ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: Ο υδροβιότοπος της Στροφυλιάς και η Μητέρα-Γη (Strofylia and Mother-Earth)

 Τσικνιάδες στη λιμνοθάλασσα "Πρόκοπος" στο ΒΑ άκρο του δάσους της  

Στροφυλιάς, στο ακρωτήριο Άραξος (26/4/2017)

Ελένη Ψυχογιού 

[Απόσπασμα,  αντιγραφή από το τέλος  της ανάρτησης με θέμα «Στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: Ο ανήλιαστος, η Ανήλιαστη, η αρχαία Ήλιδα, η Ωλενία πέτρα, η Παναγία Βλαχέραινα και οι μύθοι για την Μητέρα-Γη στη ΒΔ Πελοπόννησο», στο  https://psychogiou.blogspot.com/2012/09/blog-post.html όπου και οι υποσημειώσεις και οι βιβλιογραφικές αναφορές]

Οι φωτογραφίες της γράφουσας, Ε.Ψ., εκτός αν σημειώνεται διαφορετικά. 

Το ακρωτήριο του Άραξου στο ΒΔ άκρο της Πελοποννήσου, βόρειο όριο του προστατευόμενου από τη συνθήκη Ramsar, εκτεταμένου υγρότοπου και δάσους της Στοφυλιάς και του Κοτυχιού, κατά μήκος του Κυλλήνιου κόλπου. Σημειώνονται και  η λίμνη της "Λάμιας", τα "Μαύρα βουνά" όπου και το μηκηναϊκό "Τείχος Δυμαίων" καθώς  και οι λιμνοθάλασσες Πρόκοπου Αράξου και Κοτυχιού .

Χάρτης ΒΔ άκρου Πελοποννήσου (χάρτης Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, 1990, κλίμακα 1: 50.000)

Ο κολπίσκος "Κουνουπέλι" (όπου τοποθετείται η αρχαία Υρμίνη) και τα εγκαταλελειμμένα κτήρια των εκεί   θερμών ιαματικών λουτρών,  στο νότιο άκρο του δάσους της Στροφυλιάς (26.4.2017) 

Λουόμενοι στα θερμά ''Ιαματικά Λουτρά Υρμίνης", στο Κουνουπέλι (Αύγ. 2008) 

 Η γεωμορφολογία, η πανίδα και η χλωρίδα των υδροβιότοπων συνομιλούν διαλεκτικά με την παραγωγικότητα, την ιστορία, τους μύθους και τους συμβολισμούς που τους αφορούν. Παρακάτω μια προσπάθεια ανάδειξης και ερμηνείας του συμβολικού κεφάλαιου του περίφημου υδροβιότοπου Στροφυλιά-Κοτύχι στη ΒΔ Πελοπόννησο, στα σύνορα Ηλείας-Αχαΐας.

Στο πλαίσιο της παρούσας ανάλυσης  είναι σημαντικό νομίζω ν’ αναφερθεί εδώ ότι η λίμνη που  σχηματίζεται στο δασωμένο παραθαλάσσιο υγρότοπο Κοτυχιού-Στροφυλιάς, στο βόρειο τμήμα του , δίπλα στην πασίγνωστη σήμερα ως τουριστικό προορισμό ακτή της «Καλογριάς»,  ονοματίζεται Λάμια (για τη Λάμια και στο:https://fiestaperpetua.blogspot.com/2013/08/euripides-helen-lamia.html). Η λίμνη Λάμια είναι σχετικά γειτονική με τη λιμνοθάλασσα Κοτύχι, με τον πρώην υδροβιότοπο της  Δροσελής −και το  Μοσχονέρι−, αφού ανήκουν όλα στον ενιαίο αυτό υγρότοπο που εκτείνεται από τον Άραξο ως τη λιμνοθάλασσα Κοτύχι των Λεχαινών, στον Κυλλήνιο κόλπο (βλ. χάρτη). Το τοπωνύμιο Καλογριά παραπέμπει επίσης, όπως δηλαδή και η Λάμια,  σε «μαύρη» γυναικεία ιερή μορφή ενώ  συγχρόνως τεκμηριώνει  τοπωνυμικά και το ότι ο εν λόγω εκτεταμένος υγρότοπος μαζί με το δάσος της Στροφυλιάς ήταν −και μέρος του εξακολουθεί να είναι− μοναστηριακός, άρα ιερός, ως ιδιοκτησία των αχαϊκών ιερών μονών της Παναγίας του Μεγάλου Σπηλαίου και της Παναγίας της Χρυσοποδαρίτισσας[23].

Ακρωτήριο Άραξου. Αριστερά τα "Μαύρα Βουνά" και δεξιά ο υγρότοπος (1/10/2006)

Στροφυλιά η λίμνη της "Λάμιας" στο κέντρο περίπου του  δάσους  (1/9/2006)

"Μελισσοφάγοι" στα σύρματα δίπλα  τη λιμνοθάλασσα του Πρόκοπου, στον Άραξο (26/4/2017)

Για το πόσο διαχρονικά μπορεί να στοιχειώνει τη ΒΔ Πελοπόννησο ο μύθος της Γης-Μαυρηγής-Ελένης, αναφέρω ότι η λίμνη Λάμια (και η ακτή  Καλογριά) τοπικά γειτονεύει με τη  μυκηναϊκή ακρόπολη «Τείχος Δυμαίων», που είναι χτισμένο πάνω στη ΝΔ άκρη των  «Μαύρων Βουνών» του Άραξου, όσο και −τοπικά και συμβολικά− με παλαιό ναό του αγίου Κωνσταντίνου, που σημειώνεται σε χάρτες ήδη από τα τέλη του 19^ου αι.   Έχω διαπιστώσει εξάλλου και σε  άλλες  περιπτώσεις στη δυτική Ελλάδα, όπως στην Κέρκυρα (βλ. http://psychogiou.blogspot.gr/2012/09/blog-post_20.html), στην  Κεφαλονιά (βλ. http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2014/07/2012.html), στη Σαγιάδα, η παρουσία της «Αγιαλένης» να συνδέεται τοπικά με υγρότοπους και με το τοπωνύμιο «Λάμια», διαπίστωση που υποδηλώνει μια παραδοσιακή, συμβολική και μυθική σχέση της Λάμιας και της Αγιαλένης. Το τοπωνύμιο  και ναός "Ταξιάρχες" στην ίδια περιοχή, υποδηλώνει, συνδυαστικά με τον ναό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, και την παρουσία των "ως δίδυμων" ιερών μορφών και εδώ. 

Ακρωτήριο Άραξου, "Μαύρα Βουνά": κορυφή  που στεφανώνεται με το μυκηναϊκό κάστρο  "Τείχος Δυμαίων"  ( από ανατολικά, 1/9/2006)

"Μαύρα Βουνά" Άραξου: το Μυκηναϊκό "Τείχος Δυμαίων" από ΒΑ (26 /4/ 2017)

Αεροφωτογραφία του Μυκηναϊκού "Τείχους Δυμαίων" στην κορθφή του λόφου ΒΑ  του  υδροβιότοπου της  Στροφυλιάς (πηγή: Λάζαρος Κολώνας, Μαρία Σταυροπούλου-Γάτση,  Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών, Υπουργείο Πολιτισμού, Τ.Α.Π.Α., Αθήνα 2017, σ. 111).

Πάνω και κάτω: Η φυσική και ανθρώπινη ζωή στην ευρύτερη περιοχή της Στροφυλιάς συνεχίζεται από την 3η  χιλιετία  π. Χ. με προϊστορικά τεκμήρια από το "Τείχος Δυμαίων" (πηγή: Λάζαρος Κολώνας, Μαρία Σταυροπούλου-Γάτση,  Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών, Υπουργείο Πολιτισμού, Τ.Α.Π.Α., Αθήνα 2017, σ.22, 23 ).

 Μέσα στο όλο περι-κείμενο, δεν είναι αυθαίρετο νομίζω να υποθέσουμε ότι και η ονομασία «Μαύρα Βουνά» δεν αναφέρεται στο χρώμα τους (που δεν είναι μαύρο),  ούτε στο δάσος από σκούρα δέντρα που ερμηνεύουν ότι κάλυπταν παλιότερα τη γυμνή, πετρώδη σήμερα επιφάνειά τους. Κατά την εκτίμησή μου, με βάση τα παραπάνω συμβολικά και αρχαιολογικά τοπικά δεδομένα να παραπέμπει ακριβώς στην κάτοχο του ιερού (και πλουτοπαραγωγικού) αυτού τόπου, την «Μαύρη» Κυρά-Λάμια-Καλογριά: τα βουνά «της Μαύρης». «Μαύρες» εξάλλου εικονικά είναι και οι εικόνες της  Κυρά-Παναγιάς Μεγαλοσπηλιώτισσας, όσο και της Χρυσοποδαρίτισσας, κτητόρων και  με επίσημα φιρμάνια του όλου υγρότοπου[24]. Ενισχυτικό για την παρουσία εδώ "μαύρης" υποχθόνιας ιερής μορφής είναι και το ξωκλήσι το αφιερωμένο στα "Εννιάμερα" της  Παναγίας, σε μια "κεκοιμημένη" ιερή γυναικεία μορφή δηλαδή, που θεωρείται θαυματουργή και είναι χτισμένο μέσα στα "Μαύρα Βουνά" σε ένα κοίλωμα των βράχων.

Άραξος, "Μαύρα Βουνά". Στο κοίλωμα των βράχων διακρίνεται το ξωκλήσι της Παναγίας, αφιερωμένο στα "Ενιάμερα" από την Κοίμηση, κοντά στο "Τείχος Δυμαίων"   (1.9.2006)

Ο ναός των αγίων Κωνσυαντίνου και Ελένης  στο χωριό Άραξος (1/9/2006)

Γερμανικός χάρτης της δεκαετίας του 1880, όπου σημειώνεται ναός H. Konstantinos (με τη μαύρη υπόγράμμιση)  κοντά   στο "Μavrο Vounο"

Κοπάδια αιγοπροβάτων βόσκουν στην ευρύτερη περιοχή της Στροφυλιάς (26/4/2017)

Μια ακόμα Μητέρα Παναγία εκτιμώ ότι ενισχύει τα παραπάνω στον ευρύτερο χώρο αυτού του υγρότοπου:  η βυζαντινή εκκλησία της Παλιοπαναγιάς, στην Παλιά Μανωλάδα, πρώην πρωτεύουσα της Βουπρασίας, όπου υπήρχε και το Καλογερικό, το κτίριο των διοικητικών υπηρεσιών της Μονής στην περιοχή,  όπου καλόγεροι και κοσμικοί ίσως υπάλληλοι διαχειρίζονταν τα χτήματά της, κυρίως τις ενοικιάσεις των λιβαδιών της στους ημινομάδες κτηνοτρόφους από το Σούβαρδο Καλαβρύτων και αλλού που παραχείμαζαν εδώ[25]. Η καλοχτισμένη, πανέμορφη αυτή εκκλησιά, ναός του κοιμητήριου του χωριού σήμερα, είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Παναγίας (σε χθόνια, γυναικεία ιερή μορφή και πάλι) και γιορτάζει το 15Αύγουστο, στο δε πανηγύρι παλιότερα γινόταν και «κουρμπάνι», τελετουργική θυσία ζώου, στη χάρη της, ενώ σήμερα επιτελούνται νεκρικές τελετουργίες πάνω στους τάφους κατά τον εσπερινό της παραμονής της γιορτής.  Τη θαυματουργή εικόνα της Παλιοπαναγιάς λιτάνευαν σε περιπτώσεις ξηρασίας και σιτοδείας, οπότε την βουτούσαν κατά το ήμισυ στη θάλασσα, στη γειτονική παραλία του Κυλλήνιου κόλπου για πρόκληση βροχής [26].

Η βυζαντινή, κοιμητηριακή  εκκλησία της  Παλιοπαναγιάς στην Παλιά Μανωλάδα, παραμονή και ανήμερα στο πανηγύρι της το 15Αύγουστο. Βορειαοδυτική (πάνω) και νότια (κάτω) όψεις . Στο δυτικό και τον βόρειο τοίχο διακρίνονται οι εντοιχισμένοι σταυροί της καθιέρωσης του ναού ως χριστιανικού  (14-15/8/2005)

                                                                     

  

                              

Παλιοπαναγιά Παλιάς Μανωλάδας, πάνω και κάτω:  ο τρούλος εσωτερικά  και το τέμπλο (15/8/2005)

Παλιοπαναγιά Παλιάς Μανωλάδας. Η προσκυνηματική εικόνα, ανθοστολισμένη  κατά το πανηγύρι (15/8/2005)

Με βάση τις παρατηρήσεις μου κατά την επιτόπια έρευνα, κρίνω  ότι η ονομασία/ιερό τοπωνύμιο «Παλιοπαναγιά», μάλλον δεν αναφέρεται μόνο στην παλαιότητα του κάθε ομώνυμου, υπαρκτού ναού  αλλά στην ύπαρξη επιτόπου κάποιου παλαιότερου, προ-χριστιανικού ιερού, αφιερωμένου σε γυναικεία ιερή μορφή, την χθόνια, «παλιά» παναγία-Μητέρα. Μια ακόμα ένδειξη για την ύπαρξη εδώ κάποιου προ-χριστιανικού ιερού, αποτελεί κατά την κρίση μου και το γεγονός ότι στη  νότια   τοιχοδομία του ναού έχουν εντοιχισθεί πέτρες σε σχήμα σταυρού προκειμένου να καθαγιαστεί χριστιανικά το κτίριο. Μέσα στο ναό, παρόλο που οι κινητές εικόνες είναι ελάχιστες, ακριβώς κάτω από τη δεσποτική εικόνα της «Παλιοπαναγιάς» του τέμπλου, είναι τοποθετημένη μια σχεδόν ισομεγέθης με αυτήν εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, την οποία παρατήρησα να προσκυνούν με ευλάβεια όλοι οι πιστοί  κατά την πανηγυρική θεία λειτουργία, πριν από την εικόνα της Παναγίας. Το γεγονός δε ότι ο ενοριακός ναός της Παλιάς Μανωλάδας είναι αφιερωμένος στους ως «δίδυμους» άγιους Ταξιάρχες, εκτιμώ ότι μπορεί να υποδεικνύει την μνήμη για το  ποια χθόνια γυναικεία ιερή μορφή ήταν αυτή η «Παλιοπαναγιά» και εδώ.

Παλιοπαναγιά Παλιάς Μανωλάδας. Το τέμπλο κατά την πανηγυρική λειτουργία του 15Αύγουστου. Κάτω από τη δεσποτική εικόνα της Παναγίας , η εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης που προσκυνούν οι πιστοί (15/8/2005)

 Η έρευνά μου για την «Ελένη» αποδίδει συνεχώς πλήθος  διαλεκτικών εθνογραφικών και αρχαιολογικών στοιχείων περί της «Αγιαλένης» (όσο και περί των δύο ιστορικών Αγίων ομού) όπως τα παραπάνω, σε όλη την ανατολική τουλάχιστον, Μεσόγειο, με τις ενδοχώρες. Η τοπωνυμική ή/και ναϊκή παρουσία της σε όλους τους τόπους όπου καταγράφονται οι εξεταζόμενοι εδώ μύθοι στη ΒΔ Πελοπόννησο, όπως επιχείρησα να υποστηρίξω παραπάνω αποσπασματικά,  πλην πειστικά πιστεύω, σύμφωνα με τα εθνογραφικά ευρήματα, δομεί στο χώρο συμβολικά,  ένα συγκροτημένο παμπάλαιο θρησκευτικό/λατρευτικό σύστημα, αρθρωμένο πολύτροπα μέσα στην ιστορία του πολιτισμού  διαχρονικά, όσο και μέσα στη σύγχρονη χριστιανική λαϊκή λατρεία και πίστη. Εκτιμώ  −όπως και προσπάθησα εδώ να τεκμηριώσω−  ότι όψεις της διαχρονικής αφήγησης για την  «Ελένη»/Αγιαλένη είναι ο αγερμός του «Μάη", Ο Ανήλιαγος,  η Αλήλιαγη, η Τρανή κυρά, η Λάμια, οι παμπάλαιες Παναγιές  με τα σημαίνονται προσηγορικά ονόματα. Τούτη η παρακινδυνευμένη ερευνητική υπόθεση  ανοίγει βεβαίως ένα πλήθος άλλα, πολύπλοκα ιστορικά, αρχαιολογικά, εθνολογικά και θρησκευτικά ζητήματα και ερωτήματα. 

Το δάσος της Στροφυλιάς μετά την πυρκαγιά της 3-4 Απριλίου 2019 (φωτ. Dimitris Lambropoulos)

Για τη λαογραφία, όσο και για την ανθρωπολογία, η πολιτισμική και αφηγηματική "διάρκεια" μέσα στη διαχρονία προκύπτει από τις προσαρμογές, τις συγχωνεύσεις, τους συγκρητισμούς, τις μεταμφιέσεις, τις μετωνυμίες, τους μετασχηματισμούς, τις συγκρούσεις, τις κρίσεις, που επιτρέπουν στα πολιτισμικά φαινόμενα αλλάζοντας, να παραμένουν επί της ουσίας ίδια. Τα πολυσύνθετα, συχνά παράταιρα, μη συγκρίσιμα εκ πρώτης όψεως, πολιτισμικά και περιβαλλοντικά συμφραζόμενα της παρουσίας της «Αγιαλένης» στην περιοχή και της ΒΔ Πελοποννήσου, όπως και αλλού στην Ηλεία, την Πελοπόννησο αλλά και στον ελληνικό χώρο γενικότερα,  δηλώνουν, όπως επιχείρησα να τεκμηριώσω, πως δεν μπορεί να είναι τυχαία. Παρά δε τις όποιες ιστορικές τομές και τις ασυνέχειες, η συλλογική μνήμη αναφορικά με την Μητέρα-γη-Ελένη/Αγιαλένη φαίνεται να παραμένει λανθάνουσα μεν αλλά τόσο δυνατή, ώστε να είναι ανεξίτηλη πάνω στους αρχαίους τόπους της, μέσω των ιερών τοπωνύμιων, των τοπικών αφηγήσεων, ή/και των ιερών, προ-χριστιανικών και χριστιανικών, οικοδομημάτων που, υπό όρους,  την αφορούν μόνη ή μαζί με τον άγιο Κωνσταντίνο. Η ποιητική και μουσική αφηγηματική παράδοση από την άλλη, μεταφέρει προφορικά από γενιά σε γενιά το μύθο και τα πάθη της Ελένης με τα τραγούδια που ψάλλονται σήμερα τελετουργικά στα τοπικά πανηγύρια, στους χορούς και στα γλέντια στον κύκλο του χρόνου και της βλάστησης όσο και στη γιορτή της, όταν ευλαβείται χριστιανικά ως «Αγιαλένη» πάνω στα αρχαία ιερά και μέσα ή δίπλα στα αλώνια της, φαίνεται ως αέναη, ιερή  πολιτισμική εγγραφή στο παλίμψηστο του  χρόνου.