Μια μαρτιάτικη γυναικεία γιορτή στην Αλίφειρα Ηλείας (γιορτές του κύκλου του χρόνου και της βλάστησης)

ΜΙΑ ΜΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ

[Πρώτη δημοσίευση: Ελένη Ψυχογιού, «Το αλώνι της Αγιαλένης», εφημ. Καθημερινή της Κυριακής, 4/3/2001, ένθετο Επτά Ημέρες, σ. 32-34.
 Βλ. και http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2017/05/blog-post και http://psychogiou.blogspot.gr/2013/02/blog-post.html]

…Ας χορέψουμε κι ας είναι,

των αγιώ-Σαράντα είναι…

Γυναίκα φορτωμένη με κλαδιά "ταμ'κέφαλα"  (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, Άγναντα Τζουμέρκων, Αύγ. 1979)

«Λείπει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή»; Μέρες θρησκευτικής νηστείας λοιπόν που οι τελετουργίες της σχετίζονται με την κρίσιμη καμπή του βιοτικού κύκλου του χρόνου, όταν ο ήλιος στην εαρινή ισημερία  -μεστό  παλικάρι- κοντοστέκεται αμφίρροπα στον αέναο αγώνα του με το σκοτάδι. Σχετίζονται όμως  και με τις γιορτές για τις οριακές φάσεις του κύκλου της βλάστησης και τη μαγικο-θρησκευτική σημασία τους, τώρα που η φύση ανασταίνει τους νεαρούς βλαστούς της. Νιόφυτα, φρέσκα και χυμώδη, γεμάτα θρεπτικές και φαρμακευτικές ουσίες αλλά και μυστικές μαγικές δυνάμεις, τα κάθε είδους χόρτα, βότανα και λαχανικά προβάλλουν απ’ τη μάνα γη αυτοφυή ή σπαρτά και γεμίζουν θαλερά τους αγρούς και τους κήπους, προσφερόμενα σε αφθονία για τη νηστήσιμη των ημερών διατροφή: -Τι γυρεύεις θειάκω / μέσα στο Μαρτιάκο; /-Λαχανάκια γιέ μου / και βασιλικέ μου…[1]

                 Οι γυναίκες, ζωοδότρες και κατεξοχήν άλλοτε υπεύθυνες για τη συντήρηση  της ζωής, επιφορτισμένες κυρίως με την εξασφάλιση των πρωτογενών διατροφικών αγαθών, έχουν μια ιδιαίτερη, ζωτική σχέση με τη γη και ό,τι βλασταίνει ή αναβλύζει απ’ τα σπλάχνα της. Η «φυσιογνωστική» εκπαίδευση των κοριτσιών  από τις μεγαλύτερες γυναίκες θεωρείται ύψιστης σημασίας για την επιβίωση της ομάδας. Στο παραδοσιακό αγροτικό περιβάλλον, τα κορίτσια από παιδιά  μαθαίνουν ν’ αναγνωρίζουν και να ονοματίζουν τα χόρτα, άγρια και ήμερα, να τα συλλέγουν ή και να τα καλλιεργούν εποχικά, να τα επεξεργάζονται, να γνωρίζουν τις διατροφικές τους ιδιότητες, να τα μαγειρεύουν. Αξιοποιώντας αυτή τη γνώση, θα είναι σε θέση  ν’ ανταποκριθούν αργότερα στον αγωνιώδη και επίπονο,  πλην δημιουργικό και απολαυστικό, ρόλο της μάνας-τροφού, μέσα στο αδήριτο καθημερινό καθήκον της παρασκευής της τροφής για την  οικογένεια[2].

Αυτή η δημιουργική επαφή με τα χόρτα και τη βλάστηση συνδέεται και με τα άλλα εξίσου σημαντικά, τελετουργικά-θεραπευτικά-ιατρικά καθήκοντα που οι γυναίκες ασκούσαν ως μανάδες-γιάτρισσες-μάγισσες-ιέρειες, προσεγγίζοντας τις μυστικές φυσικές ουσίες της ζωής αλλά και εξασφαλίζοντας και προστατεύοντας μαγικά τη γονιμική δύναμη του φύλου τους. Πράγμα που προϋποθέτει παιδιόθεν γνώση  των πρακτικών επεξεργασίας και μαγειρικής ώστε ν’ απομυζούν τις θεραπευτικές-φαρμακευτικές ουσίες των φυτών αλλά και μύηση στο να τα μεταχειρίζονται συμβολικά στις τελετουργίες, προκειμένου ν’ αναδεικνύουν και να κινητοποιούν τις  μυστικές, μαγικές δυνάμεις τους.

                                          

Ακρόπολη Αρχαίας Αλίφειρας. Τα σωζόμενα ερείπια του σηκού και του στυλοβάτη  του ναού της Αθηνάς, όπου ήταν χτισμένο το "εκκλησάκι" της Αγιαλένης. Στο βάθος  φαίνεται  "το αλώνι της Αγιαλένης" όπου χόρευαν οι γυναίκες (φωτ. Ε. Ψυχογιού, Αύγ. 2000).

Αλίφειρα. Ο λόφος με τα σιτηρά και τα αλώνια ,  στην κορυφη του οποίου είναι τα ερείπια του ναού της Αθηνάς, που οι ντόπιοι αποκαλούν "Αγιαλένη" (φωτ. Ε. Ψυχογιού, Αύγ. 2000).

Μια τέτοια λατρευτική, μυητική, παιδευτική και γονιμική μαγικο-θρησκευτική τελετουργία επιτελούν (ο ενεστώτας ιστορικός) εθιμικά οι γυναίκες στην  «Αγιαλένη»,  ιερό, λαϊκό τοπωνύμιο πάνω στον αρχαίο ναό της  Αθηνάς στην αρχαία ακρόπολη της Αλίφειρας, στην ορεινή Ολυμπία  που συνέρρεαν εκεί από τα χωριά που γειτονεύουν με την Αλίφειρα (κυρίως Φανάρι, Ρογκοζό, Μαχαλάς)[3]. Το αγιωνύμιο Αγιαλένη βρίσκεται στο ιερό τοπίο  του λόφου της Ακρόπολης της Αρχαίας Αλίφειρας και αφορά  ένα ομώνυμο ασκεπές ξωκλήσι που ήταν χτισμένο με τις αρχαίες πέτρες και στεκόταν παλιότερα πάνω στον πρόναο του  ναού της Αθηνάς, πριν το γκρεμίσει ο αείμνηστος ανασκαφέας του μνημείου Α. Κ. Ορλάνδος, το 1932. Πάνω στ’ αγιασμένα χαλάσματα, ανάβουν κεράκια στη χάρη Της την καθαρή Δευτέρα όσο και των αγίων Σαράντα και χορεύοντας  τραγουδούν ένα λατρευτικό-γονιμικό  τραγούδι[4], που αφορά θεϊκά–δαιμονικά πρόσωπα μιας επίσημα λησμονημένης, πλην επίμονης θρησκευτικής παράδοσης, ενσωματωμένης σε υστερότερες λατρείες, δένοντας διαλεκτικά στους στίχους του, με την πυκνότητα του συμβολισμού, την ανθρώπινη όσο  και τη φυτική αναπαραγωγή προβάλλοντάς την στο ιερό και το μεταφυσικό:

Ο Γιάννης ο μαραθιανός[5] ασίκης και περήφανος

ν οπού φορεί τα τσάμικα τα κεντητά πουκάμισα

 όλες οι νιες τον αγαπούν μα ντρέπονται να του το ειπούν…

. 

[Βλ. και Ελένη Ψυχογιού, 2012, «Από το ναό της Αθηνάς στο αλώνι της “Αγιαλένης”: μια διαχρονική διαλογική αφήγηση εγγεγραμμένη  στο ιερό τοπίο της Αλίφειρας», ανακοίνωση στο:   3ο CSPS International Conference «Sacred Landscapes in the Peloponnese from Prehistory to  Post-Byzantine Times, Σπάρτη, 30 Mαρτ. - 1 Aπριλ. 2012 (υπό έκδοση) καθώς και τις σχετικές με την Ελένη/Αγιαλένη αναρτήσεις μου σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο].

 

Βιβλιογραφία

Λαμπράκη Μυρσίνη, Τα χόρτα, Τροχαλία, 1997.

DETIENNE Marcel, 2006, Οι κήποι του Άδωνη. Η μυθολογία των μυρωδικών στην αρχαία Ελλάδα, εισαγ. Jean-Pierre Vernant, μτφ. Κατερίνα Αλεξοπούλου − Σπύρος Γεωργακόπουλος − Στέφανος Οικονόμου, Πατάκης, Αθήνα.

Λουκάτος Δ., Πασχαλινά και της Άνοιξης, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1980.

Μέγας  Γ. Α., Ελληνικαί Εορταί και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, Αθήναι 1957.

Ορλάνδος Αναστάσιος Κ., 1967-1968, Η αρκαδική Αλίφειρα και τα μνημεία της, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, αρ. 58, εν Αθήναις,

Παπανικολάου Αθανάσιος Ν., Η αρχαία Αλίφειρα, Αθήνα 1996.

Σαμίου Δόμνα (δίσκος πυκνής  εγγραφής: συλλογή-επιλογή τραγουδιών και μουσική επιμέλεια),  Τα Πασχαλιάτικα. Ανοιξιάτικα τραγούδια του θανάτου και της ανάστασης, κείμενα Μιράντα Τερζοπούλου και  Ζωή Μάργαρη, αγγλική μτφρ. John Leatham, ανεξάρτητη παραγωγή: Καλλιτεχνικός Σύλλογος Μουσικής Δόμνα Σαμίου. Νέα Σμύρνη, Αθήνα 1998.

Σπυριδάκης Γεώργιος, Ο αριθμός τεσσαράκοντα παρά τοις βυζαντινοίς και νεωτέροις Έλλησι, εν Αθήναις 1939.

Τσέλαλης Αγησίλαος, Ολυμπιακά, Αθήνα 1979.

Ψυχογιός Ντίνος, “Καλαντάρι Γενάρη-Μάρτη”, Ηλειακά ΚΒ΄ (1963): 676.

Ψυχογιού Ελένη, 2008, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 24, Αθήνα.

---

[1] Μαγική επωδή. Εδώ η λέξη βασιλικός με έννοια διφορούμενη: γραμματικά είναι επίθετο και συντακτικά κατηγορηματικός προσδιορισμός του γιε αλλά σημασιολογικά μπορεί και να προσωποποιεί συνειρμικά το ομώνυμο μυριστικό φυτό με τις μαγικές αλλά και φαρμακευτικές ιδιότητες.

[2] Οι γυναίκες αποκτούν μέσα από αυτή την εκπαίδευση και τη δυνατότητα και το καθήκον να συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία αλλά και,  αν χρειασθεί, στις οικονομικές συναλλαγές ως ένα βαθμό, εξασφαλίζοντας κάποιο εισόδημα, αφού η πώληση χόρτων αποτελεί  μια παραδοσιακή, κατά κανόνα γυναικεία δραστηριότητα.

[3] Το έθιμο έλαβε τέλος ανάμεσα σε άλλα, ως συλλογική και συνολική τελετουργική δραστηριότητα, τη  δεκαετία του 1960 σταδιακά. Σ’ αυτό συνέβαλε και η προϊούσα αποδόμηση του κοινωνικού ιστού, λόγω της διαρροής του πληθυσμού εξαιτίας της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης εκείνης της εποχής.

[4] Τους συγκεκριμένους στίχους -γιατί τραγουδιέται και με περισσότερους- ανέσυρε στη μνήμη της η γερόντισσα Ζαχαρούλα Αδαμοπούλου, στο Φανάρι, ως το «τραγούδι της ημέρας», μετά από σχετική ερώτηση, και το τραγουδούσαν βεβαίως μεταξύ άλλων.

[5] Μαραθιανός: αυτός που έχει τις ιδιότητες /ή είναι φτιαγμένος από μάραθο, μυριστικό και φαρμακευτικό φυτό.