόταν διαχρονικά η Μεγάλη Μητέρα-Γη /Δήμητρα  με διαφορετικές συμβολικές αναπαραστάσεις και ονόματα σε τοπικά ιερά. Φαίνεται ότι η λαϊκή πολιτισμική μνήμη μεταφέρει  με λανθάνοντα τρόπο ως ιερό τοπωνύμιο, την άρρητη, χθόνια αρχαία  θεά Ελένη, πότνια σίτου, Κυρία  της ζωής και του θανάτου, σε συνδυασμό με τις μυθικές αφηγήσεις που την αφορούν μέσα από τα τοπικά παραδοσιακά  τραγούδια, τις παραδόσεις, τις λατρευτικές πρακτικές. Εξάλλου και επί  Χριστιανισμού όλα σχεδόν τα μεγάλα μοναστήρια της Ηλείας είναι  αφιερωμένα στην Μητέρα Παναγία και μάλιστα στην Κοίμησή της  ή στα λεγόμενα «Εννιάμερα της Παναγίας»,  δηλαδή τις εννέα ημέρες από την Κοίμηση, επέτειοι που σημειολογικά παραπέμπουν σε χθόνιο ιερό πρόσωπο. Και δεν μπορεί να είναι τυχαίο που κάθε σχεδόν «Αγιαλένη» γειτνιάζει με κάποιο από αυτά τα μεγάλα μοναστήρια της Παναγίας…

Χάρτης της ευρύτερης περιοχής της Μυρτιάς, στον Δήμο Πύργου Ηλείας