Ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: Παλική Κεφαλονιάς, μέρος Β' (Σεπτ. 2012) Kefalonia, Paliki: on the steps of st.Helen/Agialeni, Ethnographic Diary, part -2

(Συνέχεια της ανάρτησης/ post:   "Ταξιδιωτικά-περιηγητικά στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: Παλική Κεφαλονιάς΄, Μέρος Α΄ στο  http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2012/11/blog-post.html)

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ (επανάληψη από το Μέρος Α')

 Η Μητέρα-Γη-Ελένη-Αγιαλένη

Η ερευνητική μου υπόθεση για την Ελένη, σε ό, τι αφορά την αρχαιότητα, υποστηρίζει, μαζί βεβαίως και με άλλους ερευνητές του μύθου της, πως η συμβολική μορφή της Ελένης αφορά μια πολυώνυμη και πολυπρόσωπη, αρχαιότατη χθόνια θεότητα[2]. Δηλαδή το συμβολισμό της ίδιας της Μητέρας-Γης, ως αμφίσημης θεάς της ζωής και του θανάτου που, σε συγκεκριμένα χρονικά, πολιτισμικά και τοπικά πλαίσια μπορεί να κρύβεται άρρητη και μυστική πίσω από τις Δήμητρα και Κόρη, την Ορθία Αρτέμιδα, την Αφροδίτη, την Ειλυθίεια και άλλες χθόνιες μητρικές ή/και σεληνιακές παρθενικές θεές: «…Ολόκληρος ο κύκλος που αναφέρεται στα ονόματα της Ελένης και της μητέρας της Λήδας, δεν είναι παρά ανάμνηση των μεγάλων γυναικείων θεοτήτων της γονιμότητας του προελληνικού κόσμου της Λακωνίας. Πολλούς αιώνες προτού χρησιμοποιηθεί από τον Όμηρο η μορφή της Ελένης, είναι η μεγάλη Θεά της βλαστήσεως και της αυξήσεως, η μεγάλη θεά που με άπειρα ονόματα λατρεύτηκε σε όλο τον κόσμο της Μεσογείου και ίσως και της κεντρικής Ευρώπης σαν θεά της ζωής αλλά και του θανάτου. Ακόμα και στα κλασικά χρόνια συνεχίστηκε η λατρεία της μεγάλης αυτής Μητέρας Θεάς, όπως αποδεικνύουν διάφορα ιερά που σώθηκαν ακόμα και στις ημέρες του Παυσανία…»[3].

Η δική μου ερευνητική συμβολή επιχειρεί να υποστηρίξει, συγκριτικά και αμφίδρομα με την αρχαία παράδοση, ότι η «λησμονημένη» αυτή θεά Ελένη είναι «ζωντανή», καθώς πολλά στοιχεία της μυθικής, θρησκευτικής και λατρευτικής παράδοσης που την αφορούν, ανιχνεύονται σήμερα διαχρονικά και με πολλούς τρόπους στο κοινωνικό και το ιστορικό γίγνεσθαι στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου και όχι μόνο, μέσω των ιερών τοπίων που φέρουν το όνομά της ως «Αγιαλένη», της προφορικής αφήγησης και των σύγχρονων παγανιστικών θρησκευτικών τελετουργικών δράσεων[4].

Στο βιβλίο μου «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, υποστηρίζω ότι η νεότερη προφορική παράδοση μας παραδίδει πλούτο στοιχείων του μύθου που αφορά την δισυπόστατη χθόνια «μαύρη» Μητέρα-Γη και την πολυπρόσωπη και πολυώνυμη (αρπαζόμενη, φεύγουσα, βιαζόμενη), χθόνια, «μαύρη» κόρη Ελένη, όσο και τον «ξένο» απαγωγέα χθόνιο εραστή της, στηριζόμενη σε ποικίλα αφηγηματικά δεδομένα (τελετουργίες, ονόματα, τοπωνύμια, τοπικές παραδόσεις, μύθους, θρύλους, προλήψειες, επωδές, μαντεύματα κ.λπ.)[5].  (βλ. και http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg). Κυρίως όμως στα λατρευτικά τραγούδια που ψάλλονται στο δραματικό πλαίσιο της τελετουργικής διαδικασίας στις γιορτές πάνω στις κρίσιμες καμπές του κύκλου του χρόνου που αφορούν την ετήσια ανακύκλωση της βλάστησης, κυρίως των δημητριακών, αλλά και κατά τις διαβατήριες τελετουργίες του κύκλου του ανθρώπινου βιολογικού και κοινωνικού βίου. Μυθική και θρησκευτική παράδοση λανθάνουσα και αποϊερωθείσα, εκκοσμικευμένη σήμερα, που ωστόσο, κατά την κρίση μου, μπορεί να αναδεικνύει πολύ περισσότερα συμβολικά και μυθικά στοιχεία για τη Μεγάλη Μητέρα-Γη-Ελένη και το διαχρονικό μύθο της, όσο και τελετουργικά στοιχεία της χθόνιας και μυστικής λατρείας της, από όσα μας παρέδωσαν οι γραπτές πηγές[6] Βλ. και http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg

Κομβικό τεκμήριο για την ερευνητική μου υπόθεση ότι η σύγχρονη προφορική παράδοση αφορά την Μεγάλη θεά-Ελένη είναι το ότι στη λαϊκή πίστη και παράδοση η μεταιχμιακή θρησκευτικά μορφή της Ρωμαίας Αυγούστας και «αγιοποιηθείσας» Ελένης φαίνεται να γίνεται ιστορικά και συμβολικά ο διάμεσος ανάμεσα στην αρχαία και τη νεότερη θρησκευτική παράδοση για την Ελένη[7].

Κατά την εν λόγω έρευνά μου προέκυψε η παράτυπη, κατά το ορθόδοξο τυπικό, και ανεξάρτητη από τον άγιο Κωνσταντίνο τοπωνυμική ή/και ναϊκή παρουσία της αγίας Ελένης ως Αγιαλένης, μόνης. Η χωριστή παρουσία της Αγιαλένης, δεν θα ήταν ίσως τόσο «περίεργη» αν δεν εντοπιζόταν κυρίως ως ιερό τοπωνύμιο πάνω σε αρχαία ιερά αφιερωμένα σε μυστικές λατρείες της Δήμητρας και της Κόρης, όσο και σε άλλες συγγενείς χθόνιες και βλαστικές γυναικείες θεότητες[8]. Πολύ περισσότερο που η παρουσία της Αγιαλένης, εκτός από τους αρχαιολογικούς χώρους, συμπίπτει σήμερα απαραίτητα με αλώνια ή/και σιταρότοπους. Οι τόποι καλλιέργειας των δημητριακών δεν είναι εύκολο να αλλάζουν, αφού αυτή εξαρτάται από συγκεκριμένους βιοκλιματικούς και εδαφολογικούς παράγοντες. Η καλλιέργεια των σιτηρών δεν έχει διακοπεί στην προ-βιομηχανική τουλάχιστον εποχή στην Ελλάδα, αφού το ψωμί είναι το βασικό διατροφικό προϊόν, ενώ έχει διαχρονικά κορυφαία συμβολική και οικονομική και αξία[9]. Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν οι συγκεκριμένοι τόποι της Αγιαλένης να φιλοξενούσαν δημητριακά και κατά την αρχαιότητα, υπόθεση που υποστηρίζεται αμφίδρομα και από την ύπαρξη ναών της Δήμητρας στους τόπους της Αγιαλένης. Μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε ότι η συχνή παρουσία της «Αγιαλένης» (ενίοτε και ως Κυραλένης, και η Παναγία άλλωστε αποκαλείται συχνά Κυραπαναγιά) πάνω στα συγκεκριμένα ιερά-σιταρότοπους της Δήμητρας (και άλλων βλαστικών ή χθόνιων γυναικείων θεοτήτων), της προσδίδει ανα-βλαστικά συμβολικά χαρακτηριστικά συνδεδεμένα και με τα σιτηρά, ενώ δηλώνει τη διαχρονική παρουσία κάποιας ιερής Ελένης-Αγιαλένης πάνω σε αυτά τα ιερά αλλά και τη στενή τοπική και συμβολική σχέση αυτής της Ελένης-Αγιαλένης με τις μεγάλες θεές που λατρεύονταν στους ίδιους αυτούς ιερούς τόπους κατά την αρχαιότητα[10].

Ανάμεσα σε άλλους τόπους σε όλο τον ελληνικό χώρο, στη Δυτική Ελλάδα και στα Επτάνησα εντόπισα κατά την έρευνά μου μέχρι τώρα ικανό αριθμό τοπωνυμίων «Αγιαλένη»,  συνδυαστικά και με ομώνυμο ναό ή όχι. Στα Επτάνησα, η Κέρκυρα κρατάει μέχρι τώρα τα πρωτεία στο πανελλήνιο με εννέα (9) «Αγιαλένες»[11], διάσπαρτες σε διαχρονικά ιερούς και σιτοπαραγωγούς τόπους σε όλο το νησί, ενώ από μία «Αγιαλένη» εντόπισα στη Ζάκυνθο[12] και στην  Κεφαλονιά. Δεν έχω πραγματοποιήσει ακόμα σχετική έρευνα στα υπόλοιπα Επτάνησα. Ωστόσο στη Λευκάδα, η παλαιά ονομασία του νησιού «Αγία Μαύρα» (αγία με παρουσία και στη Ζάκυνθο, στα Επτάνησα εν γένει  αλλά και σε όλη τη δυτική ακτή του Ιονίου) δηλώνει κατά την κρίση μου έμμεση συμβολική σχέση  με την Ελένη-«Μαυρηγή», όπως προκύπτει και από  το όνομα και τις ιδιότητες της Αγίας, όσο και από τους θρύλους, τις  δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις που συνδέονται με  τη γιορτή της[13]. Ως προς τα Κύθηρα, και μόνο  η  καταγραφή στο νησί ενός τραγουδιού που αναφέρει «το βουνό τσ’ αγιάς Ελένης» υποδηλώνει πιστεύω την παρουσία της και σε αυτό το νησί.

---

[1] Το παρόν κείμενο αποτελεί συνέχεια του εθνογραφικού ημερολόγιου που αφορά στην ερευνητική μου επίσκεψη στην Κεφαλονιά κατά το διήμερο 7-8 Σεπτεμβρίου 2008, με την ευκαιρία της γιορτής της Γέννησης της Θεοτόκου, προκειμένου να παρακολουθήσω το πανηγύρι της Παναγίας Λάμιας στα Διλινάτα στο πλαίσιο της έρευνάς μου για την Ελένη, ως χθόνιας, βλαστικής θεάς (βλ. Ελένη Ψυχογιού , «Tο πανηγύρι της  Παναγίας της Λάμιας  στα Διλινάτα στο πλαίσιο της “μεγάλης αφήγησης”  για την Mητέρα-Γη (εθνογραφικό ημερολόγιο επιτόπιας έρευνας)», Κυμοθόη 20 (2010), σ. 163-199). Δημοσιεύεται (όπως και το προηγούμενο) ως ημερολογιακή κατάθεση που γράφτηκε αμέσως μετά την επίσκεψη στο νησί, οπότε περιλαμβάνει την επιτόπια εμπειρία και τους συλλογισμούς που αυτή μου προκάλεσε με βάση την ερευνητική μου υπόθεση,  τις λίγες  γνώσεις που είχα για το νησί και κυρίως την παρατήρηση του χώρου και τις πληροφορίες από τους ντόπιους και όχι βιβλιογραφική έρευνα και τεκμηρίωση για τα ιστορικά και τα τοπικά δεδομένα.  Πραγματοποίησα συμπληρωματική έρευνα στη χερσόνησο της Παλικής και την 29/9/2012, εν όψει της παρούσας δημοσίευσης, με ξεναγό τον ιστοριοδίφη, λαογράφο της Παλικής και της Καφαλονιάς και δάσκαλο Γεράσιμο Σωτ. Γαλανό.  Με ξενάγησε και σε άλλους ιερούς τόπους της «Αγίας Ελένης», του άγιου Κωνσταντίνου, της «Μαύρης»,  της Λάμιας, της Παναγίας. Ευχαριστώ τον Μάκη θερμά και από εδώ, όχι μόνο για την ξενάγηση αλλά και για τα βιβλία και το άλλο τεκμηριωτικό υλικό  που μου υπέδειξε και μου χάρισε, το κέφι και τον ενθουσιασμό του για τα θέματα της έρευνας, τη φιλοξενία και την υπέροχη παρέα μας.

[2] Για την «ωραία» Ελένη ως βλαστική θεά, υπάρχει τεράστια βιβλιογραφία∙ ενδεικτικά βλ. M. L. West, Immortal Helen. An Inaugural Lecture Delivered on 30 April 1975, Bedford College, University of London∙ Linda Lee Clader, Helen. The Evolution from Divine to Heroic in Greek Epic Tradition, Lugduni Batatorium E. J. Brill, MCMLXXVI, 1976∙ Otto Skutsch, “Helen, her Name and Nature”, Journal of Hellenic Studies 107 (1987), σ. 188-103∙ Robert Emmet Meagher, Helen. Myth, Legent, and the Culture of Misogyny, Contiuum, Νέα Υόρκη 1995∙. Βλ. και Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα 2008, σ. 36-119, όπου και άλλη σχετική βιβλιογραφία.

[3] Βλ. Χρύσανθος Χρήστου, Αρχαία Σπάρτη. Σύντομος οδηγός για την ιστορία, τα μνημεία και ο μουσείο της, Σπάρτη 1960, σ. 11-12.

[4] Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή και Ελένη..., ό. π., σ. 106-107. Για κάτι ανάλογο σχετικά με τα δημοτικά τραγούδια της  Λετονίας αλλά  και λαϊκά δρώμενα της Ευρώπης, βλ.  M. L. West, Immortal Helen, ό. π., σ. 8-9, 12-13.

[5] Βλ. Ελένη Ψυχογιού, «Μαυρηγή» και Ελένη…, ό. π., σ. 36-119∙ της ίδιας, «Αναζητώντας τα ίχνη της Ελένης στη λαϊκή παράδοση της Άνω Μεσσηνίας», ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών,  «Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός» (19-21 Νοεμβρ. 2009), υπό έκδοση.

[6] Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή και Ελένη..., ό. π., σ. 83-98.

[7] Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή και Ελένη..., ό. π.

[8] Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Μαυρηγή και Ελένη..., ό. π., σ….

[9] Βλ. διαχρονική προσέγγιση στο συλλογικό  τόμο «Ο άρτος ημών». Από το σιτάρι στο ψωμί. Γ΄ τριήμερο εργασίας, Πήλιο 10-12 Απριλίου 1992, έκδ. Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1994.

[10]Βλ. Ε. Ψυχογιού, «Το αλώνι της Αγιαλένης», εφημ. Καθημερινή της Κυριακής, 4/3/2001, ένθετο Επτά Ημέρες, σ. 32-34∙ Maria Goudi, «De ‘Mme Lune’ à ‘Mme Hélène’ : les désignations de l’arc-en-ciel et ses avatars dans les variétés dialectales de l’île de Lesbos (Grèce)», στο M.-J. Dalbera-Stefanaggi & M.-R. Simoni-Aurembou (εκδ.), Images de la langue: représentations spatiales, sémantiques et graphiques, 132e congrès national des sociétés historiques et scientifiques, Arles: 16-21 avril 2007, ηλεκτρονική έκδοση on line, 2009, σ. 90-98.)∙.Ενίοτε, όπως στην περίπτωση της ηλειακής Θεισόας (κοντά στο ομώνυμο σημερινό χωριό, πρώην Λάβδα, στα σύνορα Ηλείας-Αρκαδίας, στην επαρχία Ολυμπίας), η παρουσία της Αγιαλένης σε αρχαιολογικούς χώρους  τεκμηριώνεται ως ιδιαίτερα παλαιά και από γραπτές πηγές. Για την Κεφαλονιά και την  «Μαύρη» βλ. μνεία κατά το 1264, στο Θησέως Στ. Τζαννετάτου, Το Πρακτικόν της Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264 και η επιτομή αυτού, εν Αθήναις 1965, σ. 41(κωδ. Ε 157, ευχαριστώ τον Μάκη Γαλανό για τον δανεισμό του βιβλίου)). Συγκριτικά βλ. Αγησ. Τσέλαλης, Ολυμπιακά. Ιστορία – Αρχαιολογία – Λαογραφία – Τέχνη και ζωή της Ολυμπίας, τ. Α΄,  Αθήναι 1979 (β΄έκδ.), σ.152: «…Οι βυζαντινοί έκτισαν στην πελασγική ακρόπολη της Αρχαίας Θεισόας και πάνω στα κτίσματα των Αρχαίων Μινύων το βυζαντινό φρούριο της Αγίας Ελένης, για να εποπτεύει και ασφαλίζει τα περάσματα του Αλφειού και τις διαβάσεις του Λυκαίου προς την Ηλεία, τη Γορτυνία και τη Μεγαλόπολη.......Οι Φράγκοι συμπλήρωσαν την οχύρωσή του, έκτισαν ιπποτικόν πύργο και την εκκλησιά της Αγίας Ελένης- της  «Κυρά Έλενας », Saint Helene-Κyria Helena. Αναφέρεται στο Χρονικό του Μωρέως από το 1302, όταν επανεστάτησαν οι κάτοικοι της περιοχής, οι Σκορτινοί, κατά των Φράγκων και κάλεσαν σε βοήθεια τους βυζαντινούς του Μυστρά. ΄Εφθασε τότε ο μέγας δομέστιχος Κωσταντίνος Παλαιολόγος με στρατό, ενίκησε τους Φράγκους κι έκαψε το φρούριο της Αγιαλένης, το κατέσκαψε, στρατοπέδευσε στην Ανδρίτσαινα και κτύπησε τους Φράγκους στο Λύκαιο....»)∙ βλ. και Ε. Ψυχογιού, Η «λησμονημένη» θεά…, ό. π.∙ βλ. και εικ. αρ….)

[11] Σύμφωνα με την επιτόπια έρευνα που πραγματοποίησα στο νησί κατά τον Ιούλιο του 2005. Το χειρόγραφο του εθνογραφικού ημερολόγιου της εντεταλμένης από την Ακαδημία Αθηνών αυτής  έρευνάς μου, συνοδευόμενο από φωτογραφίες, βιντεοσκοπήσεις και μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις ,  εναπόκειται στο Κέντρο Ερεύνης  της Ελληνικής Λαογραφίας, μη αρχειοθετημένο προς το παρόν..

[12] Στην περιφέρεια της  πόλης της Ζακύνθου, μέσα σε παλιό σιταρότοπο, άφαντο σήμερα, καθώς η πόλη έχει επεκταθεί. Την επισκέφθηκα κατά το 2009, την παραμονή και ανήμερα της γιορτής των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, συμμετέχοντας στον πανηγυρικό εσπερινό και την θεία λειτουργία. .

[13] Βλ. Δημ. Σ. Λουκάτος, «Αργίαι  και άγιοι τιμωροί», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Κ΄- ΚΑ΄ (1967-1968), σ. 55-105 και   για την αγία Μαύρα σ. 77∙ Μνεία αγ. Μαύρας στην Παλική, κατά το 1264,  βλ. στο Θ. Σ. Τζαννετάτος, Το πρακτικόν…ό. π., σ.41 (κωδ. Ε 166). Πβ. και Γεώργιος Κούζας, «Η λατρεία της αγίας Μαύρας στη Μεσσηνία», Μεσσηνιακά Χρονικά 3 (2003-2007), σ. 429-440∙ Ελένη Ψυχογιού, «Αναζητώντας τα ίχνη της Ελένης στη λαϊκή παράδοση της Άνω Μεσσηνίας», ό. π. 

Χάρτης της χερσονήσου της Παλικής, στα ΝΔ της Κεφαλονιάς, όπου σημειώνονται τα χωριά της περιήγησης. Πάνω αριστερά το βέλος σημειώνει την παραλία της Αγιαλένης, στα Δαμουλιανάτα.

Δεύτερη επίσκεψη στην Παλική Κεφαλονιάς

 Παρασκευή-Σάββατο, 28- 29/9/2012

ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΠΙΤΟΠΙΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 

 Μέρος Β' 

[Όλες οι φωτογραφίες τραβηγμένες από την γράφουσα, Ελένη Ψυχογιού, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά]

Παρακινημένη από τις πληροφορίες για τη «Μασκαρία» στην Παλική και τους «Γενίτσαρους» που έχει αναρτήσει ο Γεράσιμος Γαλανός στο διαδίκτυο, ήλθα σε τηλεφωνική επαφή μαζί του (βλ. Μέρος Α΄). Καθώς μου δήλωσε ότι συμμερίζεται την ερευνητική μου υπόθεση για την Ελένη-Αγιαλένη και τη μέθοδο που την πραγματεύομαι (κάτι που, όπως είπε,  συμπίπτει και με τη δική του προσέγγιση των ιερών τόπων διαχρονικά και συμβολικά), με κάλεσε να επισκεφθώ ξανά την Παλική, ώστε να με ξεναγήσει και να μου δείξει και άλλους τόπους της «.Μητέρας»-Ελένης-Αγίας Ελένης-Λάμιας. Όπως έχω ήδη αναφέρει παραπάνω, η δημιουργική συνάντησή μας έλαβε χώρα στο Ληξούρι στο ξεψύχισμα του Σεπτέμβρη,  το βράδυ της Παρασκευής,  28/9/2012 και η περιήγηση πραγματοποιήθηκε την επομένη, το Σάββατο 29/9/2012. 

Παλική, 28/9/2012. Πρόχειρα σκαριφήματα δια χειρός  Μάκη Γαλανού, για την ξενάγησή μου στην Παλική 

Ο Γεράσιμος Γαλανός (στο εξής Μάκης) ακολουθώντας και τους δικούς  μου συμβολικούς και τοπικούς συσχετισμούς στα σχετικά δημοσιεύματά μου, είχε σχεδιάσει την περιήγησή μας πάνω στο χάρτη της Παλικής συνδυάζοντας τους ναούς της Παναγίας «Συνεμπάστρας» (δηλαδή τους αφιερωμένους στη Γέννηση της Παναγίας), της Παναγίας «Βλαχέρνας» ή και της «Μεσοσπορίτισσας» (στα Εισόδια), καθώς και της Ζωοδόχου Πηγής (Κυράς των νερών) με τις τοποθεσίες «Αγία Ελένη», Άγιος Κωνσταντίνος», «Μαύρη», Λάμια, οι περισσότερες των οποίων είτε συμπίπτουν, είτε γειτονεύουν, άλλωστε. Θα περιοριστώ εδώ στην αναφορά της πρώτης μας στάσης, δεδομένου του περιορισμένου χώρου της παρούσας δημοσίευσης του ―μακροσκελούς ήδη― κειμένου μου. Τα σχετικά με την «Αγία  Ελένη» στα Δαμουλιανάτα παρεμβάλλονται εξάλλου  εμβόλιμα στην ανάρτηση του Α΄ Μέρους,   της πρώτης μου επίσκεψης στην Παλική, τον Σεπτέμβριο του 2008.

Ξεκινήσαμε πρωί-πρωί με το αυτοκίνητο του Μάκη για την κοντινή (στα ΒΔ) στο Ληξούρι και στην αρχαία Πάλο περιοχή την επωνομαζόμενη «Μαύρη», που γειτονεύει με την τοποθεσία «Αγία Ελένη»[1]. Τα δύο αυτά τοπωνύμια, σύμφωνα με την ερευνητική μου υπόθεση, φρονώ ότι τεκμηριώνουν αμφίδρομα τη συμβολική σχέση του τόπου αυτού με την «Μαυρηγή-Ελένη», δεδομένου ότι τα συναντώ συχνά συνδυασμένα σε ιερούς υγρότοπους («Μαύρα Βουνά» κοντά στη λίμνη Λάμια στον ¨Άραξο, «Μαυροβούνι» στη Σαγιάδα στον υγρότοπο των εκβολών του Καλαμά, κ.ά.). 

Παλική κεφαλονιάς, 29/9/2012. Ο ξεναγός μου Μάκης Γαλανός (αριστερά) με τον φίλο του δάσκαλο

Περάσαμε και από το σπίτι του ενός συνταξιούχου δάσκαλου το οποίο γειτονεύει με τη «Μαύρη», ώστε να έχουμε διασταυρωμένες και επιτόπια τις σχετικές πληροφορίες και γνώσεις του Μάκη και από  γνώστη της περιοχής, γείτονα της «Μαύρης». Η «Μαύρη» εκτείνεται σε μια κοιλάδα πίσω και αριστερά από ένα δασωμένο τώρα λόφο όπου κάποτε υπήρχε ναός της Ζωοδόχου Πηγής, αφανής σήμερα, που ονομάζεται «Μαρτινιάς»[1]. Το όνομα «Μαρτινιάς», κατά τον Μάκη, μπορεί να προέρχεται είτε από τα μαρτίνια, τα πρόβατα που έβοσκαν εκεί, είτε, δεδομένης της γειτνίασης του λόφου με την «Μαύρη» (-Μαυρηγή) να σχετίζεται με την λέξη mοrto (θάνατος). Ο συνταξιούχος δάσκαλος μας πληροφόρησε ότι ο τόπος παλιότερα ήταν γεμάτος δημητριακά, κάτι που επιβεβαίωνε και η ύπαρξη παλιότερα ενός ανεμόμυλου πάνω σε ένα  ύψωμα, στα δυτικά της «Μαύρης». 

Παλική Κεφαλονιάς, 29/9/2012. Πάνω και κάτω: Η υδροχαρής περιοχή της "Μαύρης". Στην κάτω φωτογρ. φαίνεται στο βάθος το "καλύβι", στ'  αριστερά του οποίου εντοπίζεται το τοπωνύμιο "Αγία Ελένη" και πίσω του ο λόφος όπου υπήρχε ο ανεμόμυλος

Στο νοτιοδυτικό άκρο της «Μαύρης» εντοπίζεται και κατά τους δύο δασκάλους συνομιλητές μου η τοποθεσία «Αγία Ελένη». Ναός δεν υφίσταται, ούτε θυμάται κάποιος να τον έχει δει, όπως συμβαίνει τόσο συχνά εξάλλου με  τα τοπωνύμια "Αγιαλένη". Μου έδειχναν από το ύψωμα όπου βρισκόμασταν τη θέση της «Αγίας Ελένης»,  προς τα αριστερά μιας πέτρινης καλύβας που φαινόταν στο σημείο εκείνο, πάνω σε ένα άλλο μικρό ύψωμα.  Ο Μάκης κατά την επιτόπια εκεί έρευνά του είχε πληροφορηθεί από τον καλλιεργητή του χωραφιού όπου εντοπίζεται η «Αγία Ελένη» ότι είχε βρει εκεί την πέτρινη πλάκα και τον κίονα όπου υποθέτει ότι  στηριζόταν η αγία τράπεζα της «Αγίας Ελένης». Τον κίονα, που είχε και σκαλίσματα, κατά τη μαρτυρία  πάντα του καλλιεργητή, τον είχε ο ίδιος ο καλλιεργητής μετακινήσει κάπου εκατό μέτρα ανατολικά από την αρχική του θέση, κυλώντας τον στην κατωφέρεια που έχει εκεί. Ο Μάκης δεν είχε την ευκαιρία να κάνει έκτοτε αυτοψία για αυτά τα ευρήματα. Οπότε, αφού ευχαριστήσαμε τον πρόθυμο και εξυπηρετικό συνομιλητή μας, φύγαμε για την «Αγία Ελένη».

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Ξερολάγκαδο στη  θέση "Μαύρη". Στο βάθος αριστερά εντοπίζεται στο περίπου το τοπωνύμιο "Αγία Ελένη". Πάνω δεξιά το πέτρινο καλύβι.

Παλική Κεφαλονιάς, 29/9/2012. Το πετρόχτιστο καλύβι κοντά στη θέση "Αγία Ελένη". 

Εμπρός  του  αριστερά διακρίνονται ίχνη βάσης τοιχίου

Η μορφολογία του εδάφους στο σημείο όπου εντοπίζεται (στο περίπου) η «Αγία Ελένη», κάτω από το πέτρινο καλύβι που υποτίθεται ότι γειτονεύει με αυτήν, σχηματίζει κάτι σαν αβαθές, φαρδύ  λαγκάδι που πρέπει να κρατάει πολλά νερά το χειμώνα, όπως έδειχναν τα φυτρωμένα πυκνά τσιποκάλαμα και οι ξεραμένες, βαθιές ροδεσιές των αγροτικών αυτοκινήτων πάνω στη στεγνωμένη τώρα, γκρίζα, αργιλώδη λάσπη που πρέπει να είχαν προξενήσει τα πρόσφατα, καταρρακτώδη και εδώ πρωτοβρόχια.  Άλλα, άνυδρα τώρα, μικρά ρέματα, με προέλευση την «Μαύρη», απ΄όσο έβλεπα,  φαινόταν να τέμνουν κάθετα αυτό το μικρό λαγκάδι. Ένα αυτοσχέδιο ξύλινο γεφυράκι σε ένα από αυτά, πρόδιδε ότι θα είναι δυσκολοδιάβατο με τις βροχές. Ανεβήκαμε στο χαμηλό ύψωμα όπου το μικρό τετράπλευρο πετρόχτιστο καλύβι.  Μια σειρά από επιφανειακές, κάπως χαλαρά δομημένες,  πέτρες κατά μήκος του νότιου τοίχου του καλυβιού, πρόδιδαν ότι ίσως παλιότερα το χτίσμα να ήταν μεγαλύτερο, ή κάποιον πέτρινο περίβολο . 

 Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Η λιθοδομή της πέτρινης καλύβας κοντά στη θέση "Αγία Ελένη".

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Λεπτομέρεια του ίδιου τοίχου.

Το καλύβι είναι μισογκρεμισμένο. Οι τοίχοι του σώζονται σε μικρό ύψος (άγνωστο πόσο αρχικά) ενώ δεν υπάρχει σκεπή.  Σε χρήση φαίνεται να είναι μόνον ένα στεγασμένο, κλειστό παράπηγμα από λαμαρίνες, προσαρμοσμένο στην ανατολική στενή πλευρά του οικίσκου.   Παρατηρώντας τη λιθοδομή των τοίχων του, είδα ότι είναι ξερολιθιά, από πέτρες εξαιρετικά άνισες ως προς το μέγεθος, τη μορφή αλλά και την τοποθέτηση στην τοιχοδομία. Οι περισσότερες είναι μικρές σχετικά πέτρες, ανόμοιες στο σχήμα και το μέγεθος.  Άλλες,  όχι μόνο στις γωνίες κατά το αναμενόμενο αλλά τοποθετημένες και ανάκατα, σε όλους τους τοίχους, είναι ογκώδεις, λαξευμένες τεχνικά πέτρες. Μερικές μάλιστα έχουν και σκαλισμένη μικρή εσοχή-ταινία  στην περίμετρο. Αυτές οι τελευταίες με υποψίασαν ότι οι μεγάλες πέτρες πρέπει να είναι σε δεύτερη  οικοδομική χρήση. Επιπλέον γιατί αν και οι πέτρες («πωριά») και μάλιστα περίτεχνα λαξευμένες, αποτελούσαν το βασικό οικοδομικό υλικό σε όλες τις μορφές κτιρίων στην προ-σεισμική, πετρώδη Κεφαλονιά, εδώ φαινόντουσαν παράταιρες. Γιατί ούτε η σύσταση  του εδάφους (παχύ,  αργιλώδες χώμα, απ’ όσο μπορούσα να κρίνω), ούτε το μέγεθος και η χρήση του οικίσκου δικαιολογεί τέτοιες μεγάλες, δουλεμένες πέτρες στη δόμησή του και μάλιστα χτισμένες ξερολιθιά και τοποθετημένες ανάκατα.. Ο Μάκης συμφωνούσε μαζί μου και υποθέσαμε ότι πρέπει να ανήκαν σε κάποιο άλλο κτίριο, άλλης χρήσης,  που βρισκόταν είτε σε εκείνο το σημείο (όπως ίσως δήλωνε και η σειρά από δομημένες πέτρες που προανέφερα να είναι έξω από τον οικίσκο) είτε  κάπου εκεί κοντά. Αναρωτηθήκαμε μήπως ήταν από τον  άφαντο ναό της αγίας Ελένης. Ο Μάκης κατόπιν αυτού κατηφόρισε προς αναζήτηση του μετακινημένου από τον αγρότη κίονα «της αγίας τράπεζας»., αν τυχόν μπορούσε να  τον βρει μέσα στην υδροχαρή  βλάστηση, αφού υπέθετε ότι θα ήταν κάποιος πέτρινος κιονίσκος, σπασμένος ίσως. Καθώς συνέχιζα να φωτογραφίζω τον οικίσκο, άκουσα τις ενθουσιώδεις κραυγές τού, αθέατου από εκεί που ήμουν, Μάκη: «ναός, ναοοοός, ναοοοοοός! Τρέχα Ελένη, τον βρήκα»!!!  Έτρεξα, όσο μου επιτρέπει η επώδυνη οστεοαρθρίτιδα στα γόνατα, να δω τι είχε βρει! 

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Πάνω και κάτω: ο σπόνδυλος αρχαίου κίονα, όπως βρίσκεται μέσα στο αμπέλι, στη θέση"Μαύρη".

 Μέσα στα χορτάρια κείτονταν ένας ογκωδέστατος σπόνδυλος ραβδωτού αρχαίου κίονα!! Στο κέντρο της ορατής επιφάνειάς του υπήρχε η οπή του συνδετικού μόλυβδου, ενώ οι ραβδώσεις στην περίμετρο είναι πολύ φθαρμένες μεν αλλά εμφανείς. Σε μερικά σημεία η πέτρα είναι κόκκινη σαν σκουριά από την οξείδωση. Ο Μάκης είχε ύφος αλλοπαρμένο, πανευτυχής, ενθουσιασμένος με την ανακάλυψη. «Τι λέω; εκουζουλάθηκα!» φώναζε, «αντί να πω κίονας λέω ναός, πάει, θα με περνάς για ζουρλό! Τι είν’ τούτο, πάει εμουρλάθηκα!» Περιχαρής και εγώ από την ανακάλυψη, συν-κουζουλαμένη, παρόλο που είμαι μαθημένη από τέτοιου είδους «ανακαλύψεις» κοντά στις «Αγιαλένες», ξεκαρδίστηκα στα γέλια. Γελώντας  και οι δύο με την ερευνητική «κουζουλάδα» μας, αναρωτιόμασταν, άραγε  από τον κίονα ποιου αρχαίου ναού να προερχόταν  ο ογκώδης αυτός σπόνδυλος, τι μέγεθος να είχε αυτός ο ναός και πού να ήταν. Άραγε να ήταν όντως η βάση της αγίας τράπεζας της «Αγίας Ελένης»; Και αν ναι, από πού να είχε τυχόν μεταφερθεί εδώ; Βέβαια, η αρχαία πόλη της Πάλης δεν βρίσκεται πολύ μακριά από εκείνο το σημείο αλλά δεν μπορούσαμε να δώσουμε απαντήσεις. Για μένα πάντως ήταν αρκετό το ότι η «θεά» είχε δώσει και εδώ τα «σημάδια» της: τοπωνύμιο «Αγία Ελένη», σιτάρια, νερά, χθόνιο συμβολισμό (μέσω της «Μαύρης»), έμμεση έστω σχέση με αρχαίο ιερό (μέσω του σπόνδυλου). 

Σε ιλαρή ακόμα κατάσταση, αφήσαμε την "Αγία Ελένη" και προχωρήσαμε προς την Παναγία την Καρακαλιά, που είχε προγραμματίσει ο Μάκης να επισκεφθούμε, δηλαδή μια ακόμα «Συνεμπάστρα», δηλαδή αφιερωμένη στη γέννηση της Θεοτόκου, με ένα επιπλέον σημαίνον προσηγορικό όνομα, το "Καρακαλιά".  Όνομα που εκτιμώ πιθανό να προέρχεται από το Κυρά-Καλή, ως προσωνυμία εδώ της Παναγίας, στη  Γέννηση της οποίας είναι αφιερωμένος ο ναός, δηλαδή σε ιερή Μάνα-και-Κόρη (αγία Άννα και Παναγία). Θα μπορούσε ίσως το καρά- να σημαίνει "μαύρη", δηλ. η "Μαύρη Καλή", από την τούρκικη αντίστοιχη λέξη, αλλά δεδομένης της μη υπαγωγής της Κεφαλονιάς στους Τούρκους, το θεώρησα μάλλον απίθανο, αν και δεν απέχει συμβολικά από την υπόθεσή μου.    Το "κυρά-Καλή", όμως, σκέφτηκα, είναι όνομα που παραπέμπει ευφημιστικά και σε όντα του μεταφυσικού, γιατί  σε πολλά μέρη (π.χ. στην απέναντι στην Κεφαλονιά ακτή της Ηλείας)  "βασίλισσα των νεράιδων" την ονομάζουν κυρά-Κάλω ή κυρά-Καλή, "μαύρη" συμβολική μορφή που εγκατοικεί στο μαύρο, ιαματικό νερό του [Βρωμο-]Μοσχονεριού, κοντά στον "Εβυθό". Από την άλλη, στο πολύστιχο "Μοιρολόι της Παναγίας" που ψάλλουν οι γυναίκες τη νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης μπροστά στο σταυρωμένο Χριστό (και στην Ηλεία), αναφέρεται η αγια- (ή κυρά-) Καλή, μια διφορούμενη όσο και σημαντική θρησκευτικά θηλυκή μορφή.  Το εν λόγω μοιρολόι, αν και θεωρείται λόγιο στιχούργημα,   απηχεί και τη γυναικεία προφορική θρηνητική παράδοση, στην οποία όπως είναι γνωστό εμπεριέχονται προ-χριστιανικές θρησκευτικές και συμβολικές αναπαραστάσεις  όπως ο Άδης, ο Χάρος, ο Κάτω κόσμος, με κυρίαρχη την  αδηφάγο Μητέρα-Μαυρηγή, ως Δέσποινα του κάτω κόσμου. Στο μοιρολόι λοιπόν, η αγια-Καλή  έρχεται σε σύγκρουση με την Μητέρα Παναγία, καθώς την κατηγορεί ότι δεν πενθεί όπως πρέπει τον "θνήσκοντα" γιο της, αφού παρακάθεται  σε γεύμα που της προσέφεραν οι αδελφές του Λαζάρου, ενώ ο γιός της είναι πάνω στο σταυρό. Η αγια-Καλή όμως μας παραπέμπει έμμεσα και στην αγία Ελένη-Αγιαλένη, αφού σε πολλές από τις παραλλαγές του  εν λόγω μοιρολογιού, αντί της αγια-Καλής είναι, εναλλακτικά,  η αγία Ελένη αυτή που έρχεται σε σύγκρουση με την Παναγία.

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. η εκκλησία της "Παναγίας Καρακαλιάς", εξωτερικά (πάνω) και εσωτερικά (κάτω) με την προσκυνηματική εικόνα της Γέννησης της Παναγίας.

 Όπως υποστηρίζω και στο σχετικό με τον θάνατο και την "Μαυρηγή" βιβλίο μου ("Μαυρηγή" και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, σ. 83-98, βλ. και σε αυτό εδώ το blog το post μου "Η σύγκρουση της Αγίας Ελένης/αγιαΚαλής με την Παναγία..." ), όπου ασχολούμαι διεξοδικά με το ζήτημα, η εναλλαγή των δύο ονομάτων (της αγίας Καλής και της αγίας Ελένης) υπονοεί και ταύτιση των δύο αυτών ιερών μορφών σε μία. Ταύτιση που τεκμηριώνει και την προ-χριστιανική συμβολική τους προέλευση, διαφοροποιώντας κατά την κρίση μου την κυρα-αγια-Καλή-Ελένη από την ιστορική αυγούστα αγία Ελένη. Επομένως, συλλογίστηκα, πιθανότατα (για την προφορική πάντα ιερή παράδοση και με λανθάνοντα τρόπο),  αυτή που επισκεφθήκαμε προηγουμένως στην "Μαύρη", η "αόρατη" εκεί αγία Ελένη,  μπορεί συμβολικά να είναι  το ίδιο ιερό πρόσωπο με  την Καρακαλιά.  

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Ο δασωμένος λόφος "Άγιος Κωνσταντίνος" . Αριστερά φαίνεται η καμάρα του πέτρινου γεφυριού  πάνω σε τοπικό ρέμα.

Φύγαμε από την Καρακαλιά με κατεύθυνση προς τα ΝΔ του Ληξουριού, για να δούμε  μια τοποθεσία ονόματι "Άγιος Κωνσταντίνος", σύμφωνα πάντα με τον περιηγητικό σχεδιασμό του Μάκη, βασισμένο στους τοπικούς και συμβολικούς συσχετισμούς των ιερών μορφών της ερευνητικής μου υπόθεσης. Περάσαμε ένα γεφύρι και μπροστά μας είδα να υψώνεται ένας επιμήκης λόφος, κατάφυτος με αδιάβατα, όπως φαινόταν, ψηλά πεύκα, στη μέση μιας πεδινής έκτασης. 

Ο Μάκης με πληροφόρησε ότι ναός ή ξωκλήσι του αγίου Κωνσταντίνου δεν υπάρχει πλέον, εκτός από λίγα ερείπια στ' αριστερά του λόφου, που αμφέβαλε αν υπήρχαν ακόμα αλλά ότι παρόλ' αυτά η τοποθεσία αποκαλείται "Άγιος Κωνσταντίνος". Επίσης ότι ο τοπικός ιστοριοδίφης και λαογράφος Ηλίας Α. Τσιτσέλης  (1850-1927) είχε εντοπίσει μυκηναϊκό νεκροταφείο στην πλαγιά του λόφου, ο οποίος, όντως, έτσι όπως στέκει μοναχικά, όχι πολύ ψηλός και κατάφυτος, σε υποψιάζει ότι ίσως και να πρόκειται για τύμβο. Δεν ήταν βατό ν' ανεβούμε στο λόφο και ο Μάκης με οδήγησε στο  περιτοιχισμένο, μοναχικό  αγρόκτημα που ανήκε στον  Η. Α. Τσιτσέλη, και που βρίσκεται πάνω σε ένα ύψωμα ακριβώς απέναντι από τον "Άγιο Κωνσταντίνο". Διαβήκαμε τη σιδερένια αυλόπορτα  και βρεθήκαμε σε μια  περιποιημένη, μεγάλη  αυλή, σκιασμένη από ψηλά πεύκα, που οι κορμοί τους γεμίζουν το χώρο. Ανάμεσά τους, περίτεχνες κεραμικές βάσεις νεοκλασικού στυλ στήριζαν γλάστες με φυτά ενώ στο βάθος δεξιά στεκόταν ένα μπρούτζινο άγαλμα κάποιου αρχαίου θεού ή μυθικού ήρωα, σε φυσικό μέγεθος, πρασινισμένο από την υγρασία.

 Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Πάνω και  κάτω: ο κήπος και το αρχοντικό  στο κτήμα Τσιτσέλη

Στ΄αριστερά είναι ένα μικρό σχετικά και κάπως νεόχτιστο, πάντως μετά τους σεισμούς του 1953, σπίτι. Όλη την πλευρά της αυλής στα ανατολικά πιάνει ένα υπέροχο πέτρινο αρχοντικό, βαμμένο στο χαρακτηριστικό κεφαλονίτικο "ροζαγγέλικα" χρώμα. Παρόλο που οι καταστροφές από τους σεισμούς είναι εμφανείς (η κεραμοσκεπή βουλιαγμένη κατά ένα μέρος, μερικοί τοίχοι σε βοηθητικά προσκτίσματα πεσμένοι) ωστόσο διατηρεί την αρχοντιά και την ομορφιά της προ-σεισμικής αρχιτεκτονικής στο νησί.  Το ξεθωριασμένο "ροζαγγέλικα" χρώμα των τοίχων, ο πεντακάθαρος χώρος γύρω του, τα πέτρινα πελεκητά κοσμήματα στις γωνίες των τοίχων και στα πλαίσια των παραθύρων, το περίτεχνο μικρό μπαλκόνι στη σιδεριά του οποίου σκαρφαλώνει ένα αναρριχητικό φυτό, ο στρωμένος με πέτρα διάδρομος που οδηγεί από το σπίτι στην παλιά, αχρηστευμένη τώρα, μνημειώδη πετρόχτιστη αυλόπορτα, ο πευκόφυτος προαύλιος χώρος,  δίνουν την εντύπωση ότι ο χρόνος εδώ έχει σταματήσει. 

 Ένας ηλικιωμένος άνδρας πρόβαλε μέσα από τα δέντρα και χαιρέτισε εγκάρδια τον γνωστό του φάνηκε, Μάκη. Μου τον σύστησε ως εγγονό του ιστορικού Τσιτσέλη και τωρινό ιδιοκτήτη του χτήματος. Ο Μάκης ωστόσο δεν σκόπευε να κάνουμε μια απλή επίσκεψη αβροφροσύνης ή να δω απλά τον υπέροχο αυτό χώρο. Θέλοντας να διασταυρώσει ζωντανά τις πληροφορίες που μου είχε δώσει, ρώτησε τον Τσιτσέλη, τον νεότερο, πώς λέγεται ο λόφος απέναντι και τι άλλο γνωρίζει για αυτόν από τον παππού του. Ο άνθρωπος απάντησε ότι  ο λόφος ονομάζεται "Άγιος Κωνσταντίνος" και επιβεβαίωσε όλα τα άλλα για τα οποία  με είχε πληροφορήσει ο Μάκης προηγουμένως. Πρόσθεσε και  το ότι ο τόπος γύρω από το λόφο παλιότερα ήταν καλλιεργημένος με δημητριακά, απαντώντας σε σχετική δική μου ερώτηση.  Συνειδητοποίησα  ότι ο Μάκης έκανε με τον Τσιτσέλη κάτι ανάλογο με αυτό που είχε κάνει πριν και με τον δάσκαλο για την "Μαύρη" και την "Αγία Ελένη"  και, πέρα από το πόσο είχε "μπει" στο πνεύμα της έρευνάς μου (ίσως και με περισσότερο ενθουσιασμό και βεβαιότητες απ' όσο της αναλογεί), συγκινήθηκα με  το πόσο σοβαρά είχε πάρει την ερευνητική μου υπόθεση και την ξενάγησή μου, κάνοντας τα πάντα για να είναι πειστικές και τεκμηριωμένες  οι πληροφορίες του. 

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Πάνω και κάτω:  εσωτερική και εξωτερική όψη της  μνημειακής, επιζωγραφισμένης  αυλόπορτας στο κτήμα Τσιτσέλη.

 Κατόπιν ο Μάκης ρώτησε τον Τσιτσέλη πού είναι η "Λάμια", κοιτώντας με ταυτόχρονα με σημασία. Ο Τσιτσέλης μας οδήγησε στην άκρη του πέτρινου, υπερυψωμένου περίβολου του χτήματος και μας έδειξε μια μεγάλη, κοίλη έκταση στα δεξιά του λόφου του αγίου Κωνσταντίνου, που απλώνεται ανάμεσα σε αυτόν, στη θάλασσα νότια της Παλικής και στα χωριά Αγιος Νικόλαος και Χαβριάτα, διευκρινίζοντας ότι ο τόπος έχει πολλά νερά, γιατί τον αυλακώνουν μικρά ρέματα και ποτάμια. Ένα από αυτά έβλεπα ανάμεσα στο λόφο και στο κτήμα, στεφανωμένο από ένα μικρό πέτρινο γεφύρι. Να λοιπόν που μέσα από έμμεσα πεδία, είχαμε φτάσει και πάλι στην "Αγιαλένη", συλλογιζόμουν, εδώ μέσω του αγίου Κωνσταντίνου και της Λάμιας, ως συμβολικά της συνώνυμα (κατά την άποψή μου, πάντα).

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Η περιοχή "Λάμια" ΝΔ του χωριού  Άγιος Νικόλαος

Ευχαριστήσαμε θερμά τον πρόθυμο πληροφορητή μας και κατευθυνθήκαμε προς το χωριό Άγιος Νικόλαος. Χτισμένο σε ένα ύψωμα στα ΒΑ της "Λάμιας", μας επέτρεψε να έχουμε θέα σε όλη αυτή τη συνώνυμη περιοχή. Καθ΄οδόν, διαπίστωνα πόσο δημοφιλής είναι στην Παλική ο Μάκης, καθώς  όλοι σχεδόν όσοι συναντούσαμε, τον αναγνώριζαν  και τον  χαιρετούσαν εγκάρδια, δείχνοντάς του αγάπη και αναγνώριση της δουλειάς του ως δάσκαλου αλλά και ως ιστοριοδίφη-λαογράφου, κάτι που αναδεικνύει και τον πολιτισμό των Κεφαλονιτών. Ο Μάκης ρώτησε (επιβεβαιωτικά για μένα και πάλι, αφού ο ίδιος γνώριζε) κάποιον που στάβλιζε κάτι πρόβατα σε μια στάνη κάτω από τον δρόμο και ο οποίος  τον χαιρέτισε με ενθουσιασμό, πού βρίσκεται  το "υδραγωγείο της Λάμιας". 

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Το "υδραγωγείο της Λάμιας" κοντά στο χωριό Άγιος Νικόλαος.

Ακολουθήσαμε τις οδηγίες του και φτάσαμε σε ένα τετράπλευρο, κάπως παλιωμένο και ασυντήρητο, κτίσμα που στεγάζει τη γεώτρηση το νερό της οποίας  υδρεύει τα γύρω χωριά. Μια γυναίκα που κατοικεί δίπλα στο υδραγωγείο, επιβεβαίωσε ότι ονομάζεται "της Λάμιας", απαντώντας σε σχετική ερώτηση του Μάκη. "Βλέπεις; Δεν σου είπα ότι θα σου δείξω όλα όσα σε ενδιαφέρουν;" μου είπε με ενθουσιασμό ο Μάκης, που χαιρόταν να τεκμηριώνει τις πληροφορίες του μέσω των ανυποψίαστων ντόπιων πληροφορητών και να μου παραδίνει σιγά-σιγά τον μίτο που ξετυλίγει το κουβάρι της ερευνητικής μου υπόθεσης στην Παλική, οδηγώντας με στα συμβολικά πρόσωπα και στους τόπους που στεριώνουν, διαλεκτικά διαπλεκόμενα, την ερευνητική μου υπόθεση για την Ελένη-Αγιαλένη-Λάμια-Μαυρηγή, χωρίς να του έχω δώσει εγώ κάποιο πλάνο ή οδηγίες.  

"Τώρα θα πάμε στην "Παναγία στον ποταμό", είπε ο Μάκης καθώς φεύγαμε από το υδραγωγείο "της Λάμιας" και αφήναμε πίσω μας το χωριό Χαβριάτα. "Είναι και αυτή "Συνεμπάστρα" (δηλαδή αφιερωμένη στη Γέννηση της Παναγίας)". Φτάσαμε στο χωριό Τυπαλδάτα και σταματήσαμε μπροστά σε μια εκκλησία.

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Η "Παναγία στον Ποταμό", στο χωριό Τυπαλδάτα.

Ανατολικά του ναού ένα βαθύ ξερολάγκαδο δίνει την ονομασία του στην Παναγία, "στον Ποταμό". Τώρα ήταν ξερό, το βάθος του όμως και οι αναλημματικοί τοίχοι στις όχθες του δείχνουν ότι το χειμώνα πρέπει να κατεβάζει πολλά νερά. Μερικοί τάφοι στον περίβολο προσδίδουν και χθόνιο χαρακτήρα στην ιερή μορφή που είναι αφιερωμένη η εκκλησία. Ήταν κλειδωμένη και ο Μάκης έφυγε για να καλέσει την νεωκόρα που είχε τα κλειδιά, ενώ στο μεταξύ εγώ περιεργαζόμουν και φωτογράφιζα τον "ποταμό". Η νεωκόρα έφτασε ολοπρόθυμη να εξυπηρετήσει τον Μάκη και μέσω αυτού εμένα. Παρόλο που ο ναός εξωτερικά δεν είναι επιβλητικός, το εσωτερικό του είναι αρκετά πολυτελές.

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012. Τυπαλδάτα. Το τέμπλο του ναού της "Παναγίας στον Ποταμό".

Ενα επιχρυσωμένο, ξυλόγλυπτο τέμπλο καλύπτει   την ανατολική πλευρά από το δάπεδο ως το ταβάνι. Η αφιερωματική εικόνα της Γέννησης στο βόρειο άκρο του, δείχνει πολύ παλαιά, καθώς είναι μαυρισμένη από το χρόνο και με δυσδιάκριτες λεπτομέρειες. Στο κέντρο όμως αυτού του ναού στέκει ο "θρόνος της Παναγίας", δηλαδή το ξυλόγλυπτο, περίοπτο στασίδι που φέρει την εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, στην πλειονότητα των ναών της Κεφαονιάς (βλ.το post μου: ¨του κύκλου του χρόνου, η μονή της Παναγίας Λάμιας στα Διλινάτα"). Για μένα ήταν σημαντικό το ότι εδώ το πίσω μέρος του "θρόνου" καλύπτετα από υφασμάτινο "πέπλο", όπως αναφέρει ο Δ. Λουκάτος για τους "θρόνους" στην Κεφαλονιά εν γένει (βλ. σε αυτό το blog το post μου για το πανηγύρι της "Παναγίας Λάμιας" στα Διλινάτα). Η νεωκόρα, σε σχετική ερώτησή μου, με βεβαίωσε ότι θυμάται η ίδια  μικρή τα  στερεωμένα νυφικά πάνω σε αυτόν τον "πέπλο", ως ανάθημα-τάμα από  νιόνυφες, (όπως επίσης αναφέρει και ο Δ. Λουκάτος) μάλλον για την απόκτηση παιδιού, όπως είπε.

Παλική Κεφαλονιάς , 29/9/2012 ο "θρόνος της Παναγίας, στο ναό της "Παναγίας στον ποταμό", στα Τυπαλδάτα. Εμπρόσθια και οπίσθια όψη.

Τυπαλδάτα. "Παναγία στον Ποταμό". Η πολύ παλαιά,  αφιερωματική εικόνα της Γέννησης της Παναγίας πάνω στο τέμπλο, με τα τάματα στο κάτω μέρος (29/9/2012)

Αφού με ξενάγησε ο Μάκης στο ναό και στις εικόνες (των οποίων είναι άριστος γνώστης, αφού έχει εκδώσει σχετικά με τις εικόνες των ναών στην Κεφαλονιά και ογκώδη, πολυτελή τόμο) αποχαιρετίσαμε με ευχαριστίες την εξυπηρετική νεωκόρα και φύγαμε για τα Δελαπορτάτα, να για να δούμε μια ακόμα "Συνεμπάστρα", στην Παλική πάντα. Η εκκλησία, χτισμένη πάνω στο φρύδι μιας βαθιάς χαράδρας, έχει πανοραμική θέα προς όλο τον κάμπο της Παλικής και τον βαθύ κόλπο που χωρίζει  την Παλική από την υπόλοιπη Κεφαλονιά αλλά και το Ληξούρι από το Αργοστόλι.  Δυστυχώς ήταν κλειστή και δεν βρήκαμε κάποιον να μας ανοίξει. Περιοριστήκαμε έτσι να την δούμε μόνο εξωτερικά και να παρατηρήσουμε στον περίβολο λίγα σημάδια του ανθοστολισμού από τον πρόσφατο εορτασμό της Γέννησης της Παναγίας (8/9). 

Κεφαλονιά, Παλική. Δελαπορτάτα. Ο ναός της Γέννησης της Παναγίας (29/9/2012)

Καθίσαμε για λίγο στη σκιά του προαύλιου της εκκλησίας να ξεκουραστούμε και για να κολατσίσουμε με τα σάντουιτς που είχε προνοήσει ο Μάκης να έχει στο αυτοκίνητο. Καθώς τρώγαμε, ακαταπόνητος, συνέχιζε την ενημέρωσή μου και μου είπε ότι στην απότομη πλαγιά του φαραγγιού, κάτω από την εκκλησία, υπάρχει θειούχος ιαματική (για δερματοπάθειες) πηγή,  στην οποία ήταν χτισμένο παλιότερα και εκκλησάκι της αγίας Ελεούσας, άφαντο πλέον. Μετά, ωσαν να είχε διαβάσει τις σκέψεις που είχα κάνει προηγουμένως στην Καρακαλλιά σχετικά με την αγια-Καλή (τις οποίες δεν είχα μοιραστεί μαζί του) μου είπε ότι αυτή η εκκλησία της Γέννησης της Παναγίας όπου καθόμασταν, είναι με κάποιο τρόπο συνδεδεμένη με την αγια-Καλή του "μοιρολογιού της Παναγίας"! Δεν γνώριζε να μου πει με ποιον ακριβώς τρόπο συνδέονται και ενθουσιάστηκε όταν του αφηγήθηκα τα περί αγιας-Καλής-Αγιαλένης. Για μένα η πληροφορία ήταν σημαντική γιατί όχι μόνο συνέδεε τη "Συνεμπάστρα" με το μοιρολόι αλλά και γιατί δήλωνε την επιτέλεση του "μοιρολογιού της Παναγίας" στην Κεφαλονιά, όσο και για την έμφαση που δίνεται στο επεισόδιο της αντίθεσης μεταξύ της αγια-Καλής/Ελένης και της Παναγίας.

Όταν φύγαμε, περπατώντας στο στενό δρομάκι για να πάμε προς το παρκαρισμένο αυτοκίνητο, παρατήρησα στ' αριστερά μας, μέσα σε έναν ελαιώνα, κάτι πέτρινα θολωτά χτίσματα. Ξέκοψα και χώθηκα μέσα στον ελαιώνα για να τα δω καλύτερα, με τον Μάκη ξωπίσω. Μου φάνηκε ξαφνικά σαν να είχα μεταφερθεί σε νεολιθικό οικισμό! Τα χτίσματα αυτά είναι, μικρά σχετικά, κυκλικά "καλύβια" για κτηνοτροφική χρήση, χτισμένα ξερολιθιά με εκφορικό τρόπο εσωτερικά, ώστε οι τοίχοι να καταλήγουν σε θόλο.

Από πάνω προς τα κάτω:  Κεφαλονιά, Παλική, Δελαπορτάτα. Πετρόχτιστες με ξερολιθιά, κυκλικές   θολωτές καλύβες κτηνοτρόφων (29/9/2012)

 Τέσσερα τον αριθμό σε εκείνο το σημείο, σε διαφορετικά επίπεδα, συνδέονται μεταξύ τους με πέτρινη μάντρα. Καθένα από αυτά μου έδινε την εντύπωση και θαλαμωτού κυκλικού τάφου, χτισμένου στην επιφάνεια της γης αντί να σκεπάζεται με τύμβο. Την εντύπωση αυτή επέτεινε ο επιμήκης, ακατέργαστος "ανακουφιστικός" ογκόλιθος που τοποθετείται στη λιθοδομή πάνω από το άνιγμα της μοναδικής πόρτας. Στην κορυφή του θόλου, εξωτερικά, ένα κάλυμμα από μάλλινο ρούχο, λίγα κλαδιά και κυματιστός τσίγκος κλείνουν την τρύπα που έχει ανοίξει ο χρόνος, εκτός και αν είναι έτσι από κατασκευής. Ο Μάκης μου εξήγησε ότι πρόκειται για συνήθη, παλαιά  κτίσματα στην Κεφαλονιά που χρησιμοιποιούν ακόμα οι κτηνοτρόφοι για στέγη των βοσκών  ή για τα ζώα και πως έχει δημοσιεύσει ο ίδιος ειδική μελέτη για αυτά, ανάτυπο της οποίας και υποσχέθηκε να μου χαρίσει. Εκεί θα διάβαζα τις σχετικές λεπτομέρειες γιατί δεν είχε χρόνο να μου εξηγήσει λεπτομερώς επιτόπου, αφού  είχαμε πολλά να δούμε ακόμα και η ώρα προχωρούσε (μετά, καθ' οδόν, είδαμε πράγματι μερικά ακόμα τέτοια καλύβια στα ορεινά του νησιού).

Άποψη του κάμπου της Παλικής  από τα Δελαπορτάτα (29/9/2012)

 Επόμενη στάση στον κοιμητηριακό ναό του αγίου Κωνσταντίνου (και αγίας Ελένης), στα Μονοπολάτα, αφού προσπεράσμε και μια εκκλησία της "Παναγίας Μεσοσπορίτισσας" στα Δεματορά. Η ένταξη των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης σε νεκροταφείο συμβαίνει συχνά και φαίνεται να  υπονοεί και τη χθόνια συμβολική τους σημασιοδότηση.  Οι κατακίτρινοι κρόκοι που άνθιζαν  φυτρωμένοι μέσα στο χώμα των τάφων, μου έφερναν στο προσκήνιο τα πρωτοβρόχια και τη γιορτή της "Συνεμπάστρας Παναγίας, Μητέρας-και-κόρης-Αγιαλένης.

Κεφαλονιά, Παλική, Μονοπολάτα, 29/9/2012. Κοιμητηριακός ναός του αγίου Κωνσταντίνου, με τους κρόκους να ανθίζουν στα μνήματα μετά τα πρωτοβρόχια 

Συνεχίσαμε με κατεύθυνση τη γνωστή σε μένα,από την προηγούμενη επίσκεψή μου, ημιορεινή περιοχή της Αγίας Θέκλης, στα ΒΔ της Παλικής. Το όνομα "Χαραλαμπία" κάτω από το "Δαμουλιανάτα"  στο σκαρίφημα-χάρτη των διαδρομών μας που είχε φτιάξει ο Μάκης, με είχε υποψιάσει πως πρόκειται μάλλον για την ήδη γνωστή μου πληροφορήτρια στα Δαμουλιανάτα (πόσες Χαραλαμπίες θα είχε το χωριό;) αλλά δεν του είχα πει τίποτε ακόμα σχετικά.  Στο δρόμο λοιπόν τον ρώτησα. "Α, σου έχω στα Δαμουλιανάτα μια γυναίκα-έκπληξη, που θα σε τρελάνει, σωστό θησαυρό!", μου λέει ο Μάκης. "Σάμπως την γνωρίζω, την είχα συναντήσει την άλλη φορά και μου είχε δώσει όντως πολύ σημαντικές πληροφορίες", του είπα εγώ, διστακτικά. "Ε, δεν υποφέρεσαι, είσαι πιο κουζουλή κι από μένα, πού την ξετρύπωσες; εσύ μια  μέρα, απ' ότι μου έχεις πει, διάβηκες περαστική  από τα Δαμουλιανάτα!", απόρησε με θαυμασμό και δυσπιστία ο Μάκης. "Αν πρόκειται για την ίδια, έπεσα τυχαία πάνω της, μπαίνοντας στο χωριό", του εξήγησα και του αφηγήθηκα τα συμβάντα της απρόοπτης συνάντησής  μου με την κυρά-Χαραλαμπία, την προηγούμενη φορά (βλ. παραπάνω). Διαπιστώσαμε ότι μιλάμε για το ίδιο πρόσωπο. "Αααα, μου χάλασες το καλύτερο", είπε ο Μάκης, "σου την είχα φυλάξει σαν φοβερή έκπληξη!" Προχωρήσαμε με γέλια και κουβέντες.

Παλική, Κομινάτα.  Η βρύση "Κέρια" (29/9/2012)

 Δεν γινόταν να μην κάνω  μια στάση για "προσκύνημα" στη βρύση  "Κέρια" στα Κομινάτα (βλ. σχετικά την ανάρτηση για την Παλική, Μέρος Α' , σε αυτό εδώ το blog).  Με χαρά μου διαπίστωσα ότι η μνημειώδης αυτή βρύση διατηρείται όπως την είχα δει πριν τέσσερα χρόνια, και καλύτερα, με τη φροντίδα και του ίδιου του συνοδοιπόρου μου, του Μάκη, όπως μου ανέφερε. Με πληροφόρησε μάλιστα ότι έχει μια παλιά, ασπρόμαυρη φωτογραφία με τις γυναίκες να  πλένουν στα "Κέρια".  Ήπιαμε από το δροσερό νερό της βρύσης (διηθιζόμενο μέσα από ένα κατάλευκο πανάκι με το οποίο είναι τυλιγμένη η κάνουλα) και μετά σταθήκαμε στον κοιμητηριακό ναό του χωριού Καλάτα, μια ακόμα "Συνεμπάστρα", που γιορτάζει στη Γέννηση της Παναγίας, δηλαδή (και αυτή!). Χτισμένη σε κατωφέρεια ακριβώς κατω από το δρόμο η εκκλησία, από τη νότια και δυτική πλευρά δείχνει συντηρημένη πρόσφατα, ενώ από τη βόρεια, όπου και σε σιδερόφρακτο περίβολο φιλοξενούνται  οι τάφοι, φαίνεται παλιά, προ-σεισμών εποχής και ασυντήρητη. Αυτή η πατίνα του χρόνου  πάνω στις λαξεμένες πέτρες της τοιχοδομής, της προσδίδει ωστόσο μια μυστηριακή αρχοντιά, σε συνδυασμό και με τα μνήματα. Βλέποντας και αυτή τη "Συνεμπάστρα" μου ήρθε  ξανά  στο νου η θεωρία μου για το όνομα "Κέρια" της κοντινής στην εκκλησία βρύσης, που μου είχε ανατρέψει ο Μάκης αλλά σιώπησα, σκεπτόμενη  πως "όσα ξέρει ο νοικοκύρης δεν τα ξέρει ο κόσμος όλος" , πόσο μάλλον εγώ που γνωρίζω τόσα λίγα για την Κεφαλονιά.

Παλική, Καλάτα, 29/9/2012. Ο ναός της Γέννησης της Παναγίας.

  Η εκκλησία ήταν κλειστή και φύγαμε για το Ρίφι. Εκεί κάναμε στάση σε ένα καφενείο-ταβέρνα, προκειμένου να βρούμε κάποιον να μας ανοίξει την εκκλησία της "Βλαχέρνας" ή "Βλαχέρενας". Το ζευγάρι των ιδιοκτητών υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό τον Μάκη γιατί όπως μου εξήγησαν πηγαίνει εκεί τα παιδιά του σχολείου και μαθαίνουν να φτιάχνουν τηγανίτες, που είναι η σπεσιαλιτέ του μαγαζιού. Οι τοίχοι του ήταν στολισμένοι με κάδρα που είχαν πολλές φωτογραφίες από αυτές τις μαγειρικές εκπαιδευτικές δραστηριότητες του Μάκη και με μερικά "λαογραφικά" αντικείμενα. Μας κέρασαν καφέ και υπέροχα κουλουράκια που μόλις είχαν βγάλει από το φούρνο ενώ κουβέντιαζαν οικογενειακά τους θέματα με τον Μάκη. Η αναζήτηση του παπά που θα μας άνοιγε την εκκλησία στην οποία επιδόθηκε ο Μάκης στη συνέχεια δεν τελεσφόρησε ακριβώς, αφού βρήκε εντέλει όχι τον ίδιο αλλά  τον πατέρα του παπά, ο οποίος και μας οδήγησε σε αυτήν.

Παλική, Καλάτα, 29.9/2012. Πέτρινη λαξευτή γούρνα στα ΝΔ του ναού της Γέννησης της Παναγίας

Παλική, Ρίφι, 29/9/2012. Παλιό πιθάρι σε ταβέρνα.

Καλοχτισμένη, μεγάλη,  με το επτανησιακού τύπου καμπαναριό της να αποτελεί και την αυλόπορτα του περίβολου, η εκκλησία είναι άψογα συντηρημένη, βαμμένη σε "ροζαγγέλικα". Είναι δισυπόστατη, αφιερωμένη στη Ζωοδόχο Πηγή και στον άγιο Νικόλαο αλλά οι ντόπιοι την αποκαλούν "Βλαχέρενα" (για την κατά  δική μου υπόθεση,   σχέση της προσωνυμίας της Παναγίας ως "Βλαχέρενας" με την "Ελένη" βλ. στο post μου, Αχέροντας-Κέρκυρα, ό.π.). Πανηγυρίζει ωστόσο, με περιφορά της εικόνας, στις 2 Ιουλίου,   "της εύρεσης αγίας Ζώνης" αλλά και του αγίου Νικολάου, στις 6 Δεκέμβρη. Μεγαλοπρεπής και περιποιημένη και εσωτερικά η εκκλησία,  στο κέντρο της φέρει τον "θρόνο" της Παναγίας  με πολυτελείς "ποδιές" εμπρός από την εικόνα και με έναν χρυσαφί,  πολυτελή "πέπλο" να καλύπτει και εδώ την πίσω πλευρά του. 

Παλική, Ρίφι, 29/9/2012. Από πάνω προς τα κάτω:  Η "Βλαχέρενα", εξωτερικά και εσωτερικά 

Φεύγοντας από το Ρίφι και την Βλαχέρενα, κατευθυνθήκαμε προς τα Δαμουλιανάτα και την "Αγία Ελένη". Αναζητήσαμε αμέσως την κυρά-Χαραλαμπία και την εντοπίσαμε  στο σπίτι της κόρης της, ένα αναστηλωμένο με γούστο κεφαλονίτικο προ-σεισμικό σπίτι Η κυρά Χαραλαμπία υποδέχτηκε τον Μάκη με ενθουσιασμό, αγκαλιές και φιλιά. Εμένα δεν με θυμόταν βέβαια, αφού με είχε δει για πολύ λίγο μέσα από το αυτοκίνητο, πριν τέσσερα χρόνια! Ούτε εγώ μπορώ να πω ότι θυμόμουνα ακριβώς τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της, άλλωστε. Την εύρισκα πάντως μια χαρά, πάντα ζωηρή, κεφάτη και χωρατατζού.

Παλική, Δαμουλιανάτα, 29/9/2012. Προσεισμικά (του 1953) σπίτια.

Παλική, Δαμουλιανάτα, 29/9/2012. Ο Μάκης γαλανός με την κρά-Χαραλαμπία Λορεντζάτου

  Η κόρη της μας κέρασε φρεσκοφτιαγμένο γλυκό "του κουταλιού", σύκο , με δροσερό νερό. Σύντομα ο  Μάκης την έβαλε στη διαδικασία της αφήγησης του μύθου για τη μάνα και τους γιούς στο αλώνι και τους "Γιανίτσαρους"  ενώ έβαλε και το μαγνητόφωνο να την καταγράφει. Μου φάνηκε κάπως τρακαρισμένη τώρα που είχε μπροστά της το δάσκαλο, όσο κι αν τον γνώριζε, αλλά  και μια "λαογράφο", όπως με σύστησε επίσημα (μετά πολλών επαίνων, φέρνοντάς με σε αμηχανία) ο Μάκης. Την προηγούμενη φορά η κυρά-Χαραλαμπία είχε μιλήσει αυθόρμητα σε μια άγνωστη γυναίκα που την είχε ρωτήσει για το δρόμο προς την "Αγία Ελένη", οπότε ήταν πολύ άνετη. Ωστόσο και με τα αστεία του Μάκη, ο οποίος είχε τις πρωτοβουλίες, δεν άργησε να χαλαρώσει και να αφηγείται με άνεση. Διαπίστωνα ότι αυτά που έλεγε (βλ. και στην ανάρτηση για την επίσκεψη στην Παλική, Μέρος Α', σε αυτό εδώ το blog όσα από τα τωρινά της λεγόμενα ενσωμάτωσα σε όσα μου είπε στην πρώτη μου επίσκεψη) δεν διέφεραν σχεδόν καθόλου από όσα είχα καταγράψει την πρώτη φορά που την είχα δει. Μας είπε και για "τις ρίμινες που αντιθετούσανε" στη Μασκαρία και στα γλέντια, δηλαδή τα ομοικατάληκτα δίστιχα που αυτοσχεδιάζουν αντιφωνικά και ανταγωνιστικά στα γλέντια και οι Κεφαλονίτες, όπως όλοι σχεδόν οι νησιώτες. Παρελειψε μόνο το θέμα με τις τρεις στέρνες αλλά το θυμήθηκε αμέσως μετά από δική μου νύξη. Ωστόσο τώρα κατάλαβα ότι την άλλη φορά, μη γνωρίζοντας και το χώρο, είχα παρανοήσει το μέρος που ήταν το αλώνι όπου χόρευε η μάνα με τους γιούς. Δεν ήταν δηλαδή στο αλώνι που βρίσκεται ακόμα και σήμερα στο κυρίως, το μεγάλο Λοβερδέικο αρχοντικό που είναι στη βόρεια πλαγιά της κοιλάδας της "Κερασιάς" αλλά σε ένα πιο μικρό αρχοντικό  των Λοβέρδων, στην απέναντι πλαγιά, σήμερα ιδιοκτησία του Μάκη Θεοφιλάτου. Μας διαβεβαίωσε ότι το αρχοντικό και το αλώνι υπάρχουν ακόμα. Αναφέρθηκε περισσότερο στους πειρατές και είπε ότι είχαν ορμητήριο την "Σαρακήνα", πειρατικό οικισμό  στη νότια πλαγιά της "Κερασιάς", πάνω από το παραπάνω Λοβερδέικο σπίτι με το αλώνι της μάνα.  Μίλησαν πολύ και για την πολιούχο του χωριού, την επωνομαζόμενη  "Παναγία στο Βουνό",  τη μεγαλύτερη εκκλησία της Παλικής, όπως είπαν. Οι πέτρες  της κατασκευής της μεταφέρθηκαν κυρίως από τις γυναίκες από τοποθεσία στο "όξω βουνό" (κοντά στην "Αγία Ελένη") όπου υπήρχε κάποτε ναός της αγίας Αικατερίνης, τον οποίο έδειχναν να σέβονται πολύ και τον είχε αναφέρει και στην πρώτη μας συνάντηση. Σημαντική βρήκα την αναφορά της στα "ελληνικά μνήματα" στην "Κούλια" , στην "Αγία Ελένη". Ο όρος "ελληνικά" στα τοπωνύμια δεν αφορά τόσο εθνοτικό προσδιορισμό, όσο θρησκευτικό, δηλαδή τόπους με μη χριστιανούς, παγανιστές κατοίκους. Όταν θα μου στείλει ο Μάκης αντίγραφο της μαγνητοφώνησης και το απομαγνητοφωνήσω, ίσως και με τη βοήθειά του  να αποκτήσω περισσότερες πληροφορίες για το θέμα (και να τις παρεμβάλω και εδώ). Συλλογιζόμουν ωστόσο ότι μάλλον σωστά ήταν τα πρώτα συμπερασματά μου για τα συμβολικά, οικονομικά και παραγωγικά πλαίσια του ευρύτερου χώρου της "Αγίας Ελένης".

 Παλική, Δαμουλιανάτα 29/9/2012. Το "Όξω Βουνό" όπου ο παλιός ναός της αγ. Αικατερίνης.

Παλική,  Δαμουλιανάτα, 29/9/2012. Ο ενοριακός και κοιμητηριακός ναός της"Παναγίας στο Βουνό"  

Παλική,  Δαμουλιανάτα, 29/9/2012. Μαρμάρινος θυρεός από την παλιά εκκλησία της αγ. Αικατερίνης, στο προαύλιο του σύγχρονου ναού της Παναγίας

Είχε μεσημεριάσει πια για τα καλά και ήταν ώρα φαγητού, οπότε αποχαιρετίσαμε την κυρά-Χαραλαμπία και ξεκινήσαμε για την "Κερασιά". Ούτε εδώ φαινόταν να έχουν γίνει εξώφθαλμες τουλάχιστον αλλαγές.   Βρήκαμε εύκολα το σωστό σπίτι των Λοβέρδων που αναζητούσα. Από μακριά είδαμε ότι επιδιορθωνόταν η στέγη  του. Έλειπαν τα κεραμίδια και τα ξύλα της οροφής ήταν καλυμμένα με κάποιο μονωτικό υλικό που είχε έντονο πράσινο-μπλε χρώμα, δίνοντάς του μια περίεργη όψη. Εργάτες ήταν σκαρφαλωμένοι πάνω και δούλευαν. Ο δρόμος για να το προσεγγίσουμε ήταν πετρώδης και ανώμαλος και ο Μάκης αναγκάστηκε να σταματήσει, κατόπιν και δικής μου πίεσης, για να μη σπάσει το αυτοκίνητο. Οι εργάτες μας υπέδειξαν από ψηλά έναν άλλο, πιο ομαλό δρόμο που οδηγούσε στο πίσω μέρος του σπιτιού και τον ακολουθήσαμε (βλ. περισσότερες την ιστορία και περισσότερες φωτογρ. σχετικά στην ανάρτηση για την επίσκεψη στην Παλική, Μέρος Α', σε αυτό εδώ το blog ). 

Παλική,  Δαμουλιανάτα, 29/9/2012.  Από άνω προς τα κάτω: Όψεις του αρχοντικού των Λοβέρδων στη θέση "Κερασιά" 

Σύντομα βρεθήκαμε μπρος στην κύρια, μεγάλη αυλόθυρα του αρχοντικού με τις πέτρινες πελεκητές παραστάδες. Ήταν ορθάνοιχτη και πίσω τους υψωνόταν το παλιό διώροφο  αρχοντικό μεγαλοπρεπές, παρόλη την πατίνα του χρόνου και κάποια εμφανή τραύματα από τους παλιούς και τους νεότερους σεισμούς. Όπως και το χτήμα Τσιτσέλη, μου έφερε στο νου σκηνές από περιγραφές του Γρ. Ξενόπουλου για τα αρχοντικά μετόχια στην προ-σεισμική Ζάκυνθο και τις δραματικές ερωτικές και κοινωνικές ιστορίες που λάβαιναν χώρα σε αυτά (διάβαζα με πάθος τα "Άπαντά" του  από την πατρική βιβλιοθήκη, κατά τα καλοκαίρια της εφηβικής νιότης μου στη ραστώνη των παραθαλάσσιων οικογενειακών διακοπών). Το όμορφο αυτό εξοχικό σπίτι, αν και μου άρεσε ως κτίσμα, μου προξενούσε ωστόσο κάποιου είδους  δέος, όπως το έβλεπα: τραυματισμένο από τους σεισμούς, ημι-εγκαταλελειμμένο, ολομόναχο μέσα στο έρημο τώρα χτήμα, με την περίεργη μπλε-πράσινη "στέγη" του και τη δορυφορική τηλεοπτική κεραία να ξεπροβάλλει πάνω της. Ίσως και λόγω της παρατήρησης του Μάκη ότι είναι "αραβικού στυλ" (;!) που μου έφερνε στο νου τους "Σαρακηνούς" πειρατές και που καθιστούσε πιο έντονη την παρουσία τους.  Mάλλον όμως, σκέφτηκα,  επηρεασμένη από την ιστορία της κυρά-Χαραλαμπίας με τη διωκόμενη μάνα και τους εννιά γιούς της, τους πειρατές και τους Σαρακηνούς, τις σχέσεις ανισότητας ή και βίας ανάμεσα στα αφεντικά και τους καλλιεργητές της "Κερασιάς",  τις δραματικές αλλαγές στο παραγωγικό και το πολιτισμικό πεδίο που συμβόλιζε το σπίτι (το επόμενο βράδυ το είδα και στον ύπνο μου, σε ένα αγχωτικό όνειρο!).

Παλική, Δαμουλιανάτα, 29/9/2012. Ο σιτοβολώνας της  "Κερασιάς" στην "Αγιαλένη" από το ξωκκλήσι του αγ. Ανδρέα, ανατολικά.

Ο ιδιοκτήτης έλειπε και οι εργάτες που αναστήλωναν (ευτυχώς) το σπίτι ήταν αλλοδαποί και δυσκολευτήκαμε λίγο να συνεννοηθούμε. Ωστόσο κατάλαβαν ότι ρωτούσαμε για κάποιο αλώνι και μας το έδειξαν να βρίσκεται εκεί, μπροστά μας, στη ΒΑ γωνία του σπιτιού, μέσα στη μεγάλη αυλή! Πέτρινο, μεγάλο,  με χαλαρωμένες κάπως τις πέτρες στην περίμετρό του, αγναντεύει το Ιόνιο πέλαγος στο βάθος, ωσάν να περιμένει ακόμα τους κουρσάρους, ενώ το εκκλησάκι του αγι-Αντρέα παρεμβάλλεται ανάμεσα σε αυτό και στη θάλασσα. Στην απέναντι πλαγιά της "Κερασιάς" στέκει το κυρίως, το μεγάλο αρχοντικό των Λοβέρδων με το άλλο αλώνι αντικριστά σχεδόν σε αυτό εδώ. 

Αφήσαμε την "Κερασιά"  και πριν φύγουμε και από τα Δαμουλιανάτα, επισκεφθήκαμε και την "Παναγία στο Βουνό", την πολιούχο και κοιμητηριακή, μεγάλη εκκλησία του χωριού. Ήταν κλειδωμένη και  ο Μάκης περιορίστηκε να μου δείξει τον μαρμάρινο "ομφαλό" με τον ανάγλυφο  δικέφαλο αετό που βρίσκεται  στη ΒΔ εξωτερική γωνία του ναού, μεταφερμένη εδώ από το ναό της αγίας Αικατερίνης στο ¨Όξω βουνό" ,  για την οποία μας είχε μιλήσει η κυρά-Χαραλαμπία. Ο Μάκης είπε ότι έχει φροντίσει να μεταφερθεί μέσα στο ναό για να μην φθείρεται εκεί έξω. 

Καθώς οδεύαμε πλέον προς  το τέλος της περιήγησής μας, ο Μάκης μου ανέφερε ότι και στο δικό του χωριό, τα Κουβαλάτα, η εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Γέννηση της Παναγίας αλλά ότι δεν προλαβαίναμε να πάμε γιατί είχε πλέον περάσει κατά πολύ το μεσημέρι και η γυναίκα και τα παιδιά του μας περίμεναν στο σπίτι για φαγητό.  "Μην ανησυχείς", πρόσθεσε, "θα σου κάμω εγώ έναν λεπτομερειακό χάρτη με όλα όσα είδαμε και άλλα που δεν επρολάβαμε και θα σου τον στείλω". "Πάμε τότε στο σπίτι τώρα, δεν είναι σωστό να περιμένουν τόσο αργά εμάς για φαγητό, νιώθω πολύ άσχημα", είπα στον Μάκη. "Α, μη σε νοιάζει, ξέρει η γυναίκα μου. Δεν θα φύγεις αν δεν σου δείξω τον "φευγάτο" αλλά μην τρελαθείς με αυτό που θα δεις", μου απάντησε ο Μάκης, επιμένοντας στην απόφασή του.

Παλική, Κοντογενάτα, 29/9/2012. το βυζαντινό εκκλησάκι του αγίου Δημητρίου, εξωτερική όψη, από ΝΔ.

Φτάσαμε στο χωριό Κοντογενάτα  και σταματήσαμε δίπλα σε μια χαμηλή πέτρινη μάντρα που ορίζει ένα είδος κήπου πνιγμένου στα αγριόχορτα. Σε μια άκρη του φαινόταν ένα παλιό πέτρινο κτίσμα, μάλλον εκκλησάκι. "Έλα, πάμε,  και ετοιμάσου να δεις κάτι φοβερό" μου λέει ο Μάκης, αφού τηλεφώνησε στην Ελένη, την γυναίκα του, ότι σε λίγο θα φτάναμε στο σπίτι. Με οδήγησε στην είσοδο μιας μικρής εκκλησίας. Ένας προαύλιος περιτοιχισμένος με χαμηλή μάντρα χώρος, σαν υπαίθριος νάρθηκας, είναι μπρος στην είσοδό του. Χωρίζεται σε δύο άνισα μέρη με εσωτερικό μαντρότοιχο και μου θύμισε τον "πρόναο" στους υπαίθριους ναϊσκους της "Αγιαλένης" στη Μεσσηνία και αλλού (λες  να  είναι "Αγιαλένη", αναρωτήαναρωτήθηκα μέσα μου, με ταραχή). Ένα φθαρμένο, δίφυλλο ξύλινο θυρόφυλλο άνοιξε με το ελαφρό σπρώξιμό του από τον Μάκη.  Μπαίνοντας στο σκοτεινό χώρο, ήμουν γεμάτη περιέργεια  να δω τι με περίμενε εκεί. Σε λίγο τα μάτια μου προσαρμόστηκαν στην αντίθεση από το  φως στο σκοτάδι. 

Παλική, Κοντογενάτα, 29/9/2012. το βυζαντινό εκκλησάκι του αγίου Δημητρίου, εσωτερική  όψη, ανατολική (πάνω) και δυτική πλευρά με τους τοιχογραφημένους, νότιο και βόρειο τοίχο.

Ο μικρός ναός φαινόταν απεριποίητος και αραχνιασμένος, αν και είχε ανακαινισμένη στέγη και φαινόταν να είχαν γίνει εργασίες συντήρησης στις τοιχογραφίες που, πολύ φθαρμένες, καλύπτουν τους μακριούς τοίχους και εν μέρει το ιερό.  Δεν έχει τέμπλο και ένα υπερυψωμένο κομμάτι του χωμάτινου δάπεδου χωρίζει το ιερό, που ήταν άδειο,  από τον κυρίως ναό. Ο  Μάκης, πολύ ταραγμένος, με ενημέρωσε ότι πρόκειται για ένα από τα σπάνια βυζαντινά μνημεία του νησιού. Ότι είναι του 12ου αιώνα,  αφιερωμένο στον άγιο Δημήτριο. 

Παλική, Κοντογενάτα, 29/9/2012. το βυζαντινό εκκλησάκι του αγίου Δημητρίου, Βόρειος τοίχος (πάνω), ιστορημένος με τις τοιχογραφίες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (; στο μέσο) και του "Φανερωμένου" αγίου Δημητρίου (κάτω).

"Για κοίτα προσεκτικά τις τοιχογραφίες", μου είπε με νόημα.Παρατηρώντας το βόρειο πρώτα τοίχο, είδα στη δυτική του πλευρά, προς την είσοδο, ζωγραφισμένο πρώτα ένα ζεύγος αγίων που σώζεται μόνο από τη μέση και πάνω και με αδιόρατα πρόσωπα, ωστόσο ευκρινή αρκετά για να διακρίνεται ότι μάλλον πρόκειται για αρσενικό και θηλυκό ζεύγος αγίων. Η ταραχή μου άρχισε να μεγαλώνει καθώς υποψιαζόμουν για ποιο ζεύγος Αγίων ίσως να πρόκειται, αν και δεν ξεχώριζε καθαρά να έχουν το σταυρό ανάμεσά τους. Δίπλα τους μια μεγαλύτερη μορφή, πολύ καλύτερα διατηρημένη,  καλύπτει όλο τον υπόλοιπο τοίχο, αν και λείπει το κατώτερο κομμάτι της. Ένας καβαλάρης πάνω σε καφετί άλογο, ο άγιος Δημήτριος,   ορμάει με την ασπίδα υψωμένη  και το δόρυ του να σκοπεύει χαμηλά προς ένα στόχο που λείπει από την φθαρμένη σε εκείνο το σημείο τοιχογραφία.  Στον απέναντι, το νότιο τοίχο, ανατολικά, προς το ιερό και απέναντι από τον προηγούμενο καβαλάρη, εικονίζεται ένας δεύτερος καβαλάρης άγιος, πάνω σε λευκό άλογο, ο άγιος Γεώργιος.

Παλική, Κοντογενάτα, 29/9/2012. το βυζαντινό εκκλησάκι του αγίου Δημητρίου, νότιος τοίχος (πάνω), ιστορημένος με την εικόνα του άη Γιώργη (κάτω, αριστερά) και του αρχάγγελου Μιχαήλ (κάτω, δεξιά)

Είχε λοιπόν δίκιο ο Μάκης, να είναι ταραγμένος και να επιμένει να δούμε το εκκλησάκι! Αν η τοιχογραφία με το ζεύγος αγίων εικονίζει όντως τους ισαποστόλους Κωνσταντίνο και Ελένη, βρισκόμουν για μια ακόμα φορά μπροστά στη σύνθεση Κωνσταντίνος και Ελένη συν «Διοσκουρικοί», «δίδυμοι»   καβαλάρηδες άγιοι!  Τέτοια βυζαντινά και μεταβυζαντινά εκκλησάκια, με αυτή ακριβώς τη συνδυαστική εικονογράφηση των αγίων Κ+Ε και "δίδυμων" στρατιωτικών καβαλάρηδων ή άλλων "δίδυμων" αγίων (ή στο πλαίσιο και άλλης εικονογράφησης), έχω εντοπίσει αρκετά στην Πελοπόννησο (Λακωνία, Μεσσηνία, Ηλεία και αλλού). Αυτές οι τοιχογραφίες εξάλλου είναι που ενίσχυσαν, μετά τις κινητές εικόνες, την υπόθεσή μου ότι μπορεί να έχουμε τη συγκεκριμένη αναπαράσταση. Γιατί αν υποθέσουμε  ότι, όσο και αν επαναλαμβάνεται, μπορεί να είναι και τυχαία τέτοια τοποθέτηση κινητών εικόνων, πώς μπορεί να εξηγείται  η τοιχογραφημένη τους απόδοση; Γιατί να συσχετίζονται τα μη χριστιανικά αρχικά,  «αγιοποιηθέντα» ιστορικά αυτά αυτοκρατορικά πρόσωπα με τους άγιους Δημήτριο και Γεώργιο κατά αυτό τον ιδιαίτερο τρόπο μέσα σε ναό αφιερωμένο στον άγιο Δημήτριο;

 Όσο μπορώ να κρίνω από την σχεδόν «τυπική» συνδυαστική απεικόνισή τους, όπως και έχω επανειλημμένα υποστηρίξει (βλ. και  psychogioublogspot.com «Παλιές και νέες ιστορίες», Αχέροντας-Κέρκυρα) βλέπω να απηχούν τη θρησκευτική, συμβολική και εικονική,  σχέση της Ελένης με  τους Διόσκουρους.   Ο Μάκης  είχε κατανοήσει  και αυτή την πλευρά  της ερευνητικής μου υπόθεσης και μου είχε φυλάξει την επίσκεψη στο εκκλησάκι για το τέλος! Τον ευχαρίστησα θερμά για την έκπληξη. Αν και εγώ διατήρησα τις επιφυλάξεις μου για το αν το ζεύγος αγίων εικόνιζε τους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη, ο Μάκης ήταν σίγουρος. Εξάλλου στο άκρο της τοιχογραφίας, όπου φαινόταν να έχουν γίνει επεμβάσεις συντήρησης μάλλον από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, φαινόταν να υπάρχουν πολλαπλά στρώματα επιζωγράφησης. Στο νότιο τοίχο, δεξιά του αγίου Γεωργίου, η εικονογράφηση συνεχίζεται. Πρώτα εικονίζεται ο ψυχοπομπός αρχάγγελος Μιχαήλ σαν στρατηγός με τη στρατιωτική στολή του (άγιος που παραπέμπει και στο «δίδυμο» ζεύγος των Ταξιαρχών) και με το σπαθί του ανασηκωμένο,  και στη  συνέχεια, δίπλα στη δυτική είσοδο,  μια πολύ ξεθωριασμένη τοιχογραφία απεικονίζει την Παναγία ένθρονη και βρεφοκρατούσα.

Αν μη τι άλλο, καθώς και το τέμπλο είναι ανύπαρκτο, είναι «περίεργη» αυτή η εικονογράφηση. Ο Μάκης μου είπε να διαβάσω προσεκτικά την επιγραφή πάνω από την εικόνα του αγίου Δημητρίου. Εκτός από το «άγιος Δημήτριος» έγραφε και τη λέξη «Φανερωμένος»! «Το έχεις ξαναδεί αυτό»; ρώτησε ο Μάκης, σε κατάσταση ενθουσιασμού. Άκου «φανερωμένος»! Του είπα ότι δεν ισχυρίζομαι ότι έχω δει όλες τις εικόνες του άγιου, αλλά ότι «Φανερωμένη» γνώριζα μόνο επίκληση της Παναγίας  και ότι δεν την είχα συναντήσει ξανά σε σχέση με τον άγιο Δημήτριο. «Αυτός είναι ο δικός μου άγιος!», έλεγε ο Μάκης, που είχε αποκαλέσει πριν τον άγιο και "φευγάτο", ίσως εκ παραδρομής από το "φανερωμένος".

Ξεκινήσαμε πια για το Ληξούρι και σε λίγο τρώγαμε όλοι μαζί,  με τα παιδιά και τη γυναίκα του Μάκη, την Ελένη, το υπέροχο παστίτσιο της. Ο Μάκης με ξενάγησε και στην πλουσιότατη (και ιδιαίτερα σχετικά με την Κεφαλονιά) βιβλιοθήκη του και μου χάρισε μερικά από τα δημοσιεύματά του και μάλιστα το πολύ καλό CD με παραδοσιακά τραγούδια και μουσική της Κεφαλονιάς που τιτλοφορείται «Στην ανέμη του χορού» και που συνοδεύεται και με επιστημονικά τεκμηριωμένο, ενημερωτικό έντυπο. Το απόγευμα οργανώθηκε οικογενειακή εκδρομή. Σύσσωμη η οικογένεια  θέλησε, παρά τις αντιρρήσεις μου, να  με συνοδεύσει  στον Πόρο για να πάρω το πλοίο της επιστροφής. Ακολουθήσαμε  την ορεινή διαδρομή του Αίνου, ώστε να ξεναγηθώ και σε αυτή την περιοχή του νησιού. Πώς να ευχαριστήσει κανείς αυτούς τους εξαίρετους ανθρώπους και ειδικότερα τον Μάκη;  Έλαβα πρόσκληση και για άλλη, πολυήμερη, επίσκεψη το καλοκαίρι που ο Μάκης  δεν θα έχει δουλειά στο σχολείο για να με ξεναγήσει σε ολόκληρο το νησί. Τους αντι-προσκάλεσα και εγώ στο σπίτι μου στο χωριό  Νεοχώρι πριν την Κυλλήνη και αποχαιρετιστήκαμε με συγκίνηση. 

Καθώς το πλοίο έβγαινε από το λιμάνι του Πόρου με ρότα την Κυλλήνη, ανέτειλε η ολόγιομη πανσέληνος, που με συντρόφεψε σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού της επιστροφής…

---

[1] Τοποθεσία «Μαύρη» στην Παλική αναφέρεται και στο Πρακτικό…(ό. π.) κατά το 1264